Book 2. Chapter 72
The Mahabharata In Sanskrit
Book 2
Chapter 72
1
[व]
वनं गतेषु पार्थेषु निर्जितेषु दुरॊदरे
धृतराष्ट्रं महाराज तदा चिन्ता समाविशत
2
तं चिन्तयानम आसीनं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम
निःश्वसन्तम अनेकाग्रम इति हॊवाच संजयः
3
अवाप्य वसुसंपूर्णां वसुधां वसुधाधिप
परव्राज्य पाण्डवान राज्याद राजन किम अनुशॊचसि
4
[ध]
अशॊच्यं तु कुतस तेषां येषां वैरं भविष्यति
पाण्डवैर युद्धशौण्डैर हि मित्रवद्भिर महारथैः
5
[स]
तवेदं सुकृतं राजन महद वैरं भविष्यति
विनाशः सर्वलॊकस्य सानुबन्धॊ भविष्यति
6
वार्यमाणॊ ऽपि भीष्मेण दरॊणेन विदुरेण च
पाण्डवानां परियां भार्यां दरौपदीं धर्मचारिणीम
7
पराहिणॊद आनयेहेति पुत्रॊ दुर्यॊधनस तव
सूतपुत्रं सुमन्दात्मा निर्लज्जः परातिकामिनम
8
[धृ]
यस्मै देवाः परयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम
बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सॊ ऽपाचीनानि पश्यति
9
बुद्धौ कलुष भूतायां विनाशे परत्युपस्थिते
अनयॊ नयसंकाशॊ हृदयान नापसर्पति
10
अनर्थाश चार्थरूपेण अर्थाश चानर्थ रूपिणः
उत्तिष्ठन्ति विनाशान्ते नरं तच चास्य रॊचते
11
न कालॊ दण्डम उद्यम्य शिरॊ कृन्तति कस्य चित
कालस्य बलम एतावद विपरीतार्थ दर्शनम
12
आसादितम इदं घॊरं तुमुलं लॊमहर्षणम
पाञ्चालीम अपकर्षद्भिः सभामध्ये तपस्विनीम
13
अयॊनिजां रूपवतीं कुले जातां विभावरीम
कॊ नु तां सर्वधर्मज्ञां परिभूय यशस्विनीम
14
पर्यानयेत सभामध्यम ऋते दुर्द्यूत देविनम
सत्री धर्मिणीं वरारॊहां शॊनितेन समुक्षिता
15
एकवस्त्रां च पाञ्चालीं पाण्डवान अभ्यवेक्षतीम
हृतस्वान भरष्टचित्तांस तान हृतदारान हृतश्रियः
16
विहीनान सर्वकामेभ्यॊ दासभाववशं गतान
धर्मपाशपरिक्षिप्तान अशक्तान इव विक्रमे
17
करुद्धाम अमर्षितां कृष्णां दुःखितां कुरुसंसदि
दुर्यॊधनश च कर्णश च कटुकान्य अभ्यभाषताम
18
तस्याः कृपण चक्षुर भयां परदह्येतापि मेदिनी
अपि शेषं भवेद अद्य पुत्राणां मम संजय
19
भारतानां सत्रियः सर्वा गान्धार्या सह संगताः
पराक्रॊर्शन भैरवं तत्र दृष्ट्वा कृष्णां सभा गताम
20
अग्निहॊत्राणि सायाह्ने न चाहूयन्त सर्वशः
बराह्मणाः कुपिताश चासन दरौपद्याः परिकर्षणे
21
आसीन निष्टानकॊ घॊरॊ निर्घातश च महान अभूत
दिवॊल्काश चापतन घॊरा राहुश चार्कम उपाग्रसत
अपर्वणि महाघॊरं परजानां जनयन भयम
22
तथैव रथशालासु परादुरासीद धुताशनः
धवजाश च वयवशीर्यन्त भरतानाम अभूतये
23
दुर्यॊधनस्याग्निहॊत्रे पराक्रॊशन भैरवं शिवाः
तास तदा परत्यभाषन्त रासभाः सर्वतॊदिशम
24
परातिष्ठत ततॊ भीष्मॊ दरॊणेन सह संजय
कृपश च सॊमदत्तश च बाह्लीकश च महारथः
25
ततॊ ऽहम अब्रुवं तत्र विदुरेण परचॊदितः
वरं ददानि कृष्णायै कान्स्कितं यद यद इच्छति
