Book 3. Chapter 274
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 274
1
[मार्क]
ततः करुद्धॊ दशग्रीवः परियपुत्रे निपातिते
निर्ययौ रथम आस्थाय हेमरत्नविभूषितम
2
संवृतॊ राक्षसैर घॊरैर विविधायुधपाणिभिः
अभिदुद्राव रामं स पॊथयन हरियूथपान
3
तम आद्रवन्तं संक्रुद्धं मैन्द नीलनलाङ्गदाः
हनूमाञ जाम्बुवांश चैव ससैन्याः पर्यवारयन
4
ते दशग्रीव सैन्यं तद ऋक्षवानरयूथपाः
दरुमैर विध्वंसयां चक्रुर दशग्रीवस्य पश्यतः
5
ततः सवसैन्यम आलॊक्य वध्यमानम अरातिभिः
मायावी वयदधान मायां रावणॊ राक्षसेश्वरः
6
तस्य देहाद विनिष्क्रान्ताः शतशॊ ऽथ सहस्रशः
राक्षसाः पत्यदृश्यन्त शरशक्त्यृष्टिपाणयः
7
तान रामॊ जघ्निवान सर्वान दिव्येनास्त्रेण राक्षसान
अथ भूयॊ ऽपि मायां स वयदधाद राक्षसाधिपः
8
कृत्वा रामस्य रूपाणि लक्ष्मणस्य च भारत
अभिदुद्राव रामं च लक्ष्मणं च दशाननः
9
ततस ते रामम अर्छन्तॊ लक्ष्मणं च कषपाचराः
अभिपेतुस तदा राजन परगृहीतॊच्च कार्मुकाः
10
तां दृष्ट्वा राक्षसेन्द्रस्य मायाम इक्ष्वाकुनन्दनः
उवाच रामं सौमित्रिर असंभ्रान्तॊ बृहद वचः
11
जहीमान राक्षसान पापान आत्मनः परतिरूपकान
जघान रामस तांश चान्यान आत्मनः परतिरूपकान
12
ततॊ हर्यश्व युक्तेन रथेनादित्यवर्चसा
उपतस्थे रणे रामं मातलिः शक्रसारथिः
13
[मातलि]
अयं हर्यश्व युग जैत्रॊ मघॊनः सयन्दनॊत्तमः
अनेन शक्रः काकुत्स्थ समरे दैत्यदानवान
शतशः पुरुषव्याघ्र रथॊदारेण जघ्निवा
14
तद अनेन नरव्याघ्र मया यत तेन संयुगे
सयन्दनेन जहि कषिप्रं रावणं माचिरं कृथाः
15
इत्य उक्तॊ राघवस तथ्यं वचॊ ऽशङ्कत मातलेः
मायेयं राक्षसस्येति तम उवाच विभीषणः
16
नेयं माया नरव्याघ्र रावणस्य दुरात्मनः
तद आतिष्ठ रथं शीघ्रम इमम ऐन्द्रं महाद्युते
17
ततः परहृष्टः काकुत्स्थस तथेत्य उक्त्वा विभीषणम
रथेनाभिपपाताशु दशग्रीवं रुषान्वितः
18
हाहाकृतानि भूतानि रावणे समभिद्रुते
सिंहनादाः सपटहा दिवि दिव्याश च नानदन
19
स रामाय महाघॊरं विससर्ज निशाचरः
शूलम इन्द्राशनिप्रख्यं बरह्मदण्डम इवॊद्यतम
20
तच छूलम अन्तरा रामश चिच्छेद निशितैः शरैः
तद दृष्ट्वा दुष्करं कर्म रावणं भयम आविशत
21
ततः करुद्धः ससर्जाशु दशग्रीवः शिताञ शरान
सहस्रायुतशॊ रामे शस्त्राणि विविधानि च
22
ततॊ भुशुण्डीः शूलांश च मुसलानि परश्वधान
शक्तीश च विविधाकाराः शतघ्नीश च शितक्षुराः
23
तां मायां विकृतां दृष्ट्वा दशग्रीवस्य रक्षसः
भयात परदुद्रुवुः सर्वे वानराः सर्वतॊदिशम
24
ततः सुपत्रं सुमुखं हेमपुङ्खं शरॊत्तमम
तूणाद आदाय काकुत्स्थॊ बरह्मास्त्रेण युयॊज ह
25
तं बाणवर्यं रामेण बरह्मास्त्रेणाभिमन्त्रितम
जहृषुर देवगन्धर्वा दृष्ट्वा शक्रपुरॊगमाः
26
अल्पावशेषम आयुश च ततॊ ऽमन्यन्त रक्षसः
बरह्मास्त्रॊदीरणाच छत्रॊर देवगन्धर्वकिंनराः
27
ततः ससर्ज तं रामः शरम अप्रतिम ओजसम
