Book 3. Chapter 29
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 29
1
[दरौ]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
परह्लादस्या च संवादं बलेर वैरॊचनस्य च
2
असुरेन्द्रं महाप्राज्ञं धर्माणाम आगतागमम
बलिः पप्रच्छ दैत्येन्द्रं परह्लादं पितरं पितुः
3
कषमा सविच छरेयसी तात उपाहॊ तेज इत्य उत
एतन मे संशयं तात यथावद बरूहि पृच्छते
4
शरेयॊ यद अत्र धर्मज्ञ बरूहि मे तद असंशयम
करिष्यामि हि तत सर्वं यथावद अनुशासनम
5
तस्मै परॊवाच तत सर्वम एवं पृष्टः पितामहः
सर्वनिश्चयवत पराज्ञः संशयं परिपृच्छते
6
[परह]
न शरेयः सततं तेजॊ न नित्यं शरेयसी कषमा
इति तात विजानीहि दवयम एतद असंशयम
7
यॊ नित्यं कषमते तात बहून दॊषान स विन्दति
भृत्याः परिभवन्त्य एनम उदासीनास तथैव च
8
सर्वभूतानि चाप्य अस्य न नमन्ते कदा चन
तस्मान नित्यं कषमा तात पण्डितैर अपवादिता
9
अवज्ञाय हि तं भृत्या भजन्ते बहुदॊषताम
आदातुं चास्य वित्तानि परार्थयन्ते ऽलपचेतसः
10
यानं वस्त्राण्य अलंकाराञ शयनान्य आसनानि च
भॊजनान्य अथ पानानि सर्वॊपकरणानि च
11
आददीरन्न अधिकृता यथाकामम अचेतसः
परदिष्टानि च देयानि न दद्युर भर्तृशासनात
12
न चैनं भर्तृपूजाभिः पूजयन्ति कदा चन
अवज्ञानं हि लॊके ऽसमिन मरणाद अपि गर्हितम
13
कषमिणं तादृशं तात बरुवन्ति कटुकान्य अपि
परेष्याः पुत्राश च भृत्याश च तथॊदासीन वृत्तयः
14
अप्य अस्य दारान इच्छन्ति परिभूय कषमावतः
दाराश चास्य परवर्तन्ते यथाकामम अचेतसः
15
तथा च नित्यम उदिता यदि सवल्पम अपीश्वरात
दण्डम अर्हन्ति दुष्यन्ति दुष्टाश चाप्य अपकुर्वते
16
एते चान्ये च बहवॊ नित्यं दॊषाः कषमावताम
अथ वैरॊचने दॊषान इमान विद्ध्य अक्षमावताम
17
अस्थाने यदि वा सथाने सततं रजसावृतः
करुद्धॊ दण्डान परणयति विविधान सवेन तेजसा
18
मित्रैः सह विरॊधं च पराप्नुते तेजसावृतः
पराप्नॊति दवेष्यतां चैव लॊकात सवजनतस तथा
19
सॊ ऽवमानाद अर्थहानिम उपालम्भम अनादरम
संतापद्वेषलॊभांश च शत्रूंश च लभते नरः
20
करॊधाद दण्डान मनुष्येषु विविधान पुरुषॊ नयन
भरश्यते शीघ्रम ऐश्वर्यात पराणेभ्यः सवजनाद अपि
21
यॊ ऽपकर्तॄंश च कर्तॄंश च तेजसैवॊपगच्छति
तस्माद उद्विजते लॊकः सर्पाद वेश्म गताद इव
22
यस्माद उद्विजते लॊकः कथं तस्य भवॊ भवेत
अन्तरं हय अस्य दृष्ट्वैव लॊकॊ विकुरुते धरुवम
तस्मान नात्युत्सृजेत तेजॊ न च नित्यं मृदुर भवेत
23
काले मृदुर यॊ भवति काले भवति दारुणः
स वै सुखम अवाप्नॊति लॊके ऽमुष्मिन्न इहैव च
24
कषमा कालांस तु वक्ष्यामि शृणु मे विस्तरेण तान
ये ते नित्यम असंत्याज्या यथा पराहुर मनीषिणः
25
पूर्वॊपकारी यस तु सयाद अपराधे ऽगरीयसि
उपकारेण तत तस्य कषन्तव्यम अपराधिनः
