Book 3. Chapter 60
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 60
1
बृहदश्व उवाच
अपक्रान्ते नले राजन दमयन्ती गतक्लमा
अबुध्यत वरारॊहा संत्रस्ता विजने वने
2
सापश्यमाना भर्तारं दुःखशॊकसमन्विता
पराक्रॊशद उच्चैः संत्रस्ता महाराजेति नैषधम
3
हा नाथ हा महाराज हा सवामिन किं जहासि माम
हा हतास्मि विनष्टास्मि भीतास्मि विजने वने
4
ननु नाम महाराज धर्मज्ञः सत्यवाग असि
कथम उक्त्वा तथासत्यं सुप्ताम उत्सृज्य मां गतः
5
कथम उत्सृज्य गन्तासि वश्यां भार्याम अनुव्रताम
विशेषतॊ ऽनपकृते परेणापकृते सति
6
शक्ष्यसे ता गिरः सत्याः कर्तुं मयि नरेश्वर
यास तवया लॊकपालानां संनिधौ कथिताः पुरा
7
पर्याप्तः परिहासॊ ऽयम एतावान पुरुषर्षभ
भीताहम अस्मि दुर्धर्ष दर्शयात्मानम ईश्वर
8
दृश्यसे दृश्यसे राजन्न एष तिष्ठसि नैषध
आवार्य गुल्मैर आत्मानं किं मां न परतिभाषसे
9
नृशंसं बत राजेन्द्र यन माम एवंगताम इह
विलपन्तीं समालिङ्ग्य नाश्वासयसि पार्थिव
10
न शॊचाम्य अहम आत्मानं न चान्यद अपि किं चन
कथं नु भवितास्य एक इति तवां नृप शॊचिमि
11
कथं नु राजंस तृषितः कषुधितः शरमकर्शितः
सायाह्ने वृक्षमूलेषु माम अपश्यन भविष्यसि
12
ततः सा तीव्रशॊकार्ता परदीप्तेव च मन्युना
इतश चेतश च रुदती पर्यधावत दुःखिता
13
मुहुर उत्पतते बाला मुहुः पतति विह्वला
मुहुर आलीयते भीता मुहुः करॊशति रॊदिति
14
सा तीव्रशॊकसंतप्ता मुहुर निःश्वस्य विह्वला
उवाच भैमी निष्क्रम्य रॊदमाना पतिव्रता
15
यस्याभिशापाद दुःखार्तॊ दुःखं विन्दति नैषधः
तस्य भूतस्य तद दुःखाद दुःखम अभ्यधिकं भवेत
16
अपापचेतसं पापॊ य एवं कृतवान नलम
तस्माद दुःखतरं पराप्य जीवत्व असुखजीविकाम
17
एवं तु विलपन्ती सा राज्ञॊ भार्या महात्मनः
अन्वेषति सम भर्तारं वने शवापदसेविते
18
उन्मत्तवद भीमसुता विलपन्ती ततस ततः
हा हा राजन्न इति मुहुर इतश चेतश च धावति
19
तां शुष्यमाणाम अत्यर्थं कुररीम इव वाशतीम
करुणं बहु शॊचन्तीं विलपन्तीं मुहुर मुहुः
20
सहसाभ्यागतां भैमीम अभ्याशपरिवर्तिनीम
जग्राहाजगरॊ गराहॊ महाकायः कषुधान्वितः
21
सा गरस्यमाना गराहेण शॊकेन च पराजिता
नात्मानं शॊचति तथा यथा शॊचति नैषधम
22
हा नाथ माम इह वने गरस्यमानाम अनाथवत
गराहेणानेन विपिने किमर्थं नाभिधावसि
23
कथं भविष्यसि पुनर माम अनुस्मृत्य नैषध
पापान मुक्तः पुनर लब्ध्वा बुद्धिं चेतॊ धनानि च
24
शरान्तस्य ते कषुधार्तस्य परिग्लानस्य नैषध
कः शरमं राजशार्दूल नाशयिष्यति मानद
25
ताम अकस्मान मृगव्याधॊ विचरन गहने वने
आक्रन्दतीम उपश्रुत्य जवेनाभिससार ह