रावणान्त करं घॊरं बरह्मदण्डम इवॊद्यतम
28
स तेन राक्षसश्रेष्ठः सरथः साश्वसारथिः
परजज्वाल मजा जवालेनाग्निनाभिपरिष्कृतः
29
ततः परहृष्टास तरिदशाः सगन्धर्वाः सचारणाः
निहतं रावणं दृष्ट्वा रामेणाक्लिष्टकर्मणा
30
तत्यजुस तं महाभागं पञ्च भूतानि रावणम
भरंशितः सर्वलॊकेषु स हि बरह्मास्त तेजसा
31
शरीरधातवॊ हय अस्य मांसं रुधिरम एव च
नेशुर बरह्मास्त्र निर्दग्धा न च भस्माप्य अदृश्यत
1
[mārk]
tataḥ kruddho daśagrīvaḥ priyaputre nipātite
niryayau ratham āsthāya hemaratnavibhūṣitam
2
saṃvṛto rākṣasair ghorair vividhāyudhapāṇibhiḥ
abhidudrāva rāmaṃ sa pothayan hariyūthapān
3
tam ādravantaṃ saṃkruddhaṃ mainda nīlanalāṅgadāḥ
hanūmāñ jāmbuvāṃś caiva sasainyāḥ paryavārayan
4
te daśagrīva sainyaṃ tad ṛkṣavānarayūthapāḥ
drumair vidhvaṃsayāṃ cakrur daśagrīvasya paśyataḥ
5
tataḥ svasainyam ālokya vadhyamānam arātibhiḥ
māyāvī vyadadhān māyāṃ rāvaṇo rākṣaseśvaraḥ
6
tasya dehād viniṣkrāntāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
rākṣasāḥ patyadṛśyanta śaraśaktyṛṣṭipāṇayaḥ
7
tān rāmo jaghnivān sarvān divyenāstreṇa rākṣasān
atha bhūyo 'pi māyāṃ sa vyadadhād rākṣasādhipaḥ
8
kṛtvā rāmasya rūpāṇi lakṣmaṇasya ca bhārata
abhidudrāva rāmaṃ ca lakṣmaṇaṃ ca daśānanaḥ
9
tatas te rāmam archanto lakṣmaṇaṃ ca kṣapācarāḥ
abhipetus tadā rājan pragṛhītocca kārmukāḥ
10
tāṃ dṛṣṭvā rākṣasendrasya māyām ikṣvākunandanaḥ
uvāca rāmaṃ saumitrir asaṃbhrānto bṛhad vacaḥ
11
jahīmān rākṣasān pāpān ātmanaḥ pratirūpakān
jaghāna rāmas tāṃś cānyān ātmanaḥ pratirūpakān
12
tato haryaśva yuktena rathenādityavarcasā
upatasthe raṇe rāmaṃ mātaliḥ śakrasārathiḥ
13
[mātali]
ayaṃ haryaśva yug jaitro maghonaḥ syandanottamaḥ
anena śakraḥ kākutstha samare daityadānavān
śataśaḥ puruṣavyāghra rathodāreṇa jaghnivā
14
tad anena naravyāghra mayā yat tena saṃyuge
syandanena jahi kṣipraṃ rāvaṇaṃ māciraṃ kṛthāḥ
15
ity ukto rāghavas tathyaṃ vaco 'śaṅkata mātaleḥ
māyeyaṃ rākṣasasyeti tam uvāca vibhīṣaṇaḥ
16
neyaṃ māyā naravyāghra rāvaṇasya durātmanaḥ
tad ātiṣṭha rathaṃ śīghram imam aindraṃ mahādyute
17
tataḥ prahṛṣṭaḥ kākutsthas tathety uktvā vibhīṣaṇam
rathenābhipapātāśu daśagrīvaṃ ruṣānvitaḥ
18
hāhākṛtāni bhūtāni rāvaṇe samabhidrute
siṃhanādāḥ sapaṭahā divi divyāś ca nānadan
19
sa rāmāya mahāghoraṃ visasarja niśācaraḥ
ślam indrāśaniprakhyaṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
20
tac chūlam antarā rāmaś ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