26
अबुद्धिम आश्रितानां च कषन्तव्यम अपराधिनाम
न हि सर्वत्र पाण्डित्यं सुलभं पुरुषेण वै
27
अथ चेद बुद्धिजं कृत्वा बरूयुस ते तद अबुद्धिजम
पापान सवल्पे ऽपि तान हन्याद अपराधे तथानृजून
28
सर्वस्यैकॊ ऽपराधस ते कषन्तव्यः पराणिनॊ भवेत
दवितीये सति वध्यस तु सवल्पे ऽपय अपकृते भवेत
29
अजानता भवेत कश चिद अपराधः कृतॊ यदि
कषन्तव्यम एव तस्याहुः सुपरीक्ष्य परीक्षया
30
मृदुना मार्दवं हन्ति मृदुना हन्ति दारुणम
नासाध्यं मृदुना किं चित तस्मात तीक्ष्णतरॊ मृदुः
31
देशकालौ तु संप्रेक्ष्य बलाबलम अथात्मनः
नादेश कालॊ किं चित सयाद देशः कालः परतीष्यते
तथा लॊकभयाच चैव कषन्तव्यम अपराधिनः
32
एव एवंविधाः कालाः कषमायाः परिकीर्तिताः
अतॊ ऽनयथानुवर्तत्सु तेजसः काल उच्यते
33
[दरौ]
तद अहं तेजसः कालं तव मन्ये नराधिप
धार्तराष्ट्रेषु लुब्धेषु सततं चापकारिषु
34
न हि कश चित कषमा कालॊ विद्यते ऽदय कुरून परति
तेजसश चागते काले तेज उत्स्रष्टुम अर्हसि
35
मृदुर भवत्य अवज्ञातस तीक्ष्णाद उद्विजते जनः
काले पराप्ते दवयं हय एतद यॊ वेद स महीपतिः
1
[drau]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
prahlādasyā ca saṃvādaṃ baler vairocanasya ca
2
asurendraṃ mahāprājñaṃ dharmāṇām āgatāgamam
baliḥ papraccha daityendraṃ prahlādaṃ pitaraṃ pituḥ
3
kṣamā svic chreyasī tāta upāho teja ity uta
etan me saṃśayaṃ tāta yathāvad brūhi pṛcchate
4
reyo yad atra dharmajña brūhi me tad asaṃśayam
kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam
5
tasmai provāca tat sarvam evaṃ pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ
sarvaniścayavat prājñaḥ saṃśayaṃ paripṛcchate
6
[prah]
na śreyaḥ satataṃ tejo na nityaṃ śreyasī kṣamā
iti tāta vijānīhi dvayam etad asaṃśayam
7
yo nityaṃ kṣamate tāta bahūn doṣān sa vindati
bhṛtyāḥ paribhavanty enam udāsīnās tathaiva ca
8
sarvabhūtāni cāpy asya na namante kadā cana
tasmān nityaṃ kṣamā tāta paṇḍitair apavāditā
9
avajñāya hi taṃ bhṛtyā bhajante bahudoṣatām
ādātuṃ cāsya vittāni prārthayante 'lpacetasaḥ
10
yānaṃ vastrāṇy alaṃkārāñ śayanāny āsanāni ca
bhojanāny atha pānāni sarvopakaraṇāni ca
11
dadīrann adhikṛtā yathākāmam acetasaḥ
pradiṣṭāni ca deyāni na dadyur bhartṛśāsanāt
12
na cainaṃ bhartṛpūjābhiḥ pūjayanti kadā cana
avajñānaṃ hi loke 'smin maraṇād api garhitam
13
kṣamiṇaṃ tādṛśaṃ tāta bruvanti kaṭukāny api
preṣyāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca tathodāsīna vṛttayaḥ