26
अवृणॊत तत्र पाञ्चाली पाण्डवान अमितौजसः
सरथान सधनुष्कांश चाप्य अनुज्ञासिषम अप्य अहम
27
अथाब्रवीन महाप्राज्ञॊ विदुरः सर्वधर्मवित
एतद अन्ताः सथ भरता यद वः कृष्णा सभां गता
28
एषा पाञ्चालराजस्य सुतैषा शरीर अनुत्तमा
पाञ्चाली पाण्डवान एतान दैवसृष्टॊपसर्पति
29
तस्याः पार्थाः परिक्लेशं न कषंस्यन्ते ऽतयमर्षणाः
वृष्णयॊ वा महेष्वासाः पाञ्चाला वा महौजसः
30
तेन सत्याभिसंधेन वासुदेवेन रक्षिताः
आगमिष्यति बीभत्सुः पाञ्चालैर अभिरक्षितः
31
तेषां मध्ये महेष्वासॊ भीमसेनॊ महाबलः
आगमिष्यति धुन्वानॊ गदां दण्डम इवान्तकः
32
ततॊ गाण्डीवनिर्घॊषं शरुत्वा पार्थस्य धीमतः
गदा वेगं च भीमस्य नालं सॊढुं नराधिपाः
33
तत्र मे रॊचते नित्यं पार्थैर सार्धं न विग्रहः
कुरुभ्यॊ हि सदा मन्ये पाण्डवाञ शक्तिमत्तरान
34
तथा हि बलवान राजा जरासंधॊ महाद्युतिः
बाहुप्रहरणेनैव भीमेन निहतॊ युधि
35
तस्य ते शम एवास्तु पाण्डवैर भरतर्षभ
उभयॊः पक्षयॊर युक्तं करियताम अविशङ्कया
36
एवं गावल्गणे कषत्ता धर्मार्थसहितं वचः
उक्तवान न गृहीतं च मया पुत्र हितेप्सया
1
[v]
vanaṃ gateṣu pārtheṣu nirjiteṣu durodare
dhṛtarāṣṭraṃ mahārāja tadā cintā samāviśat
2
taṃ cintayānam āsīnaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
niḥśvasantam anekāgram iti hovāca saṃjayaḥ
3
avāpya vasusaṃpūrṇāṃ vasudhāṃ vasudhādhipa
pravrājya pāṇḍavān rājyād rājan kim anuśocasi
4
[dh]
aśocyaṃ tu kutas teṣāṃ yeṣāṃ vairaṃ bhaviṣyati
pāṇḍavair yuddhaśauṇḍair hi mitravadbhir mahārathaiḥ
5
[s]
tavedaṃ sukṛtaṃ rājan mahad vairaṃ bhaviṣyati
vināśaḥ sarvalokasya sānubandho bhaviṣyati
6
vāryamāṇo 'pi bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca
pāṇḍavānāṃ priyāṃ bhāryāṃ draupadīṃ dharmacāriṇīm
7
prāhiṇod ānayeheti putro duryodhanas tava
sūtaputraṃ sumandātmā nirlajjaḥ prātikāminam
8
[dhṛ]
yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam
buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati
9
buddhau kaluṣa bhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite
anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati
10
anarthāś cārtharūpeṇa arthāś cānartha rūpiṇaḥ
uttiṣṭhanti vināśānte naraṃ tac cāsya rocate
11
na kālo daṇḍam udyamya śiro kṛntati kasya cit
kālasya balam etāvad viparītārtha darśanam
12
sāditam idaṃ ghoraṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
pāñcālīm apakarṣadbhiḥ sabhāmadhye tapasvinīm
13
ayonijāṃ rūpavatīṃ kule jātāṃ vibhāvarīm