26
तां स दृष्ट्वा तथा गरस्ताम उरगेणायतेक्षणाम
तवरमाणॊ मृगव्याधः समभिक्रम्य वेगितः
27
मुखतः पातयाम आस शस्त्रेण निशितेन ह
निर्विचेष्टं भुजंगं तं विशस्य मृगजीविनः
28
मॊक्षयित्वा च तां वयाधः परक्षाल्य सलिलेन च
समाश्वास्य कृताहाराम अथ पप्रच्छ भारत
29
कस्य तवं मृगशावाक्षि कथं चाभ्यागता वनम
कथं चेदं महत कृच्छ्रं पराप्तवत्य असि भामिनि
30
दमयन्ती तथा तेन पृच्छ्यमाना विशां पते
सर्वम एतद यथावृत्तम आचचक्षे ऽसय भारत
31
ताम अर्धवस्त्रसंवीतां पीनश्रॊणिपयॊधराम
सुकुमारानवद्याङ्गीं पूर्णचन्द्रनिभाननाम
32
अरालपक्ष्मनयनां तथा मधुरभाषिणीम
लक्षयित्वा मृगव्याधः कामस्य वशम एयिवान
33
ताम अथ शलक्ष्णया वाचा लुब्धकॊ मृदुपुर्वया
सान्त्वयाम आस कामार्तस तद अबुध्यत भामिनी
34
दमयन्ती तु तं दुष्टम उपलभ्य पतिव्रता
तीव्ररॊषसमाविष्टा परजज्वालेव मन्युना
35
स तु पापमतिः कषुद्रः परधर्षयितुम आतुरः
दुर्धर्षां तर्कयाम आस दीप्ताम अग्निशिखाम इव
36
दमयन्ती तु दुःखार्ता पतिराज्यविनाकृता
अतीतवाक्पथे काले शशापैनं रुषा किल
37
यथाहं नैषधाद अन्यं मनसापि न चिन्तये
तथायं पततां कषुद्रः परासुर मृगजीवनः
38
उक्तमात्रे तु वचने तया स मृगजीवनः
वयसुः पपात मेदिन्याम अग्निदग्ध इव दरुमः
1
bṛhadaśva uvāca
apakrānte nale rājan damayantī gataklamā
abudhyata varārohā saṃtrastā vijane vane
2
sāpaśyamānā bhartāraṃ duḥkhaśokasamanvitā
prākrośad uccaiḥ saṃtrastā mahārājeti naiṣadham
3
hā nātha hā mahārāja hā svāmin kiṃ jahāsi mām
hā hatāsmi vinaṣṭāsmi bhītāsmi vijane vane
4
nanu nāma mahārāja dharmajñaḥ satyavāg asi
katham uktvā tathāsatyaṃ suptām utsṛjya māṃ gataḥ
5
katham utsṛjya gantāsi vaśyāṃ bhāryām anuvratām
viśeṣato 'napakṛte pareṇāpakṛte sati
6
akṣyase tā giraḥ satyāḥ kartuṃ mayi nareśvara
yās tvayā lokapālānāṃ saṃnidhau kathitāḥ purā
7
paryāptaḥ parihāso 'yam etāvān puruṣarṣabha
bhītāham asmi durdharṣa darśayātmānam īśvara
8
dṛśyase dṛśyase rājann eṣa tiṣṭhasi naiṣadha
āvārya gulmair ātmānaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
9
nṛśaṃsaṃ bata rājendra yan mām evaṃgatām iha
vilapantīṃ samāliṅgya nāśvāsayasi pārthiva
10
na śocāmy aham ātmānaṃ na cānyad api kiṃ cana
kathaṃ nu bhavitāsy eka iti tvāṃ nṛpa śocimi
11
kathaṃ nu rājaṃs tṛṣitaḥ kṣudhitaḥ śramakarśitaḥ
sāyāhne vṛkṣamūleṣu mām apaśyan bhaviṣyasi
