Book 3. Chapter 261

The Mahabharata In Sanskrit


Book 3

Chapter 261

1

[य]

उक�तं भगवता जन�म रामादीनां पृथक पृथक

परस�थान कारणं बरह�मञ शरॊत�म इच�छामि कथ�यताम

2

कथं दाशरथीं वीरौ भरातरौ रामलक�ष�मणौ

परस�थापितौ वनं बरह�म मैथिली च यशस�विनी

3

[मार�क]

जातप�त�रॊ दशरथः परीतिमान अभवन नृपः

करिया रतिर धर�मपरः सततं वृद�धसेविता

4

करमेण चास�य ते प�त�रा वयवर�धन�त महौजसः

वेदेष� सहरस�येष� धन�र�वेदे च पारगाः

5

चरितब�रह�मचर�यास ते कृतदाराश च पार�थिव

यदा तदा दशरथः परीतिमान अभवत स�खी

6

जयेष�ठॊ रामॊ ऽभवत तेषां रमयाम आस हि परजाः

मनॊहरतया धीमान पित�र हृदयतॊषणः

7

ततः स राजा मतिमान मत�वात�मानं वयॊ ऽधिकम

मन�त�रयाम आस सविचैर धर�मज�ञैश च प�रॊहितैः

8

अभिषेकाय रामस�य यौवराज�येन भारत

पराप�तकालं च ते सर�वे मेनिरे मन�त�रसत�तमाः

9

लॊहिताक�षं महाबाह�ं मत�तमातङ�गगामिनम

दीर�घबाह�ं महॊरस�कं नीलक�ञ�चित मूर�धजम

10

दीप�यमानं शरिया वीरं शक�राद अनवमं बले

पारगं सर�वधर�माणां बृहस�पतिसमं मतौ

11

सर�वान�रक�त परकृतिं सर�वविद�या विशारदम

जितेन�द�रियम अमित�राणाम अपि दृष�टिमनॊहरम

12

नियन�तारम असाधूनां गॊप�तारं धर�मचारिणाम

धृतिमन�तम अनाधृष�यं जेतारम अपराजितम

13

प�त�रं राजा दशरथः कौसल�यानन�दवर�धनम

संदृश�य परमां परीतिम अगच�छत क�र�नन�दन

14

चिन�तयंश च महातेजा ग�णान रामस�य वीर�यवान

अभ�यभाषत भद�रं ते परीयमाणः प�रॊहितम

15

अद�य प�ष�यॊ निशि बरह�मन प�ण�यं यॊगम उपैष�यति

संभाराः संभ�रियन�तां मे रामश चॊपनिमन�त�र�यताम

16

इति तद राजवचनं परतिश�र�त�याथ मन�थरा

कैकेयीम अभिगम�येदं काले वचनम अब�रवीत

17

अद�य कैकेयि दौर�भाग�यं राज�ञा ते खयापितं महत

आशीविषस तवां संक�र�द�धश चण�डॊ दशति द�र�भगे

18

स�भगा खल� कौसल�या यस�याः प�त�रॊ ऽभिषेक�ष�यते

क�तॊ हि तव सौभाग�यं यस�याः प�त�रॊ न राज�यभाक

19

सा तद वचनम आज�ञाय सर�वाभरणभूषिता

वेदी विलग�नमध�येव बिभ�रती रूपम उत�तमम

20

विविक�ते पतिम आसाद�य हसन�तीव श�चिस�मिता

परणयं वयञ�जयन�तीव मध�रं वाक�यम अब�रवीत

21

सत�यप�रतिज�ञ यन मे तवं कामम �कं निसृष�टवान

उपाक�र�ष�व तद राजंस तस�मान म�च�यस�व संकटात

22

[राजा]

वरं ददानि ते हन�त तद�गृहाण यद इच�छसि

अवध�यॊ वध�यतां कॊ ऽदय वध�यः कॊ ऽदय विम�च�यताम

23

धनं ददानि कस�याद�य हरियतां कस�य वा प�नः

बराह�मण सवाद इहान�यत�र यत किं चिद वित�तम अस�ति मे

24

[मार�क]