tad dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma rāvaṇaṃ bhayam āviśat
21
tataḥ kruddhaḥ sasarjāśu daśagrīvaḥ śitāñ śarān
sahasrāyutaśo rāme śastrāṇi vividhāni ca
22
tato bhuśuṇḍīḥ ślāṃś ca musalāni paraśvadhān
śaktīś ca vividhākārāḥ śataghnīś ca śitakṣurāḥ
23
tāṃ māyāṃ vikṛtāṃ dṛṣṭvā daśagrīvasya rakṣasaḥ
bhayāt pradudruvuḥ sarve vānarāḥ sarvatodiśam
24
tataḥ supatraṃ sumukhaṃ hemapuṅkhaṃ śarottamam
tūṇād ādāya kākutstho brahmāstreṇa yuyoja ha
25
taṃ bāṇavaryaṃ rāmeṇa brahmāstreṇābhimantritam
jahṛṣur devagandharvā dṛṣṭvā śakrapurogamāḥ
26
alpāvaśeṣam āyuś ca tato 'manyanta rakṣasaḥ
brahmāstrodīraṇāc chatror devagandharvakiṃnarāḥ
27
tataḥ sasarja taṃ rāmaḥ śaram apratima ojasam
rāvaṇānta karaṃ ghoraṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
28
sa tena rākṣasaśreṣṭhaḥ sarathaḥ sāśvasārathiḥ
prajajvāla majā jvālenāgninābhipariṣkṛtaḥ
29
tataḥ prahṛṣṭs tridaśāḥ sagandharvāḥ sacāraṇāḥ
nihataṃ rāvaṇaṃ dṛṣṭvā rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
30
tatyajus taṃ mahābhāgaṃ pañca bhūtāni rāvaṇam
bhraṃśitaḥ sarvalokeṣu sa hi brahmāsta tejasā
31
arīradhātavo hy asya māṃsaṃ rudhiram eva ca
neśur brahmāstra nirdagdhā na ca bhasmāpy adṛśyata
Book 3
Chapter 274
1
[मार्क]
ततः करुद्धॊ दशग्रीवः परियपुत्रे निपातिते
निर्ययौ रथम आस्थाय हेमरत्नविभूषितम
2
संवृतॊ राक्षसैर घॊरैर विविधायुधपाणिभिः
अभिदुद्राव रामं स पॊथयन हरियूथपान
3
तम आद्रवन्तं संक्रुद्धं मैन्द नीलनलाङ्गदाः
हनूमाञ जाम्बुवांश चैव ससैन्याः पर्यवारयन
4
ते दशग्रीव सैन्यं तद ऋक्षवानरयूथपाः
दरुमैर विध्वंसयां चक्रुर दशग्रीवस्य पश्यतः
5
ततः सवसैन्यम आलॊक्य वध्यमानम अरातिभिः
मायावी वयदधान मायां रावणॊ राक्षसेश्वरः
6
तस्य देहाद विनिष्क्रान्ताः शतशॊ ऽथ सहस्रशः
राक्षसाः पत्यदृश्यन्त शरशक्त्यृष्टिपाणयः
7
तान रामॊ जघ्निवान सर्वान दिव्येनास्त्रेण राक्षसान
अथ भूयॊ ऽपि मायां स वयदधाद राक्षसाधिपः
8
कृत्वा रामस्य रूपाणि लक्ष्मणस्य च भारत
अभिदुद्राव रामं च लक्ष्मणं च दशाननः
9
ततस ते रामम अर्छन्तॊ लक्ष्मणं च कषपाचराः
अभिपेतुस तदा राजन परगृहीतॊच्च कार्मुकाः
10
तां दृष्ट्वा राक्षसेन्द्रस्य मायाम इक्ष्वाकुनन्दनः
उवाच रामं सौमित्रिर असंभ्रान्तॊ बृहद वचः
11
जहीमान राक्षसान पापान आत्मनः परतिरूपकान
जघान रामस तांश चान्यान आत्मनः परतिरूपकान
12
ततॊ हर्यश्व युक्तेन रथेनादित्यवर्चसा
उपतस्थे रणे रामं मातलिः शक्रसारथिः
13
[मातलि]
अयं हर्यश्व युग जैत्रॊ मघॊनः सयन्दनॊत्तमः
अनेन शक्रः काकुत्स्थ समरे दैत्यदानवान
शतशः पुरुषव्याघ्र रथॊदारेण जघ्निवा