ko nu tāṃ sarvadharmajñāṃ paribhūya yaśasvinīm
14
paryānayet sabhāmadhyam ṛte durdyūta devinam
strī dharmiṇīṃ varārohāṃ śonitena samukṣitā
15
ekavastrāṃ ca pāñcālīṃ pāṇḍavān abhyavekṣatīm
hṛtasvān bhraṣṭacittāṃs tān hṛtadārān hṛtaśriyaḥ
16
vihīnān sarvakāmebhyo dāsabhāvavaśaṃ gatān
dharmapāśaparikṣiptān aśaktān iva vikrame
17
kruddhām amarṣitāṃ kṛṣṇāṃ duḥkhitāṃ kurusaṃsadi
duryodhanaś ca karṇaś ca kaṭukāny abhyabhāṣatām
18
tasyāḥ kṛpaṇa cakṣur bhyāṃ pradahyetāpi medinī
api śeṣaṃ bhaved adya putrāṇāṃ mama saṃjaya
19
bhāratānāṃ striyaḥ sarvā gāndhāryā saha saṃgatāḥ
prākrorśan bhairavaṃ tatra dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ sabhā gatām
20
agnihotrāṇi sāyāhne na cāhūyanta sarvaśaḥ
brāhmaṇāḥ kupitāś cāsan draupadyāḥ parikarṣaṇe
21
sīn niṣṭānako ghoro nirghātaś ca mahān abhūt
divolkāś cāpatan ghorā rāhuś cārkam upāgrasat
aparvaṇi mahāghoraṃ prajānāṃ janayan bhayam
22
tathaiva rathaśālāsu prādurāsīd dhutāśanaḥ
dhvajāś ca vyavaśīryanta bharatānām abhūtaye
23
duryodhanasyāgnihotre prākrośan bhairavaṃ śivāḥ
tās tadā pratyabhāṣanta rāsabhāḥ sarvatodiśam
24
prātiṣṭhata tato bhīṣmo droṇena saha saṃjaya
kṛpaś ca somadattaś ca bāhlīkaś ca mahārathaḥ
25
tato 'ham abruvaṃ tatra vidureṇa pracoditaḥ
varaṃ dadāni kṛṣṇyai kānskitaṃ yad yad icchati
26
avṛṇot tatra pāñcālī pāṇḍavān amitaujasaḥ
sarathān sadhanuṣkāṃś cāpy anujñāsiṣam apy aham
27
athābravīn mahāprājño viduraḥ sarvadharmavit
etad antāḥ stha bharatā yad vaḥ kṛṣṇā sabhāṃ gatā
28
eṣā pāñcālarājasya sutaiṣā śrīr anuttamā
pāñcālī pāṇḍavān etān daivasṛṣṭopasarpati
29
tasyāḥ pārthāḥ parikleśaṃ na kṣaṃsyante 'tyamarṣaṇāḥ
vṛṣṇayo vā maheṣvāsāḥ pāñcālā vā mahaujasaḥ
30
tena satyābhisaṃdhena vāsudevena rakṣitāḥ
gamiṣyati bībhatsuḥ pāñcālair abhirakṣitaḥ
31
teṣāṃ madhye maheṣvāso bhīmaseno mahābalaḥ
āgamiṣyati dhunvāno gadāṃ daṇḍam ivāntakaḥ
32
tato gāṇḍīvanirghoṣaṃ śrutvā pārthasya dhīmataḥ
gadā vegaṃ ca bhīmasya nālaṃ soḍhuṃ narādhipāḥ
33
tatra me rocate nityaṃ pārthair sārdhaṃ na vigrahaḥ
kurubhyo hi sadā manye pāṇḍavāñ śaktimattarān
34
tathā hi balavān rājā jarāsaṃdho mahādyutiḥ
bāhupraharaṇenaiva bhīmena nihato yudhi
35
tasya te śama evāstu pāṇḍavair bharatarṣabha
ubhayoḥ pakṣayor yuktaṃ kriyatām aviśaṅkayā
36
evaṃ gāvalgaṇe kṣattā dharmārthasahitaṃ vacaḥ