सा तद वचनम आज�ञाय परिगृह�य नराधिपम

आत�मनॊ बलम आज�ञाय तत �नम उवाच ह

25

आभिषेचनिकं यत ते रामार�थम उपकल�पितम

भरतस तद अवाप�नॊत� वनं गच�छत� राघवः

26

स तद राजा वचॊ शर�त�वा विप�रियं दार�णॊदयम

द�ःखार�तॊ भरतश�रेष�ठ न किं चिद वयाजहार ह

27

ततस तथॊक�तं पितरं रामॊ विज�ञाय वीर�यवान

वनं परतस�थे धर�मात�मा राजा सत�यॊ भवत�व इति

28

तम अन�वगच�छल लक�ष�मीवान धन�ष�मा�ल लक�ष�मणस तदा

सीता च भार�या भद�रं ते वैदेही जनकात�मजा

29

ततॊ वगं गते रामे राजा दशरथस तदा

समय�ज�यत देहस�य कालपर�याय धर�मणा

30

रामस त� गतम आज�ञाय राजानं च तथागतम

आनाय�य भरतं देवी कैकेयी वाक�यम अब�रवीत

31

गतॊ दशरथः सवर�गं वनस�थौ रामलक�ष�मणौ

गृहाण राज�यं विप�लं कषेमं निहतकण�टकम

32

ताम उवाच स धर�मात�मा नृशंसं बत ते कृतम

पतिं हित�वा क�लं चेदम उत�साद�य धनल�ब�धया

33

अयशॊ पातयित�वा मे मूर�ध�नि तवं क�लपांसने

सकामा भव मे मातर इत�य उक�त�वा परर�रॊद ह

34

स चारित�वं विशॊध�याथ सर�वप�रकृतिसंनिधौ

अन�वयाद भरातरं रामं विनिवर�तन लालसः

35

कौसल�यां च स�मित�रां च कैकेयीं च स�द�ःखितः

अग�रे परस�थाप�य यानैः स शत�र�घ�नसहितॊ ययौ

36

वसिष�ठ वामदेवाभ�यां विप�रैश चान�यैः सहस�रशः

पौरजानपदैः सार�धं रामा नयनकाङ�क�षया

37

ददर�श चित�रकूटस�थं स रामं सह लक�ष�मणम

तापसानाम अलंकारं धारयन�तं धन�र�धरम

38

विसर�जितः स रामेण पित�र वचनकारिणा

नन�दिग�रामे ऽकरॊद राज�यं प�रस�कृत�यास�य पाद�के

39

रामस त� प�नर आशङ�क�य पौरजानपदागमम

परविवेश महारण�यं शरभङ�गाश�रमं परति

40

सत�कृत�य शरभङ�गं स दण�डकारण�यम आश�रितः

नदीं गॊदावरीं रम�याम आश�रित�य नयवसत तदा

41

वसतस तस�य रामस�य ततः शूर�पणखाकृतम

खरेणासीन महद वैरं जनस�थाननिवासिना

42

रक�षार�थं तापसानां च राघवॊ धर�मवत�सलः

चत�र�दशसहस�राणि जघान भ�वि रक�षसाम

43

दूषणं च खरं चैव निहत�य स�महाबलौ

चक�रे कषेमं प�नर धीमान धर�मारण�यं सराघवः

44

हतेष� तेष� रक�षः स�ततः शूर�पणखा प�नः

ययौ निकृत�तनासौष�ठी लङ�कां भरात�र निवेशनम

45

ततॊ रावणम अभ�येत�य राक�षसी द�ःखमूर�छिता

पपात पादयॊर भरात�ः संश�ष�क र�धिरानना

46

तां तथा विकृतां दृष�ट�वा रावणः करॊधमूर�छितः

उत�पपातासनात कर�द�धॊ दन�तैर दन�तान उपस�पृशन

47

सवान अमात�यान विसृज�याथ विविक�ते ताम उवाच सः

केहास�य �वं कृता भद�रे माम अचिन�त�यावमन�य च

48

कः शूलं तीक�ष�णम आसाद�य सर�वगात�रैर निषेविते

कः शिरस�य अग�निम आदाय विश�वस�तः सवपते स�खम

49

आशीविषं घॊरतरं पादेन समृशतीह कः

सिंहं केसरिणं कश च दंष�ट�रास� सपृश�य तिष�ठति

50

इत�य �वं बर�वतस तस�य सरॊतॊभ�यस तेजसॊ ऽरचिषः

निश�चेर�र दह�यतॊ रात�रौ वृक�षस�येव सवरन�ध�रतः

51

तस�य तत सर�वम आचख�यौ भगिनी रामविक�रमम

सवरदूषण संय�क�तं राक�षसानां पराभवम

52

स निश�चित�य ततः कृत�यं सवसारम उपसान�त�व�य च

ऊर�ध�वम आचक�रमे राजा विधाय नगरे विधिम

53

तरिकूटं समतिक�रम�य कालपर�वतम �व च

ददर�श मकरावासं गम�भीरॊदं महॊदधिम

54

तम अतीत�याथ गॊकर�णम अभ�यगच�छद दशाननः

दयितं सथानम अव�यग�रं शूलपाणेर महात�मनः

55

तत�राभ�यगच�छन मारीचं पूर�वामात�यं दशाननः

प�रा राम भयाद �व तापस�यं सम�पाश�रितम

1

[y]