14
तद अनेन नरव्याघ्र मया यत तेन संयुगे
सयन्दनेन जहि कषिप्रं रावणं माचिरं कृथाः
15
इत्य उक्तॊ राघवस तथ्यं वचॊ ऽशङ्कत मातलेः
मायेयं राक्षसस्येति तम उवाच विभीषणः
16
नेयं माया नरव्याघ्र रावणस्य दुरात्मनः
तद आतिष्ठ रथं शीघ्रम इमम ऐन्द्रं महाद्युते
17
ततः परहृष्टः काकुत्स्थस तथेत्य उक्त्वा विभीषणम
रथेनाभिपपाताशु दशग्रीवं रुषान्वितः
18
हाहाकृतानि भूतानि रावणे समभिद्रुते
सिंहनादाः सपटहा दिवि दिव्याश च नानदन
19
स रामाय महाघॊरं विससर्ज निशाचरः
शूलम इन्द्राशनिप्रख्यं बरह्मदण्डम इवॊद्यतम
20
तच छूलम अन्तरा रामश चिच्छेद निशितैः शरैः
तद दृष्ट्वा दुष्करं कर्म रावणं भयम आविशत
21
ततः करुद्धः ससर्जाशु दशग्रीवः शिताञ शरान
सहस्रायुतशॊ रामे शस्त्राणि विविधानि च
22
ततॊ भुशुण्डीः शूलांश च मुसलानि परश्वधान
शक्तीश च विविधाकाराः शतघ्नीश च शितक्षुराः
23
तां मायां विकृतां दृष्ट्वा दशग्रीवस्य रक्षसः
भयात परदुद्रुवुः सर्वे वानराः सर्वतॊदिशम
24
ततः सुपत्रं सुमुखं हेमपुङ्खं शरॊत्तमम
तूणाद आदाय काकुत्स्थॊ बरह्मास्त्रेण युयॊज ह
25
तं बाणवर्यं रामेण बरह्मास्त्रेणाभिमन्त्रितम
जहृषुर देवगन्धर्वा दृष्ट्वा शक्रपुरॊगमाः
26
अल्पावशेषम आयुश च ततॊ ऽमन्यन्त रक्षसः
बरह्मास्त्रॊदीरणाच छत्रॊर देवगन्धर्वकिंनराः
27
ततः ससर्ज तं रामः शरम अप्रतिम ओजसम
रावणान्त करं घॊरं बरह्मदण्डम इवॊद्यतम
28
स तेन राक्षसश्रेष्ठः सरथः साश्वसारथिः
परजज्वाल मजा जवालेनाग्निनाभिपरिष्कृतः
29
ततः परहृष्टास तरिदशाः सगन्धर्वाः सचारणाः
निहतं रावणं दृष्ट्वा रामेणाक्लिष्टकर्मणा
30
तत्यजुस तं महाभागं पञ्च भूतानि रावणम
भरंशितः सर्वलॊकेषु स हि बरह्मास्त तेजसा
31
शरीरधातवॊ हय अस्य मांसं रुधिरम एव च
नेशुर बरह्मास्त्र निर्दग्धा न च भस्माप्य अदृश्यत
1
[mārk]
tataḥ kruddho daśagrīvaḥ priyaputre nipātite
niryayau ratham āsthāya hemaratnavibhūṣitam
2
saṃvṛto rākṣasair ghorair vividhāyudhapāṇibhiḥ
abhidudrāva rāmaṃ sa pothayan hariyūthapān
3
tam ādravantaṃ saṃkruddhaṃ mainda nīlanalāṅgadāḥ
hanūmāñ jāmbuvāṃś caiva sasainyāḥ paryavārayan
4
te daśagrīva sainyaṃ tad ṛkṣavānarayūthapāḥ
drumair vidhvaṃsayāṃ cakrur daśagrīvasya paśyataḥ
5
tataḥ svasainyam ālokya vadhyamānam arātibhiḥ
māyāvī vyadadhān māyāṃ rāvaṇo rākṣaseśvaraḥ
6
tasya dehād viniṣkrāntāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
rākṣasāḥ patyadṛśyanta śaraśaktyṛṣṭipāṇayaḥ
7
tān rāmo jaghnivān sarvān divyenāstreṇa rākṣasān
atha bhūyo 'pi māyāṃ sa vyadadhād rākṣasādhipaḥ
8
kṛtvā rāmasya rūpāṇi lakṣmaṇasya ca bhārata
abhidudrāva rāmaṃ ca lakṣmaṇaṃ ca daśānanaḥ
9
tatas te rāmam archanto lakṣmaṇaṃ ca kṣapācarāḥ