12
tataḥ sā tīvraśokārtā pradīpteva ca manyunā
itaś cetaś ca rudatī paryadhāvata duḥkhitā
13
muhur utpatate bālā muhuḥ patati vihvalā
muhur ālīyate bhītā muhuḥ krośati roditi
14
sā tīvraśokasaṃtaptā muhur niḥśvasya vihvalā
uvāca bhaimī niṣkramya rodamānā pativratā
15
yasyābhiśāpād duḥkhārto duḥkhaṃ vindati naiṣadhaḥ
tasya bhūtasya tad duḥkhād duḥkham abhyadhikaṃ bhavet
16
apāpacetasaṃ pāpo ya evaṃ kṛtavān nalam
tasmād duḥkhataraṃ prāpya jīvatv asukhajīvikām
17
evaṃ tu vilapantī sā rājño bhāryā mahātmanaḥ
anveṣati sma bhartāraṃ vane śvāpadasevite
18
unmattavad bhīmasutā vilapantī tatas tataḥ
hā hā rājann iti muhur itaś cetaś ca dhāvati
19
tāṃ śuṣyamāṇām atyarthaṃ kurarīm iva vāśatīm
karuṇaṃ bahu śocantīṃ vilapantīṃ muhur muhuḥ
20
sahasābhyāgatāṃ bhaimīm abhyāśaparivartinīm
jagrāhājagaro grāho mahākāyaḥ kṣudhānvitaḥ
21
sā grasyamānā grāheṇa śokena ca parājitā
nātmānaṃ śocati tathā yathā śocati naiṣadham
22
hā nātha mām iha vane grasyamānām anāthavat
grāheṇānena vipine kimarthaṃ nābhidhāvasi
23
kathaṃ bhaviṣyasi punar mām anusmṛtya naiṣadha
pāpān muktaḥ punar labdhvā buddhiṃ ceto dhanāni ca
24
rāntasya te kṣudhārtasya pariglānasya naiṣadha
kaḥ śramaṃ rājaśārdūla nāśayiṣyati mānada
25
tām akasmān mṛgavyādho vicaran gahane vane
ākrandatīm upaśrutya javenābhisasāra ha
26
tāṃ sa dṛṣṭvā tathā grastām urageṇāyatekṣaṇām
tvaramāṇo mṛgavyādhaḥ samabhikramya vegitaḥ
27
mukhataḥ pātayām āsa śastreṇa niśitena ha
nirviceṣṭaṃ bhujaṃgaṃ taṃ viśasya mṛgajīvinaḥ
28
mokṣayitvā ca tāṃ vyādhaḥ prakṣālya salilena ca
samāśvāsya kṛtāhārām atha papraccha bhārata
29
kasya tvaṃ mṛgaśāvākṣi kathaṃ cābhyāgatā vanam
kathaṃ cedaṃ mahat kṛcchraṃ prāptavaty asi bhāmini
30
damayantī tathā tena pṛcchyamānā viśāṃ pate
sarvam etad yathāvṛttam ācacakṣe 'sya bhārata
31
tām ardhavastrasaṃvītāṃ pīnaśroṇipayodharām
sukumārānavadyāṅgīṃ pūrṇacandranibhānanām
32
arālapakṣmanayanāṃ tathā madhurabhāṣiṇīm
lakṣayitvā mṛgavyādhaḥ kāmasya vaśam eyivān
33
tām atha ślakṣṇayā vācā lubdhako mṛdupurvayā
sāntvayām āsa kāmārtas tad abudhyata bhāminī
34
damayantī tu taṃ duṣṭam upalabhya pativratā
