Book 3. Chapter 245
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 245
1
[वै]
वने निवसतां तेषां पाण्डवानां महात्मनाम
वर्षाण्य एकादशातीयुः कृच्छ्रेण भरतर्षभ
2
फलमूलाशनास ते हि सुखार्हा दुःखम उत्तमम
पराप्तकालम अनुध्यान्तः सेहुर उत्तमपूरुषाः
3
युधिष्ठिरस तु राजर्षिर आत्मकर्मापराधजम
चिन्तयन स महाबाहुर भरातॄणां दुःखम उत्तमम
4
न सुष्वाप सुखं राजा हृदि शल्यैर इवार्पितैः
दौरात्म्यम अनुपश्यंस तत काले दयूतॊद्भवस्य हि
5
संस्मरन परुषा वाचः सूतपुत्रस्य पाण्डवः
निःश्वासपरमॊ दीनॊ बिभ्रत कॊपविषं महत
6
अर्जुनॊ यमजौ चॊभौ दरौपदी च यशस्विनी
स च भीमॊ महातेजाः सर्वेषाम उत्तमॊ बली
युधिष्ठिरम उदीक्षन्तः सेहुर दुःखम अनुत्तमम
7
अवशिष्टम अल्पकालं मन्वानाः पुरुषर्षभाः
वपुर अन्यद इवाकार्षुर उत्साहामर्श चेष्टितैः
8
कस्य चित तव अथ कालस्य वयासः सत्यवती सुतः
आजगाम महायॊगी पाण्डवान अवलॊककः
9
तम आगतम अभिप्रेक्ष्य कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः
परत्युद्गम्य महात्मानं परत्यगृह्णाद यथाविधि
10
तम आसीनम उपासीनः शुश्रूषुर नियतेन्द्रियः
तॊषयन परणिपातेन वयासं पाण्डवनन्दनः
11
तान अवेक्ष्य कृशान पौत्रान वने वन्येन जीवतः
महर्षिर अनुकम्पार्थम अब्रवीद बाष्पगद्गदम
12
युधिष्ठिर महाबाहॊ शृणु धर्मभृतां वर
नातप्त तपसः पुत्र पराप्नुवन्ति महत सुखम
13
सुखदुःखे हि पुरुषः पर्यायेणॊपसेवते
नात्यन्तम असुखं कश चित पराप्नॊति पुरुषर्षभ
14
परज्ञावांस तव एव पुरुषः संयुक्तः परया धिया
उदयास्तमयज्ञॊ हि न शॊचति न हृष्यति
15
सुखम आपतितं सेवेद दुःखम आपतितं सहेत
कालप्राप्तम उपासीत सस्यानाम इव कर्षकः
16
तपसॊ हि परं नास्ति तपसा विन्दते महत
नासाध्यं तपसः किं चिद इति बुध्यस्व भारत
17
सत्यम आर्जवम अक्रॊधः संविभागॊ दमः शमः
अनसूया विहिंसा च शौचम इन्द्रियसंयमः
साधनानि महाराज नराणां पुण्यकर्मणाम
18
अधर्मरुचयॊ मूढास तिर्यग्गतिपरायणाः
कृच्छ्रां यॊनिम अनुप्राप्य न सुखं विन्दते जनाः
19
इह यत करियते कर्म तत्परत्रॊपभुज्यते
तस्माच छरीरं युञ्जीत तपसा नियमेन च
20
यथाशक्ति परयच्छेच च संपूज्याभिप्रणम्य च
काले पात्रे च हृष्टात्मा राजन विगतमत्सरः
21
सत्यवादी लभेतायुर अनायासम अथार्जवी
अक्रॊधनॊ ऽनसूयश च निर्वृतिं लभते पराम
22
दान्तः शम परः शश्वत परिक्लेशं न विन्दति
न च तप्यति दान्तात्मा दृष्ट्वा परगतां शरियम
23
संविभक्ता च दाता च भॊगवान सुखवान नरः
भवत्य अहिंसकश चैव परमारॊग्यम अश्नुते
24
मान्यान मानयिता जन्म कुले महति विन्दति
वयसनैर न तु संयॊगं पराप्नॊति विजितेन्द्रियः
25
शुभानुशय बुद्धिर हि संयुक्तः कालधर्मणा
परादुर्भवति तद यॊगात कल्याण मतिर एव सः
26
[य]
भगवन दानधर्माणं तपसॊ वा महामुने
किं सविद बहुगुणं परेत्य किं वा दुष्करम उच्यते
27
[वयास]
दानान न दुष्करतरं पृथिव्याम अस्ति किं चन
अर्थे हि महती तृष्णा स च दुःखेन लभ्यते
28
परित्यज्य रियान पराकान धर्मार्थं हि महाहवम
परविशन्ति नरा वीराः समुद्रम अटवीं तथा
29
कृषिगॊरक्ष्यम इत्य एके परतिपद्यन्ति मानवाः
पुरुषाः परेष्यताम एके निर्गच्छन्ति धनार्थिनः