14
apy asya dārān icchanti paribhūya kṣamāvataḥ
dārāś cāsya pravartante yathākāmam acetasaḥ
15
tathā ca nityam uditā yadi svalpam apīśvarāt
daṇḍam arhanti duṣyanti duṣṭāś cāpy apakurvate
16
ete cānye ca bahavo nityaṃ doṣāḥ kṣamāvatām
atha vairocane doṣān imān viddhy akṣamāvatām
17
asthāne yadi vā sthāne satataṃ rajasāvṛtaḥ
kruddho daṇḍān praṇayati vividhān svena tejasā
18
mitraiḥ saha virodhaṃ ca prāpnute tejasāvṛtaḥ
prāpnoti dveṣyatāṃ caiva lokāt svajanatas tathā
19
so 'vamānād arthahānim upālambham anādaram
saṃtāpadveṣalobhāṃś ca śatrūṃś ca labhate naraḥ
20
krodhād daṇḍān manuṣyeṣu vividhān puruṣo nayan
bhraśyate śīghram aiśvaryāt prāṇebhyaḥ svajanād api
21
yo 'pakartṝṃś ca kartṝṃś ca tejasaivopagacchati
tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśma gatād iva
22
yasmād udvijate lokaḥ kathaṃ tasya bhavo bhavet
antaraṃ hy asya dṛṣṭvaiva loko vikurute dhruvam
tasmān nātyutsṛjet tejo na ca nityaṃ mṛdur bhavet
23
kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
sa vai sukham avāpnoti loke 'muṣminn ihaiva ca
24
kṣamā kālāṃs tu vakṣyāmi śṛṇu me vistareṇa tān
ye te nityam asaṃtyājyā yathā prāhur manīṣiṇaḥ
25
pūrvopakārī yas tu syād aparādhe 'garīyasi
upakāreṇa tat tasya kṣantavyam aparādhinaḥ
26
abuddhim āśritānāṃ ca kṣantavyam aparādhinām
na hi sarvatra pāṇḍityaṃ sulabhaṃ puruṣeṇa vai
27
atha ced buddhijaṃ kṛtvā brūyus te tad abuddhijam
pāpān svalpe 'pi tān hanyād aparādhe tathānṛjūn
28
sarvasyaiko 'parādhas te kṣantavyaḥ prāṇino bhavet
dvitīye sati vadhyas tu svalpe 'py apakṛte bhavet
29
ajānatā bhavet kaś cid aparādhaḥ kṛto yadi
kṣantavyam eva tasyāhuḥ suparīkṣya parīkṣayā
30
mṛdunā mārdavaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataro mṛduḥ
31
deśakālau tu saṃprekṣya balābalam athātmanaḥ
nādeśa kālo kiṃ cit syād deśaḥ kālaḥ pratīṣyate
tathā lokabhayāc caiva kṣantavyam aparādhinaḥ
32
eva evaṃvidhāḥ kālāḥ kṣamāyāḥ parikīrtitāḥ
ato 'nyathānuvartatsu tejasaḥ kāla ucyate
33
[drau]
tad ahaṃ tejasaḥ kālaṃ tava manye narādhipa
dhārtarāṣṭreṣu lubdheṣu satataṃ cāpakāriṣu
34
na hi kaś cit kṣamā kālo vidyate 'dya kurūn prati
tejasaś cāgate kāle teja utsraṣṭum arhasi
35
mṛdur bhavaty avajñātas tīkṣṇād udvijate janaḥ