uktavān na gṛhītaṃ ca mayā putra hitepsayā
Book 2
Chapter 72
1
[व]
वनं गतेषु पार्थेषु निर्जितेषु दुरॊदरे
धृतराष्ट्रं महाराज तदा चिन्ता समाविशत
2
तं चिन्तयानम आसीनं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम
निःश्वसन्तम अनेकाग्रम इति हॊवाच संजयः
3
अवाप्य वसुसंपूर्णां वसुधां वसुधाधिप
परव्राज्य पाण्डवान राज्याद राजन किम अनुशॊचसि
4
[ध]
अशॊच्यं तु कुतस तेषां येषां वैरं भविष्यति
पाण्डवैर युद्धशौण्डैर हि मित्रवद्भिर महारथैः
5
[स]
तवेदं सुकृतं राजन महद वैरं भविष्यति
विनाशः सर्वलॊकस्य सानुबन्धॊ भविष्यति
6
वार्यमाणॊ ऽपि भीष्मेण दरॊणेन विदुरेण च
पाण्डवानां परियां भार्यां दरौपदीं धर्मचारिणीम
7
पराहिणॊद आनयेहेति पुत्रॊ दुर्यॊधनस तव
सूतपुत्रं सुमन्दात्मा निर्लज्जः परातिकामिनम
8
[धृ]
यस्मै देवाः परयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम
बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सॊ ऽपाचीनानि पश्यति
9
बुद्धौ कलुष भूतायां विनाशे परत्युपस्थिते
अनयॊ नयसंकाशॊ हृदयान नापसर्पति
10
अनर्थाश चार्थरूपेण अर्थाश चानर्थ रूपिणः
उत्तिष्ठन्ति विनाशान्ते नरं तच चास्य रॊचते
11
न कालॊ दण्डम उद्यम्य शिरॊ कृन्तति कस्य चित
कालस्य बलम एतावद विपरीतार्थ दर्शनम
12
आसादितम इदं घॊरं तुमुलं लॊमहर्षणम
पाञ्चालीम अपकर्षद्भिः सभामध्ये तपस्विनीम
13
अयॊनिजां रूपवतीं कुले जातां विभावरीम
कॊ नु तां सर्वधर्मज्ञां परिभूय यशस्विनीम
14
पर्यानयेत सभामध्यम ऋते दुर्द्यूत देविनम
सत्री धर्मिणीं वरारॊहां शॊनितेन समुक्षिता
15
एकवस्त्रां च पाञ्चालीं पाण्डवान अभ्यवेक्षतीम
हृतस्वान भरष्टचित्तांस तान हृतदारान हृतश्रियः
16
विहीनान सर्वकामेभ्यॊ दासभाववशं गतान
धर्मपाशपरिक्षिप्तान अशक्तान इव विक्रमे
17
करुद्धाम अमर्षितां कृष्णां दुःखितां कुरुसंसदि
दुर्यॊधनश च कर्णश च कटुकान्य अभ्यभाषताम
18
तस्याः कृपण चक्षुर भयां परदह्येतापि मेदिनी
अपि शेषं भवेद अद्य पुत्राणां मम संजय
19
भारतानां सत्रियः सर्वा गान्धार्या सह संगताः
पराक्रॊर्शन भैरवं तत्र दृष्ट्वा कृष्णां सभा गताम
20
अग्निहॊत्राणि सायाह्ने न चाहूयन्त सर्वशः
बराह्मणाः कुपिताश चासन दरौपद्याः परिकर्षणे
21
आसीन निष्टानकॊ घॊरॊ निर्घातश च महान अभूत
दिवॊल्काश चापतन घॊरा राहुश चार्कम उपाग्रसत
अपर्वणि महाघॊरं परजानां जनयन भयम
22
तथैव रथशालासु परादुरासीद धुताशनः
धवजाश च वयवशीर्यन्त भरतानाम अभूतये
23
दुर्यॊधनस्याग्निहॊत्रे पराक्रॊशन भैरवं शिवाः
तास तदा परत्यभाषन्त रासभाः सर्वतॊदिशम
24
परातिष्ठत ततॊ भीष्मॊ दरॊणेन सह संजय
कृपश च सॊमदत्तश च बाह्लीकश च महारथः
25
ततॊ ऽहम अब्रुवं तत्र विदुरेण परचॊदितः
वरं ददानि कृष्णायै कान्स्कितं यद यद इच्छति
26