tīvraroṣasamāviṣṭā prajajvāleva manyunā
35
sa tu pāpamatiḥ kṣudraḥ pradharṣayitum āturaḥ
durdharṣāṃ tarkayām āsa dīptām agniśikhām iva
36
damayantī tu duḥkhārtā patirājyavinākṛtā
atītavākpathe kāle śaśāpainaṃ ruṣā kila
37
yathāhaṃ naiṣadhād anyaṃ manasāpi na cintaye
tathāyaṃ patatāṃ kṣudraḥ parāsur mṛgajīvanaḥ
38
uktamātre tu vacane tayā sa mṛgajīvanaḥ
vyasuḥ papāta medinyām agnidagdha iva drumaḥ
Book 3
Chapter 60
1
बृहदश्व उवाच
अपक्रान्ते नले राजन दमयन्ती गतक्लमा
अबुध्यत वरारॊहा संत्रस्ता विजने वने
2
सापश्यमाना भर्तारं दुःखशॊकसमन्विता
पराक्रॊशद उच्चैः संत्रस्ता महाराजेति नैषधम
3
हा नाथ हा महाराज हा सवामिन किं जहासि माम
हा हतास्मि विनष्टास्मि भीतास्मि विजने वने
4
ननु नाम महाराज धर्मज्ञः सत्यवाग असि
कथम उक्त्वा तथासत्यं सुप्ताम उत्सृज्य मां गतः
5
कथम उत्सृज्य गन्तासि वश्यां भार्याम अनुव्रताम
विशेषतॊ ऽनपकृते परेणापकृते सति
6
शक्ष्यसे ता गिरः सत्याः कर्तुं मयि नरेश्वर
यास तवया लॊकपालानां संनिधौ कथिताः पुरा
7
पर्याप्तः परिहासॊ ऽयम एतावान पुरुषर्षभ
भीताहम अस्मि दुर्धर्ष दर्शयात्मानम ईश्वर
8
दृश्यसे दृश्यसे राजन्न एष तिष्ठसि नैषध
आवार्य गुल्मैर आत्मानं किं मां न परतिभाषसे
9
नृशंसं बत राजेन्द्र यन माम एवंगताम इह
विलपन्तीं समालिङ्ग्य नाश्वासयसि पार्थिव
10
न शॊचाम्य अहम आत्मानं न चान्यद अपि किं चन
कथं नु भवितास्य एक इति तवां नृप शॊचिमि
11
कथं नु राजंस तृषितः कषुधितः शरमकर्शितः
सायाह्ने वृक्षमूलेषु माम अपश्यन भविष्यसि
12
ततः सा तीव्रशॊकार्ता परदीप्तेव च मन्युना
इतश चेतश च रुदती पर्यधावत दुःखिता
13
मुहुर उत्पतते बाला मुहुः पतति विह्वला
मुहुर आलीयते भीता मुहुः करॊशति रॊदिति
14
सा तीव्रशॊकसंतप्ता मुहुर निःश्वस्य विह्वला
उवाच भैमी निष्क्रम्य रॊदमाना पतिव्रता
15
यस्याभिशापाद दुःखार्तॊ दुःखं विन्दति नैषधः
तस्य भूतस्य तद दुःखाद दुःखम अभ्यधिकं भवेत
16
अपापचेतसं पापॊ य एवं कृतवान नलम
तस्माद दुःखतरं पराप्य जीवत्व असुखजीविकाम
17
एवं तु विलपन्ती सा राज्ञॊ भार्या महात्मनः
अन्वेषति सम भर्तारं वने शवापदसेविते
18
उन्मत्तवद भीमसुता विलपन्ती ततस ततः
हा हा राजन्न इति मुहुर इतश चेतश च धावति
19
तां शुष्यमाणाम अत्यर्थं कुररीम इव वाशतीम
करुणं बहु शॊचन्तीं विलपन्तीं मुहुर मुहुः
20
सहसाभ्यागतां भैमीम अभ्याशपरिवर्तिनीम
जग्राहाजगरॊ गराहॊ महाकायः कषुधान्वितः
21
सा गरस्यमाना गराहेण शॊकेन च पराजिता
नात्मानं शॊचति तथा यथा शॊचति नैषधम