kāle prāpte dvayaṃ hy etad yo veda sa mahīpatiḥ
Book 3
Chapter 29
1
[दरौ]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
परह्लादस्या च संवादं बलेर वैरॊचनस्य च
2
असुरेन्द्रं महाप्राज्ञं धर्माणाम आगतागमम
बलिः पप्रच्छ दैत्येन्द्रं परह्लादं पितरं पितुः
3
कषमा सविच छरेयसी तात उपाहॊ तेज इत्य उत
एतन मे संशयं तात यथावद बरूहि पृच्छते
4
शरेयॊ यद अत्र धर्मज्ञ बरूहि मे तद असंशयम
करिष्यामि हि तत सर्वं यथावद अनुशासनम
5
तस्मै परॊवाच तत सर्वम एवं पृष्टः पितामहः
सर्वनिश्चयवत पराज्ञः संशयं परिपृच्छते
6
[परह]
न शरेयः सततं तेजॊ न नित्यं शरेयसी कषमा
इति तात विजानीहि दवयम एतद असंशयम
7
यॊ नित्यं कषमते तात बहून दॊषान स विन्दति
भृत्याः परिभवन्त्य एनम उदासीनास तथैव च
8
सर्वभूतानि चाप्य अस्य न नमन्ते कदा चन
तस्मान नित्यं कषमा तात पण्डितैर अपवादिता
9
अवज्ञाय हि तं भृत्या भजन्ते बहुदॊषताम
आदातुं चास्य वित्तानि परार्थयन्ते ऽलपचेतसः
10
यानं वस्त्राण्य अलंकाराञ शयनान्य आसनानि च
भॊजनान्य अथ पानानि सर्वॊपकरणानि च
11
आददीरन्न अधिकृता यथाकामम अचेतसः
परदिष्टानि च देयानि न दद्युर भर्तृशासनात
12
न चैनं भर्तृपूजाभिः पूजयन्ति कदा चन
अवज्ञानं हि लॊके ऽसमिन मरणाद अपि गर्हितम
13
कषमिणं तादृशं तात बरुवन्ति कटुकान्य अपि
परेष्याः पुत्राश च भृत्याश च तथॊदासीन वृत्तयः
14
अप्य अस्य दारान इच्छन्ति परिभूय कषमावतः
दाराश चास्य परवर्तन्ते यथाकामम अचेतसः
15
तथा च नित्यम उदिता यदि सवल्पम अपीश्वरात
दण्डम अर्हन्ति दुष्यन्ति दुष्टाश चाप्य अपकुर्वते
16
एते चान्ये च बहवॊ नित्यं दॊषाः कषमावताम
अथ वैरॊचने दॊषान इमान विद्ध्य अक्षमावताम
17
अस्थाने यदि वा सथाने सततं रजसावृतः
करुद्धॊ दण्डान परणयति विविधान सवेन तेजसा
18
मित्रैः सह विरॊधं च पराप्नुते तेजसावृतः
पराप्नॊति दवेष्यतां चैव लॊकात सवजनतस तथा
19
सॊ ऽवमानाद अर्थहानिम उपालम्भम अनादरम
संतापद्वेषलॊभांश च शत्रूंश च लभते नरः
20
करॊधाद दण्डान मनुष्येषु विविधान पुरुषॊ नयन
भरश्यते शीघ्रम ऐश्वर्यात पराणेभ्यः सवजनाद अपि
21
यॊ ऽपकर्तॄंश च कर्तॄंश च तेजसैवॊपगच्छति
तस्माद उद्विजते लॊकः सर्पाद वेश्म गताद इव
22
यस्माद उद्विजते लॊकः कथं तस्य भवॊ भवेत
अन्तरं हय अस्य दृष्ट्वैव लॊकॊ विकुरुते धरुवम
तस्मान नात्युत्सृजेत तेजॊ न च नित्यं मृदुर भवेत
23
काले मृदुर यॊ भवति काले भवति दारुणः
स वै सुखम अवाप्नॊति लॊके ऽमुष्मिन्न इहैव च
24
कषमा कालांस तु वक्ष्यामि शृणु मे विस्तरेण तान
ये ते नित्यम असंत्याज्या यथा पराहुर मनीषिणः
25
पूर्वॊपकारी यस तु सयाद अपराधे ऽगरीयसि
उपकारेण तत तस्य कषन्तव्यम अपराधिनः
26