अवृणॊत तत्र पाञ्चाली पाण्डवान अमितौजसः
सरथान सधनुष्कांश चाप्य अनुज्ञासिषम अप्य अहम
27
अथाब्रवीन महाप्राज्ञॊ विदुरः सर्वधर्मवित
एतद अन्ताः सथ भरता यद वः कृष्णा सभां गता
28
एषा पाञ्चालराजस्य सुतैषा शरीर अनुत्तमा
पाञ्चाली पाण्डवान एतान दैवसृष्टॊपसर्पति
29
तस्याः पार्थाः परिक्लेशं न कषंस्यन्ते ऽतयमर्षणाः
वृष्णयॊ वा महेष्वासाः पाञ्चाला वा महौजसः
30
तेन सत्याभिसंधेन वासुदेवेन रक्षिताः
आगमिष्यति बीभत्सुः पाञ्चालैर अभिरक्षितः
31
तेषां मध्ये महेष्वासॊ भीमसेनॊ महाबलः
आगमिष्यति धुन्वानॊ गदां दण्डम इवान्तकः
32
ततॊ गाण्डीवनिर्घॊषं शरुत्वा पार्थस्य धीमतः
गदा वेगं च भीमस्य नालं सॊढुं नराधिपाः
33
तत्र मे रॊचते नित्यं पार्थैर सार्धं न विग्रहः
कुरुभ्यॊ हि सदा मन्ये पाण्डवाञ शक्तिमत्तरान
34
तथा हि बलवान राजा जरासंधॊ महाद्युतिः
बाहुप्रहरणेनैव भीमेन निहतॊ युधि
35
तस्य ते शम एवास्तु पाण्डवैर भरतर्षभ
उभयॊः पक्षयॊर युक्तं करियताम अविशङ्कया
36
एवं गावल्गणे कषत्ता धर्मार्थसहितं वचः
उक्तवान न गृहीतं च मया पुत्र हितेप्सया
1
[v]
vanaṃ gateṣu pārtheṣu nirjiteṣu durodare
dhṛtarāṣṭraṃ mahārāja tadā cintā samāviśat
2
taṃ cintayānam āsīnaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
niḥśvasantam anekāgram iti hovāca saṃjayaḥ
3
avāpya vasusaṃpūrṇāṃ vasudhāṃ vasudhādhipa
pravrājya pāṇḍavān rājyād rājan kim anuśocasi
4
[dh]
aśocyaṃ tu kutas teṣāṃ yeṣāṃ vairaṃ bhaviṣyati
pāṇḍavair yuddhaśauṇḍair hi mitravadbhir mahārathaiḥ
5
[s]
tavedaṃ sukṛtaṃ rājan mahad vairaṃ bhaviṣyati
vināśaḥ sarvalokasya sānubandho bhaviṣyati
6
vāryamāṇo 'pi bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca
pāṇḍavānāṃ priyāṃ bhāryāṃ draupadīṃ dharmacāriṇīm
7
prāhiṇod ānayeheti putro duryodhanas tava
sūtaputraṃ sumandātmā nirlajjaḥ prātikāminam
8
[dhṛ]
yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam
buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati
9
buddhau kaluṣa bhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite
anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati
10
anarthāś cārtharūpeṇa arthāś cānartha rūpiṇaḥ
uttiṣṭhanti vināśānte naraṃ tac cāsya rocate
11
na kālo daṇḍam udyamya śiro kṛntati kasya cit
kālasya balam etāvad viparītārtha darśanam
12
sāditam idaṃ ghoraṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
pāñcālīm apakarṣadbhiḥ sabhāmadhye tapasvinīm
13
ayonijāṃ rūpavatīṃ kule jātāṃ vibhāvarīm
ko nu tāṃ sarvadharmajñāṃ paribhūya yaśasvinīm