30
तस्य दुःखार्जितस्यैवं परित्यागः सुदुष्करः
न दुष्करतरं दानात तस्माद दानं मतं मम
31
विशेषस तव अत्र विज्ञेयॊ नयायेनॊपार्जितं धनम
पात्रे देशे च काले च साधुभ्यः परतिपादयेत
32
अन्याय समुपात्तेन दानधर्मॊ धनेन यः
करियते न स कर्तारं तरायते महतॊ भयात
33
पात्रे दानं सवल्पम अपि काले दत्तं युधिष्ठिर
मनसा सुविशुद्धेन परेत्यानन्त फलं समृतम
34
अताप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
वरीहि दरॊण परित्यागाद यत फलं पराप मुद्गलः
1
[vai]
vane nivasatāṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
varṣāṇy ekādaśātīyuḥ kṛcchreṇa bharatarṣabha
2
phalamūlāśanās te hi sukhārhā duḥkham uttamam
prāptakālam anudhyāntaḥ sehur uttamapūruṣāḥ
3
yudhiṣṭhiras tu rājarṣir ātmakarmāparādhajam
cintayan sa mahābāhur bhrātṝṇāṃ duḥkham uttamam
4
na suṣvāpa sukhaṃ rājā hṛdi śalyair ivārpitaiḥ
daurātmyam anupaśyaṃs tat kāle dyūtodbhavasya hi
5
saṃsmaran paruṣā vācaḥ sūtaputrasya pāṇḍavaḥ
niḥśvāsaparamo dīno bibhrat kopaviṣaṃ mahat
6
arjuno yamajau cobhau draupadī ca yaśasvinī
sa ca bhīmo mahātejāḥ sarveṣām uttamo balī
yudhiṣṭhiram udīkṣantaḥ sehur duḥkham anuttamam
7
avaśiṣṭam alpakālaṃ manvānāḥ puruṣarṣabhāḥ
vapur anyad ivākārṣur utsāhāmarśa ceṣṭitaiḥ
8
kasya cit tv atha kālasya vyāsaḥ satyavatī sutaḥ
ājagāma mahāyogī pāṇḍavān avalokakaḥ
9
tam āgatam abhiprekṣya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
pratyudgamya mahātmānaṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi
10
tam āsīnam upāsīnaḥ śuśrūṣur niyatendriyaḥ
toṣayan praṇipātena vyāsaṃ pāṇḍavanandanaḥ
11
tān avekṣya kṛśān pautrān vane vanyena jīvataḥ
maharṣir anukampārtham abravīd bāṣpagadgadam
12
yudhiṣṭhira mahābāho śṛṇu dharmabhṛtāṃ vara
nātapta tapasaḥ putra prāpnuvanti mahat sukham
13
sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇopasevate
nātyantam asukhaṃ kaś cit prāpnoti puruṣarṣabha
14
prajñāvāṃs tv eva puruṣaḥ saṃyuktaḥ parayā dhiyā
udayāstamayajño hi na śocati na hṛṣyati
15
sukham āpatitaṃ seved duḥkham āpatitaṃ sahet
kālaprāptam upāsīta sasyānām iva karṣakaḥ
16
tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat
nāsādhyaṃ tapasaḥ kiṃ cid iti budhyasva bhārata
17
satyam ārjavam akrodhaḥ saṃvibhāgo damaḥ śamaḥ
anasūyā vihiṃsā ca śaucam indriyasaṃyamaḥ
sādhanāni mahārāja narāṇāṃ puṇyakarmaṇām
18
adharmarucayo mūḍhās tiryaggatiparāyaṇāḥ
kṛcchrāṃ yonim anuprāpya na sukhaṃ vindate janāḥ
19
iha yat kriyate karma tatparatropabhujyate
tasmāc charīraṃ yuñjīta tapasā niyamena ca
20
yathāśakti prayacchec ca saṃpūjyābhipraṇamya ca
kāle pātre ca hṛṣṭtmā rājan vigatamatsaraḥ
21
satyavādī labhetāyur anāyāsam athārjavī