अबुद्धिम आश्रितानां च कषन्तव्यम अपराधिनाम
न हि सर्वत्र पाण्डित्यं सुलभं पुरुषेण वै
27
अथ चेद बुद्धिजं कृत्वा बरूयुस ते तद अबुद्धिजम
पापान सवल्पे ऽपि तान हन्याद अपराधे तथानृजून
28
सर्वस्यैकॊ ऽपराधस ते कषन्तव्यः पराणिनॊ भवेत
दवितीये सति वध्यस तु सवल्पे ऽपय अपकृते भवेत
29
अजानता भवेत कश चिद अपराधः कृतॊ यदि
कषन्तव्यम एव तस्याहुः सुपरीक्ष्य परीक्षया
30
मृदुना मार्दवं हन्ति मृदुना हन्ति दारुणम
नासाध्यं मृदुना किं चित तस्मात तीक्ष्णतरॊ मृदुः
31
देशकालौ तु संप्रेक्ष्य बलाबलम अथात्मनः
नादेश कालॊ किं चित सयाद देशः कालः परतीष्यते
तथा लॊकभयाच चैव कषन्तव्यम अपराधिनः
32
एव एवंविधाः कालाः कषमायाः परिकीर्तिताः
अतॊ ऽनयथानुवर्तत्सु तेजसः काल उच्यते
33
[दरौ]
तद अहं तेजसः कालं तव मन्ये नराधिप
धार्तराष्ट्रेषु लुब्धेषु सततं चापकारिषु
34
न हि कश चित कषमा कालॊ विद्यते ऽदय कुरून परति
तेजसश चागते काले तेज उत्स्रष्टुम अर्हसि
35
मृदुर भवत्य अवज्ञातस तीक्ष्णाद उद्विजते जनः
काले पराप्ते दवयं हय एतद यॊ वेद स महीपतिः
1
[drau]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
prahlādasyā ca saṃvādaṃ baler vairocanasya ca
2
asurendraṃ mahāprājñaṃ dharmāṇām āgatāgamam
baliḥ papraccha daityendraṃ prahlādaṃ pitaraṃ pituḥ
3
kṣamā svic chreyasī tāta upāho teja ity uta
etan me saṃśayaṃ tāta yathāvad brūhi pṛcchate
4
reyo yad atra dharmajña brūhi me tad asaṃśayam
kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam
5
tasmai provāca tat sarvam evaṃ pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ
sarvaniścayavat prājñaḥ saṃśayaṃ paripṛcchate
6
[prah]
na śreyaḥ satataṃ tejo na nityaṃ śreyasī kṣamā
iti tāta vijānīhi dvayam etad asaṃśayam
7
yo nityaṃ kṣamate tāta bahūn doṣān sa vindati
bhṛtyāḥ paribhavanty enam udāsīnās tathaiva ca
8
sarvabhūtāni cāpy asya na namante kadā cana
tasmān nityaṃ kṣamā tāta paṇḍitair apavāditā
9
avajñāya hi taṃ bhṛtyā bhajante bahudoṣatām
ādātuṃ cāsya vittāni prārthayante 'lpacetasaḥ
10
yānaṃ vastrāṇy alaṃkārāñ śayanāny āsanāni ca
bhojanāny atha pānāni sarvopakaraṇāni ca
11
dadīrann adhikṛtā yathākāmam acetasaḥ
pradiṣṭāni ca deyāni na dadyur bhartṛśāsanāt
12
na cainaṃ bhartṛpūjābhiḥ pūjayanti kadā cana
avajñānaṃ hi loke 'smin maraṇād api garhitam
13
kṣamiṇaṃ tādṛśaṃ tāta bruvanti kaṭukāny api
preṣyāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca tathodāsīna vṛttayaḥ
14