22
हा नाथ माम इह वने गरस्यमानाम अनाथवत
गराहेणानेन विपिने किमर्थं नाभिधावसि
23
कथं भविष्यसि पुनर माम अनुस्मृत्य नैषध
पापान मुक्तः पुनर लब्ध्वा बुद्धिं चेतॊ धनानि च
24
शरान्तस्य ते कषुधार्तस्य परिग्लानस्य नैषध
कः शरमं राजशार्दूल नाशयिष्यति मानद
25
ताम अकस्मान मृगव्याधॊ विचरन गहने वने
आक्रन्दतीम उपश्रुत्य जवेनाभिससार ह
26
तां स दृष्ट्वा तथा गरस्ताम उरगेणायतेक्षणाम
तवरमाणॊ मृगव्याधः समभिक्रम्य वेगितः
27
मुखतः पातयाम आस शस्त्रेण निशितेन ह
निर्विचेष्टं भुजंगं तं विशस्य मृगजीविनः
28
मॊक्षयित्वा च तां वयाधः परक्षाल्य सलिलेन च
समाश्वास्य कृताहाराम अथ पप्रच्छ भारत
29
कस्य तवं मृगशावाक्षि कथं चाभ्यागता वनम
कथं चेदं महत कृच्छ्रं पराप्तवत्य असि भामिनि
30
दमयन्ती तथा तेन पृच्छ्यमाना विशां पते
सर्वम एतद यथावृत्तम आचचक्षे ऽसय भारत
31
ताम अर्धवस्त्रसंवीतां पीनश्रॊणिपयॊधराम
सुकुमारानवद्याङ्गीं पूर्णचन्द्रनिभाननाम
32
अरालपक्ष्मनयनां तथा मधुरभाषिणीम
लक्षयित्वा मृगव्याधः कामस्य वशम एयिवान
33
ताम अथ शलक्ष्णया वाचा लुब्धकॊ मृदुपुर्वया
सान्त्वयाम आस कामार्तस तद अबुध्यत भामिनी
34
दमयन्ती तु तं दुष्टम उपलभ्य पतिव्रता
तीव्ररॊषसमाविष्टा परजज्वालेव मन्युना
35
स तु पापमतिः कषुद्रः परधर्षयितुम आतुरः
दुर्धर्षां तर्कयाम आस दीप्ताम अग्निशिखाम इव
36
दमयन्ती तु दुःखार्ता पतिराज्यविनाकृता
अतीतवाक्पथे काले शशापैनं रुषा किल
37
यथाहं नैषधाद अन्यं मनसापि न चिन्तये
तथायं पततां कषुद्रः परासुर मृगजीवनः
38
उक्तमात्रे तु वचने तया स मृगजीवनः
वयसुः पपात मेदिन्याम अग्निदग्ध इव दरुमः
1
bṛhadaśva uvāca
apakrānte nale rājan damayantī gataklamā
abudhyata varārohā saṃtrastā vijane vane
2
sāpaśyamānā bhartāraṃ duḥkhaśokasamanvitā
prākrośad uccaiḥ saṃtrastā mahārājeti naiṣadham
3
hā nātha hā mahārāja hā svāmin kiṃ jahāsi mām
hā hatāsmi vinaṣṭāsmi bhītāsmi vijane vane
4
nanu nāma mahārāja dharmajñaḥ satyavāg asi
katham uktvā tathāsatyaṃ suptām utsṛjya māṃ gataḥ
5
katham utsṛjya gantāsi vaśyāṃ bhāryām anuvratām
viśeṣato 'napakṛte pareṇāpakṛte sati
6
akṣyase tā giraḥ satyāḥ kartuṃ mayi nareśvara
yās tvayā lokapālānāṃ saṃnidhau kathitāḥ purā
7
paryāptaḥ parihāso 'yam etāvān puruṣarṣabha
bhītāham asmi durdharṣa darśayātmānam īśvara
8
dṛśyase dṛśyase rājann eṣa tiṣṭhasi naiṣadha