akrodhano 'nasūyaś ca nirvṛtiṃ labhate parām
22
dāntaḥ śama paraḥ śaśvat parikleśaṃ na vindati
na ca tapyati dāntātmā dṛṣṭvā paragatāṃ śriyam
23
saṃvibhaktā ca dātā ca bhogavān sukhavān naraḥ
bhavaty ahiṃsakaś caiva paramārogyam aśnute
24
mānyān mānayitā janma kule mahati vindati
vyasanair na tu saṃyogaṃ prāpnoti vijitendriyaḥ
25
ubhānuśaya buddhir hi saṃyuktaḥ kāladharmaṇā
prādurbhavati tad yogāt kalyāṇa matir eva saḥ
26
[y]
bhagavan dānadharmāṇaṃ tapaso vā mahāmune
kiṃ svid bahuguṇaṃ pretya kiṃ vā duṣkaram ucyate
27
[vyāsa]
dānān na duṣkarataraṃ pṛthivyām asti kiṃ cana
arthe hi mahatī tṛṣṇā sa ca duḥkhena labhyate
28
parityajya riyān prākān dharmārthaṃ hi mahāhavam
praviśanti narā vīrāḥ samudram aṭavīṃ tathā
29
kṛṣigorakṣyam ity eke pratipadyanti mānavāḥ
puruṣāḥ preṣyatām eke nirgacchanti dhanārthinaḥ
30
tasya duḥkhārjitasyaivaṃ parityāgaḥ suduṣkaraḥ
na duṣkarataraṃ dānāt tasmād dānaṃ mataṃ mama
31
viśeṣas tv atra vijñeyo nyāyenopārjitaṃ dhanam
pātre deśe ca kāle ca sādhubhyaḥ pratipādayet
32
anyāya samupāttena dānadharmo dhanena yaḥ
kriyate na sa kartāraṃ trāyate mahato bhayāt
33
pātre dānaṃ svalpam api kāle dattaṃ yudhiṣṭhira
manasā suviśuddhena pretyānanta phalaṃ smṛtam
34
atāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
vrīhi droṇa parityāgād yat phalaṃ prāpa mudgalaḥ
Book 3
Chapter 245
1
[वै]
वने निवसतां तेषां पाण्डवानां महात्मनाम
वर्षाण्य एकादशातीयुः कृच्छ्रेण भरतर्षभ
2
फलमूलाशनास ते हि सुखार्हा दुःखम उत्तमम
पराप्तकालम अनुध्यान्तः सेहुर उत्तमपूरुषाः
3
युधिष्ठिरस तु राजर्षिर आत्मकर्मापराधजम
चिन्तयन स महाबाहुर भरातॄणां दुःखम उत्तमम
4
न सुष्वाप सुखं राजा हृदि शल्यैर इवार्पितैः
दौरात्म्यम अनुपश्यंस तत काले दयूतॊद्भवस्य हि
5
संस्मरन परुषा वाचः सूतपुत्रस्य पाण्डवः
निःश्वासपरमॊ दीनॊ बिभ्रत कॊपविषं महत
6
अर्जुनॊ यमजौ चॊभौ दरौपदी च यशस्विनी
स च भीमॊ महातेजाः सर्वेषाम उत्तमॊ बली
युधिष्ठिरम उदीक्षन्तः सेहुर दुःखम अनुत्तमम
7
अवशिष्टम अल्पकालं मन्वानाः पुरुषर्षभाः
वपुर अन्यद इवाकार्षुर उत्साहामर्श चेष्टितैः
8
कस्य चित तव अथ कालस्य वयासः सत्यवती सुतः
आजगाम महायॊगी पाण्डवान अवलॊककः
9
तम आगतम अभिप्रेक्ष्य कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः
परत्युद्गम्य महात्मानं परत्यगृह्णाद यथाविधि
10
तम आसीनम उपासीनः शुश्रूषुर नियतेन्द्रियः
तॊषयन परणिपातेन वयासं पाण्डवनन्दनः
11
तान अवेक्ष्य कृशान पौत्रान वने वन्येन जीवतः
महर्षिर अनुकम्पार्थम अब्रवीद बाष्पगद्गदम
12
युधिष्ठिर महाबाहॊ शृणु धर्मभृतां वर
नातप्त तपसः पुत्र पराप्नुवन्ति महत सुखम
13
सुखदुःखे हि पुरुषः पर्यायेणॊपसेवते
नात्यन्तम असुखं कश चित पराप्नॊति पुरुषर्षभ
14
परज्ञावांस तव एव पुरुषः संयुक्तः परया धिया
उदयास्तमयज्ञॊ हि न शॊचति न हृष्यति