14
paryānayet sabhāmadhyam ṛte durdyūta devinam
strī dharmiṇīṃ varārohāṃ śonitena samukṣitā
15
ekavastrāṃ ca pāñcālīṃ pāṇḍavān abhyavekṣatīm
hṛtasvān bhraṣṭacittāṃs tān hṛtadārān hṛtaśriyaḥ
16
vihīnān sarvakāmebhyo dāsabhāvavaśaṃ gatān
dharmapāśaparikṣiptān aśaktān iva vikrame
17
kruddhām amarṣitāṃ kṛṣṇāṃ duḥkhitāṃ kurusaṃsadi
duryodhanaś ca karṇaś ca kaṭukāny abhyabhāṣatām
18
tasyāḥ kṛpaṇa cakṣur bhyāṃ pradahyetāpi medinī
api śeṣaṃ bhaved adya putrāṇāṃ mama saṃjaya
19
bhāratānāṃ striyaḥ sarvā gāndhāryā saha saṃgatāḥ
prākrorśan bhairavaṃ tatra dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ sabhā gatām
20
agnihotrāṇi sāyāhne na cāhūyanta sarvaśaḥ
brāhmaṇāḥ kupitāś cāsan draupadyāḥ parikarṣaṇe
21
sīn niṣṭānako ghoro nirghātaś ca mahān abhūt
divolkāś cāpatan ghorā rāhuś cārkam upāgrasat
aparvaṇi mahāghoraṃ prajānāṃ janayan bhayam
22
tathaiva rathaśālāsu prādurāsīd dhutāśanaḥ
dhvajāś ca vyavaśīryanta bharatānām abhūtaye
23
duryodhanasyāgnihotre prākrośan bhairavaṃ śivāḥ
tās tadā pratyabhāṣanta rāsabhāḥ sarvatodiśam
24
prātiṣṭhata tato bhīṣmo droṇena saha saṃjaya
kṛpaś ca somadattaś ca bāhlīkaś ca mahārathaḥ
25
tato 'ham abruvaṃ tatra vidureṇa pracoditaḥ
varaṃ dadāni kṛṣṇyai kānskitaṃ yad yad icchati
26
avṛṇot tatra pāñcālī pāṇḍavān amitaujasaḥ
sarathān sadhanuṣkāṃś cāpy anujñāsiṣam apy aham
27
athābravīn mahāprājño viduraḥ sarvadharmavit
etad antāḥ stha bharatā yad vaḥ kṛṣṇā sabhāṃ gatā
28
eṣā pāñcālarājasya sutaiṣā śrīr anuttamā
pāñcālī pāṇḍavān etān daivasṛṣṭopasarpati
29
tasyāḥ pārthāḥ parikleśaṃ na kṣaṃsyante 'tyamarṣaṇāḥ
vṛṣṇayo vā maheṣvāsāḥ pāñcālā vā mahaujasaḥ
30
tena satyābhisaṃdhena vāsudevena rakṣitāḥ
gamiṣyati bībhatsuḥ pāñcālair abhirakṣitaḥ
31
teṣāṃ madhye maheṣvāso bhīmaseno mahābalaḥ
āgamiṣyati dhunvāno gadāṃ daṇḍam ivāntakaḥ
32
tato gāṇḍīvanirghoṣaṃ śrutvā pārthasya dhīmataḥ
gadā vegaṃ ca bhīmasya nālaṃ soḍhuṃ narādhipāḥ
33
tatra me rocate nityaṃ pārthair sārdhaṃ na vigrahaḥ
kurubhyo hi sadā manye pāṇḍavāñ śaktimattarān
34
tathā hi balavān rājā jarāsaṃdho mahādyutiḥ
bāhupraharaṇenaiva bhīmena nihato yudhi
35
tasya te śama evāstu pāṇḍavair bharatarṣabha
ubhayoḥ pakṣayor yuktaṃ kriyatām aviśaṅkayā
36
evaṃ gāvalgaṇe kṣattā dharmārthasahitaṃ vacaḥ
uktavān na gṛhītaṃ ca mayā putra hitepsayā