uktaṃ bhagavat� janma r�m�dīn�ṃ pṛthak pṛthak

prasth�na k�raṇaṃ brahmañ śrotum icch�mi kathyat�m

2

kathaṃ d�śarathīṃ vīrau bhr�tarau r�malakṣmaṇau

prasth�pitau vanaṃ brahma maithilī ca yaśasvinī

3

[m�rk]

j�taputro daśarathaḥ prītim�n abhavan nṛpaḥ

kriy� ratir dharmaparaḥ satataṃ vṛddhasevit�

4

krameṇa c�sya te putr� vyavardhanta mahaujasaḥ

vedeṣu saharasyeṣu dhanurvede ca p�rag�ḥ

5

caritabrahmacary�s te kṛtad�r�ś ca p�rthiva

yad� tad� daśarathaḥ prītim�n abhavat sukhī

6

jyeṣṭho r�mo 'bhavat teṣ�ṃ ramay�m �sa hi praj�ḥ

manoharatay� dhīm�n pitur hṛdayatoṣaṇaḥ

7

tataḥ sa r�j� matim�n matv�tm�naṃ vayo 'dhikam

mantray�m �sa savicair dharmajñaiś ca purohitaiḥ

8

abhiṣek�ya r�masya yauvar�jyena bh�rata

pr�ptak�laṃ ca te sarve menire mantrasattam�ḥ

9

lohit�kṣaṃ mah�b�huṃ mattam�taṅgag�minam

dīrghab�huṃ mahoraskaṃ nīlakuñcita mūrdhajam

10

dīpyam�naṃ śriy� vīraṃ śakr�d anavamaṃ bale

p�ragaṃ sarvadharm�ṇ�ṃ bṛhaspatisamaṃ matau

11

sarv�nurakta prakṛtiṃ sarvavidy� viś�radam

jitendriyam amitr�ṇ�m api dṛṣṭimanoharam

12

niyant�ram as�dhūn�ṃ gopt�raṃ dharmac�riṇ�m

dhṛtimantam an�dhṛṣyaṃ jet�ram apar�jitam

13

putraṃ r�j� daśarathaḥ kausaly�nandavardhanam

saṃdṛśya param�ṃ prītim agacchat kurunandana

14

cintayaṃś ca mah�tej� guṇ�n r�masya vīryav�n

abhyabh�ṣata bhadraṃ te prīyam�ṇaḥ purohitam

15

adya puṣyo niśi brahman puṇyaṃ yogam upaiṣyati

saṃbh�r�ḥ saṃbhriyant�ṃ me r�maś copanimantryat�m

16

iti tad r�javacanaṃ pratiśruty�tha manthar�

kaikeyīm abhigamyedaṃ k�le vacanam abravīt

17

adya kaikeyi daurbh�gyaṃ r�jñ� te khy�pitaṃ mahat

�śīviṣas tv�ṃ saṃkruddhaś caṇ�o daśati durbhage

18

subhag� khalu kausaly� yasy�ḥ putro 'bhiṣekṣyate

kuto hi tava saubh�gyaṃ yasy�ḥ putro na r�jyabh�k

19

s� tad vacanam �jñ�ya sarv�bharaṇabhūṣit�

vedī vilagnamadhyeva bibhratī rūpam uttamam

20

vivikte patim �s�dya hasantīva śucismit�

praṇayaṃ vyañjayantīva madhuraṃ v�kyam abravīt

21

satyapratijña yan me tvaṃ k�mam ekaṃ nisṛṣṭav�n

up�kuruṣva tad r�jaṃs tasm�n mucyasva saṃkaṭ�t

22

[r�j�]

varaṃ dad�ni te hanta tadgṛh�ṇa yad icchasi

avadhyo vadhyat�ṃ ko 'dya vadhyaḥ ko 'dya vimucyat�m

23

dhanaṃ dad�ni kasy�dya hriyat�ṃ kasya v� punaḥ

br�hmaṇa sv�d ih�nyatra yat kiṃ cid vittam asti me

24

[m�rk]