15
सुखम आपतितं सेवेद दुःखम आपतितं सहेत
कालप्राप्तम उपासीत सस्यानाम इव कर्षकः
16
तपसॊ हि परं नास्ति तपसा विन्दते महत
नासाध्यं तपसः किं चिद इति बुध्यस्व भारत
17
सत्यम आर्जवम अक्रॊधः संविभागॊ दमः शमः
अनसूया विहिंसा च शौचम इन्द्रियसंयमः
साधनानि महाराज नराणां पुण्यकर्मणाम
18
अधर्मरुचयॊ मूढास तिर्यग्गतिपरायणाः
कृच्छ्रां यॊनिम अनुप्राप्य न सुखं विन्दते जनाः
19
इह यत करियते कर्म तत्परत्रॊपभुज्यते
तस्माच छरीरं युञ्जीत तपसा नियमेन च
20
यथाशक्ति परयच्छेच च संपूज्याभिप्रणम्य च
काले पात्रे च हृष्टात्मा राजन विगतमत्सरः
21
सत्यवादी लभेतायुर अनायासम अथार्जवी
अक्रॊधनॊ ऽनसूयश च निर्वृतिं लभते पराम
22
दान्तः शम परः शश्वत परिक्लेशं न विन्दति
न च तप्यति दान्तात्मा दृष्ट्वा परगतां शरियम
23
संविभक्ता च दाता च भॊगवान सुखवान नरः
भवत्य अहिंसकश चैव परमारॊग्यम अश्नुते
24
मान्यान मानयिता जन्म कुले महति विन्दति
वयसनैर न तु संयॊगं पराप्नॊति विजितेन्द्रियः
25
शुभानुशय बुद्धिर हि संयुक्तः कालधर्मणा
परादुर्भवति तद यॊगात कल्याण मतिर एव सः
26
[य]
भगवन दानधर्माणं तपसॊ वा महामुने
किं सविद बहुगुणं परेत्य किं वा दुष्करम उच्यते
27
[वयास]
दानान न दुष्करतरं पृथिव्याम अस्ति किं चन
अर्थे हि महती तृष्णा स च दुःखेन लभ्यते
28
परित्यज्य रियान पराकान धर्मार्थं हि महाहवम
परविशन्ति नरा वीराः समुद्रम अटवीं तथा
29
कृषिगॊरक्ष्यम इत्य एके परतिपद्यन्ति मानवाः
पुरुषाः परेष्यताम एके निर्गच्छन्ति धनार्थिनः
30
तस्य दुःखार्जितस्यैवं परित्यागः सुदुष्करः
न दुष्करतरं दानात तस्माद दानं मतं मम
31
विशेषस तव अत्र विज्ञेयॊ नयायेनॊपार्जितं धनम
पात्रे देशे च काले च साधुभ्यः परतिपादयेत
32
अन्याय समुपात्तेन दानधर्मॊ धनेन यः
करियते न स कर्तारं तरायते महतॊ भयात
33
पात्रे दानं सवल्पम अपि काले दत्तं युधिष्ठिर
मनसा सुविशुद्धेन परेत्यानन्त फलं समृतम
34
अताप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
वरीहि दरॊण परित्यागाद यत फलं पराप मुद्गलः
1
[vai]
vane nivasatāṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
varṣāṇy ekādaśātīyuḥ kṛcchreṇa bharatarṣabha
2
phalamūlāśanās te hi sukhārhā duḥkham uttamam
prāptakālam anudhyāntaḥ sehur uttamapūruṣāḥ
3
yudhiṣṭhiras tu rājarṣir ātmakarmāparādhajam
cintayan sa mahābāhur bhrātṝṇāṃ duḥkham uttamam
4
na suṣvāpa sukhaṃ rājā hṛdi śalyair ivārpitaiḥ
daurātmyam anupaśyaṃs tat kāle dyūtodbhavasya hi
5
saṃsmaran paruṣā vācaḥ sūtaputrasya pāṇḍavaḥ
niḥśvāsaparamo dīno bibhrat kopaviṣaṃ mahat
6
arjuno yamajau cobhau draupadī ca yaśasvinī
sa ca bhīmo mahātejāḥ sarveṣām uttamo balī
yudhiṣṭhiram udīkṣantaḥ sehur duḥkham anuttamam
7
avaśiṣṭam alpakālaṃ manvānāḥ puruṣarṣabhāḥ
vapur anyad ivākārṣur utsāhāmarśa ceṣṭitaiḥ
8
kasya cit tv atha kālasya vyāsaḥ satyavatī sutaḥ
ājagāma mahāyogī pāṇḍavān avalokakaḥ
9
tam āgatam abhiprekṣya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