abhipetus tadā rājan pragṛhītocca kārmukāḥ
10
tāṃ dṛṣṭvā rākṣasendrasya māyām ikṣvākunandanaḥ
uvāca rāmaṃ saumitrir asaṃbhrānto bṛhad vacaḥ
11
jahīmān rākṣasān pāpān ātmanaḥ pratirūpakān
jaghāna rāmas tāṃś cānyān ātmanaḥ pratirūpakān
12
tato haryaśva yuktena rathenādityavarcasā
upatasthe raṇe rāmaṃ mātaliḥ śakrasārathiḥ
13
[mātali]
ayaṃ haryaśva yug jaitro maghonaḥ syandanottamaḥ
anena śakraḥ kākutstha samare daityadānavān
śataśaḥ puruṣavyāghra rathodāreṇa jaghnivā
14
tad anena naravyāghra mayā yat tena saṃyuge
syandanena jahi kṣipraṃ rāvaṇaṃ māciraṃ kṛthāḥ
15
ity ukto rāghavas tathyaṃ vaco 'śaṅkata mātaleḥ
māyeyaṃ rākṣasasyeti tam uvāca vibhīṣaṇaḥ
16
neyaṃ māyā naravyāghra rāvaṇasya durātmanaḥ
tad ātiṣṭha rathaṃ śīghram imam aindraṃ mahādyute
17
tataḥ prahṛṣṭaḥ kākutsthas tathety uktvā vibhīṣaṇam
rathenābhipapātāśu daśagrīvaṃ ruṣānvitaḥ
18
hāhākṛtāni bhūtāni rāvaṇe samabhidrute
siṃhanādāḥ sapaṭahā divi divyāś ca nānadan
19
sa rāmāya mahāghoraṃ visasarja niśācaraḥ
ślam indrāśaniprakhyaṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
20
tac chūlam antarā rāmaś ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
tad dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma rāvaṇaṃ bhayam āviśat
21
tataḥ kruddhaḥ sasarjāśu daśagrīvaḥ śitāñ śarān
sahasrāyutaśo rāme śastrāṇi vividhāni ca
22
tato bhuśuṇḍīḥ ślāṃś ca musalāni paraśvadhān
śaktīś ca vividhākārāḥ śataghnīś ca śitakṣurāḥ
23
tāṃ māyāṃ vikṛtāṃ dṛṣṭvā daśagrīvasya rakṣasaḥ
bhayāt pradudruvuḥ sarve vānarāḥ sarvatodiśam
24
tataḥ supatraṃ sumukhaṃ hemapuṅkhaṃ śarottamam
tūṇād ādāya kākutstho brahmāstreṇa yuyoja ha
25
taṃ bāṇavaryaṃ rāmeṇa brahmāstreṇābhimantritam
jahṛṣur devagandharvā dṛṣṭvā śakrapurogamāḥ
26
alpāvaśeṣam āyuś ca tato 'manyanta rakṣasaḥ
brahmāstrodīraṇāc chatror devagandharvakiṃnarāḥ
27
tataḥ sasarja taṃ rāmaḥ śaram apratima ojasam
rāvaṇānta karaṃ ghoraṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
28
sa tena rākṣasaśreṣṭhaḥ sarathaḥ sāśvasārathiḥ
prajajvāla majā jvālenāgninābhipariṣkṛtaḥ
29
tataḥ prahṛṣṭs tridaśāḥ sagandharvāḥ sacāraṇāḥ
nihataṃ rāvaṇaṃ dṛṣṭvā rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
30
tatyajus taṃ mahābhāgaṃ pañca bhūtāni rāvaṇam
bhraṃśitaḥ sarvalokeṣu sa hi brahmāsta tejasā
31
arīradhātavo hy asya māṃsaṃ rudhiram eva ca
neśur brahmāstra nirdagdhā na ca bhasmāpy adṛśyata