s� tad vacanam �jñ�ya parigṛhya nar�dhipam

�tmano balam �jñ�ya tata enam uv�ca ha

25

�bhiṣecanikaṃ yat te r�m�rtham upakalpitam

bharatas tad av�pnotu vanaṃ gacchatu r�ghavaḥ

26

sa tad r�j� vaco śrutv� vipriyaṃ d�ruṇodayam

duḥkh�rto bharataśreṣṭha na kiṃ cid vy�jah�ra ha

27

tatas tathoktaṃ pitaraṃ r�mo vijñ�ya vīryav�n

vanaṃ pratasthe dharm�tm� r�j� satyo bhavatv iti

28

tam anvagacchal lakṣmīv�n dhanuṣm��l lakṣmaṇas tad�

sīt� ca bh�ry� bhadraṃ te vaidehī janak�tmaj�

29

tato vagaṃ gate r�me r�j� daśarathas tad�

samayujyata dehasya k�lapary�ya dharmaṇ�

30

r�mas tu gatam �jñ�ya r�j�naṃ ca tath�gatam

�n�yya bharataṃ devī kaikeyī v�kyam abravīt

31

gato daśarathaḥ svargaṃ vanasthau r�malakṣmaṇau

gṛh�ṇa r�jyaṃ vipulaṃ kṣemaṃ nihatakaṇṭakam

32

t�m uv�ca sa dharm�tm� nṛśaṃsaṃ bata te kṛtam

patiṃ hitv� kulaṃ cedam uts�dya dhanalubdhay�

33

ayaśo p�tayitv� me mūrdhni tvaṃ kulap�ṃsane

sak�m� bhava me m�tar ity uktv� praruroda ha

34

sa c�ritvaṃ viśodhy�tha sarvaprakṛtisaṃnidhau

anvay�d bhr�taraṃ r�maṃ vinivartana l�lasaḥ

35

kausaly�ṃ ca sumitr�ṃ ca kaikeyīṃ ca suduḥkhitaḥ

agre prasth�pya y�naiḥ sa śatrughnasahito yayau

36

vasiṣṭha v�madev�bhy�ṃ vipraiś c�nyaiḥ sahasraśaḥ

pauraj�napadaiḥ s�rdhaṃ r�m� nayanak�ṅkṣay�

37

dadarśa citrakūṭasthaṃ sa r�maṃ saha lakṣmaṇam

t�pas�n�m alaṃk�raṃ dh�rayantaṃ dhanurdharam

38

visarjitaḥ sa r�meṇa pitur vacanak�riṇ�

nandigr�me 'karod r�jyaṃ puraskṛty�sya p�duke

39

r�mas tu punar �śaṅkya pauraj�napad�gamam

praviveśa mah�raṇyaṃ śarabhaṅg�śramaṃ prati

40

satkṛtya śarabhaṅgaṃ sa daṇ�ak�raṇyam �śritaḥ

nadīṃ god�varīṃ ramy�m �śritya nyavasat tad�

41

vasatas tasya r�masya tataḥ śūrpaṇakh�kṛtam

khareṇ�sīn mahad vairaṃ janasth�naniv�sin�

42

rakṣ�rthaṃ t�pas�n�ṃ ca r�ghavo dharmavatsalaḥ

caturdaśasahasr�ṇi jagh�na bhuvi rakṣas�m

43

dūṣaṇaṃ ca kharaṃ caiva nihatya sumah�balau

cakre kṣemaṃ punar dhīm�n dharm�raṇyaṃ sar�ghavaḥ

44

hateṣu teṣu rakṣaḥ sutataḥ śūrpaṇakh� punaḥ

yayau nikṛttan�sauṣṭhī laṅk�ṃ bhr�tur niveśanam

45

tato r�vaṇam abhyetya r�kṣasī duḥkhamūrchit�

pap�ta p�dayor bhr�tuḥ saṃśuṣka rudhir�nan�

46

t�ṃ tath� vikṛt�ṃ dṛṣṭv� r�vaṇaḥ krodhamūrchitaḥ

utpap�t�san�t kruddho dantair dant�n upaspṛśan

47

sv�n am�ty�n visṛjy�tha vivikte t�m uv�ca saḥ

keh�sy evaṃ kṛt� bhadre m�m acinty�vamanya ca

48

kaḥ śūlaṃ tīkṣṇam �s�dya sarvag�trair niṣevite

kaḥ śirasy agnim �d�ya viśvastaḥ svapate sukham

49

�śīviṣaṃ ghorataraṃ p�dena smṛśatīha kaḥ

siṃhaṃ kesariṇaṃ kaś ca daṃṣṭr�su spṛśya tiṣṭhati

50

ity evaṃ bruvatas tasya srotobhyas tejaso 'rciṣaḥ

niścerur dahyato r�trau vṛkṣasyeva svarandhrataḥ

51

tasya tat sarvam �cakhyau bhaginī r�mavikramam

svaradūṣaṇa saṃyuktaṃ r�kṣas�n�ṃ par�bhavam

52

sa niścitya tataḥ kṛtyaṃ svas�ram upas�ntvya ca

ūrdhvam �cakrame r�j� vidh�ya nagare vidhim

53

trikūṭaṃ samatikramya k�laparvatam eva ca

dadarśa makar�v�saṃ gambhīrodaṃ mahodadhim

54

tam atīty�tha gokarṇam abhyagacchad daś�nanaḥ

dayitaṃ sth�nam avyagraṃ śūlap�ṇer mah�tmanaḥ

55

tatr�bhyagacchan m�rīcaṃ pūrv�m�tyaṃ daś�nanaḥ

pur� r�ma bhay�d eva t�pasyaṃ samup�śritam