pratyudgamya mahātmānaṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi
10
tam āsīnam upāsīnaḥ śuśrūṣur niyatendriyaḥ
toṣayan praṇipātena vyāsaṃ pāṇḍavanandanaḥ
11
tān avekṣya kṛśān pautrān vane vanyena jīvataḥ
maharṣir anukampārtham abravīd bāṣpagadgadam
12
yudhiṣṭhira mahābāho śṛṇu dharmabhṛtāṃ vara
nātapta tapasaḥ putra prāpnuvanti mahat sukham
13
sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇopasevate
nātyantam asukhaṃ kaś cit prāpnoti puruṣarṣabha
14
prajñāvāṃs tv eva puruṣaḥ saṃyuktaḥ parayā dhiyā
udayāstamayajño hi na śocati na hṛṣyati
15
sukham āpatitaṃ seved duḥkham āpatitaṃ sahet
kālaprāptam upāsīta sasyānām iva karṣakaḥ
16
tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat
nāsādhyaṃ tapasaḥ kiṃ cid iti budhyasva bhārata
17
satyam ārjavam akrodhaḥ saṃvibhāgo damaḥ śamaḥ
anasūyā vihiṃsā ca śaucam indriyasaṃyamaḥ
sādhanāni mahārāja narāṇāṃ puṇyakarmaṇām
18
adharmarucayo mūḍhās tiryaggatiparāyaṇāḥ
kṛcchrāṃ yonim anuprāpya na sukhaṃ vindate janāḥ
19
iha yat kriyate karma tatparatropabhujyate
tasmāc charīraṃ yuñjīta tapasā niyamena ca
20
yathāśakti prayacchec ca saṃpūjyābhipraṇamya ca
kāle pātre ca hṛṣṭtmā rājan vigatamatsaraḥ
21
satyavādī labhetāyur anāyāsam athārjavī
akrodhano 'nasūyaś ca nirvṛtiṃ labhate parām
22
dāntaḥ śama paraḥ śaśvat parikleśaṃ na vindati
na ca tapyati dāntātmā dṛṣṭvā paragatāṃ śriyam
23
saṃvibhaktā ca dātā ca bhogavān sukhavān naraḥ
bhavaty ahiṃsakaś caiva paramārogyam aśnute
24
mānyān mānayitā janma kule mahati vindati
vyasanair na tu saṃyogaṃ prāpnoti vijitendriyaḥ
25
ubhānuśaya buddhir hi saṃyuktaḥ kāladharmaṇā
prādurbhavati tad yogāt kalyāṇa matir eva saḥ
26
[y]
bhagavan dānadharmāṇaṃ tapaso vā mahāmune
kiṃ svid bahuguṇaṃ pretya kiṃ vā duṣkaram ucyate
27
[vyāsa]
dānān na duṣkarataraṃ pṛthivyām asti kiṃ cana
arthe hi mahatī tṛṣṇā sa ca duḥkhena labhyate
28
parityajya riyān prākān dharmārthaṃ hi mahāhavam
praviśanti narā vīrāḥ samudram aṭavīṃ tathā
29
kṛṣigorakṣyam ity eke pratipadyanti mānavāḥ
puruṣāḥ preṣyatām eke nirgacchanti dhanārthinaḥ
30
tasya duḥkhārjitasyaivaṃ parityāgaḥ suduṣkaraḥ
na duṣkarataraṃ dānāt tasmād dānaṃ mataṃ mama
31
viśeṣas tv atra vijñeyo nyāyenopārjitaṃ dhanam
pātre deśe ca kāle ca sādhubhyaḥ pratipādayet
32
anyāya samupāttena dānadharmo dhanena yaḥ
kriyate na sa kartāraṃ trāyate mahato bhayāt
33
pātre dānaṃ svalpam api kāle dattaṃ yudhiṣṭhira
manasā suviśuddhena pretyānanta phalaṃ smṛtam
34
atāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
vrīhi droṇa parityāgād yat phalaṃ prāpa mudgalaḥ