apy asya dārān icchanti paribhūya kṣamāvataḥ
dārāś cāsya pravartante yathākāmam acetasaḥ
15
tathā ca nityam uditā yadi svalpam apīśvarāt
daṇḍam arhanti duṣyanti duṣṭāś cāpy apakurvate
16
ete cānye ca bahavo nityaṃ doṣāḥ kṣamāvatām
atha vairocane doṣān imān viddhy akṣamāvatām
17
asthāne yadi vā sthāne satataṃ rajasāvṛtaḥ
kruddho daṇḍān praṇayati vividhān svena tejasā
18
mitraiḥ saha virodhaṃ ca prāpnute tejasāvṛtaḥ
prāpnoti dveṣyatāṃ caiva lokāt svajanatas tathā
19
so 'vamānād arthahānim upālambham anādaram
saṃtāpadveṣalobhāṃś ca śatrūṃś ca labhate naraḥ
20
krodhād daṇḍān manuṣyeṣu vividhān puruṣo nayan
bhraśyate śīghram aiśvaryāt prāṇebhyaḥ svajanād api
21
yo 'pakartṝṃś ca kartṝṃś ca tejasaivopagacchati
tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśma gatād iva
22
yasmād udvijate lokaḥ kathaṃ tasya bhavo bhavet
antaraṃ hy asya dṛṣṭvaiva loko vikurute dhruvam
tasmān nātyutsṛjet tejo na ca nityaṃ mṛdur bhavet
23
kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
sa vai sukham avāpnoti loke 'muṣminn ihaiva ca
24
kṣamā kālāṃs tu vakṣyāmi śṛṇu me vistareṇa tān
ye te nityam asaṃtyājyā yathā prāhur manīṣiṇaḥ
25
pūrvopakārī yas tu syād aparādhe 'garīyasi
upakāreṇa tat tasya kṣantavyam aparādhinaḥ
26
abuddhim āśritānāṃ ca kṣantavyam aparādhinām
na hi sarvatra pāṇḍityaṃ sulabhaṃ puruṣeṇa vai
27
atha ced buddhijaṃ kṛtvā brūyus te tad abuddhijam
pāpān svalpe 'pi tān hanyād aparādhe tathānṛjūn
28
sarvasyaiko 'parādhas te kṣantavyaḥ prāṇino bhavet
dvitīye sati vadhyas tu svalpe 'py apakṛte bhavet
29
ajānatā bhavet kaś cid aparādhaḥ kṛto yadi
kṣantavyam eva tasyāhuḥ suparīkṣya parīkṣayā
30
mṛdunā mārdavaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataro mṛduḥ
31
deśakālau tu saṃprekṣya balābalam athātmanaḥ
nādeśa kālo kiṃ cit syād deśaḥ kālaḥ pratīṣyate
tathā lokabhayāc caiva kṣantavyam aparādhinaḥ
32
eva evaṃvidhāḥ kālāḥ kṣamāyāḥ parikīrtitāḥ
ato 'nyathānuvartatsu tejasaḥ kāla ucyate
33
[drau]
tad ahaṃ tejasaḥ kālaṃ tava manye narādhipa
dhārtarāṣṭreṣu lubdheṣu satataṃ cāpakāriṣu
34
na hi kaś cit kṣamā kālo vidyate 'dya kurūn prati
tejasaś cāgate kāle teja utsraṣṭum arhasi
35
mṛdur bhavaty avajñātas tīkṣṇād udvijate janaḥ
kāle prāpte dvayaṃ hy etad yo veda sa mahīpatiḥ