āvārya gulmair ātmānaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
9
nṛśaṃsaṃ bata rājendra yan mām evaṃgatām iha
vilapantīṃ samāliṅgya nāśvāsayasi pārthiva
10
na śocāmy aham ātmānaṃ na cānyad api kiṃ cana
kathaṃ nu bhavitāsy eka iti tvāṃ nṛpa śocimi
11
kathaṃ nu rājaṃs tṛṣitaḥ kṣudhitaḥ śramakarśitaḥ
sāyāhne vṛkṣamūleṣu mām apaśyan bhaviṣyasi
12
tataḥ sā tīvraśokārtā pradīpteva ca manyunā
itaś cetaś ca rudatī paryadhāvata duḥkhitā
13
muhur utpatate bālā muhuḥ patati vihvalā
muhur ālīyate bhītā muhuḥ krośati roditi
14
sā tīvraśokasaṃtaptā muhur niḥśvasya vihvalā
uvāca bhaimī niṣkramya rodamānā pativratā
15
yasyābhiśāpād duḥkhārto duḥkhaṃ vindati naiṣadhaḥ
tasya bhūtasya tad duḥkhād duḥkham abhyadhikaṃ bhavet
16
apāpacetasaṃ pāpo ya evaṃ kṛtavān nalam
tasmād duḥkhataraṃ prāpya jīvatv asukhajīvikām
17
evaṃ tu vilapantī sā rājño bhāryā mahātmanaḥ
anveṣati sma bhartāraṃ vane śvāpadasevite
18
unmattavad bhīmasutā vilapantī tatas tataḥ
hā hā rājann iti muhur itaś cetaś ca dhāvati
19
tāṃ śuṣyamāṇām atyarthaṃ kurarīm iva vāśatīm
karuṇaṃ bahu śocantīṃ vilapantīṃ muhur muhuḥ
20
sahasābhyāgatāṃ bhaimīm abhyāśaparivartinīm
jagrāhājagaro grāho mahākāyaḥ kṣudhānvitaḥ
21
sā grasyamānā grāheṇa śokena ca parājitā
nātmānaṃ śocati tathā yathā śocati naiṣadham
22
hā nātha mām iha vane grasyamānām anāthavat
grāheṇānena vipine kimarthaṃ nābhidhāvasi
23
kathaṃ bhaviṣyasi punar mām anusmṛtya naiṣadha
pāpān muktaḥ punar labdhvā buddhiṃ ceto dhanāni ca
24
rāntasya te kṣudhārtasya pariglānasya naiṣadha
kaḥ śramaṃ rājaśārdūla nāśayiṣyati mānada
25
tām akasmān mṛgavyādho vicaran gahane vane
ākrandatīm upaśrutya javenābhisasāra ha
26
tāṃ sa dṛṣṭvā tathā grastām urageṇāyatekṣaṇām
tvaramāṇo mṛgavyādhaḥ samabhikramya vegitaḥ
27
mukhataḥ pātayām āsa śastreṇa niśitena ha
nirviceṣṭaṃ bhujaṃgaṃ taṃ viśasya mṛgajīvinaḥ
28
mokṣayitvā ca tāṃ vyādhaḥ prakṣālya salilena ca
samāśvāsya kṛtāhārām atha papraccha bhārata
29
kasya tvaṃ mṛgaśāvākṣi kathaṃ cābhyāgatā vanam
kathaṃ cedaṃ mahat kṛcchraṃ prāptavaty asi bhāmini
30
damayantī tathā tena pṛcchyamānā viśāṃ pate
sarvam etad yathāvṛttam ācacakṣe 'sya bhārata
31
tām ardhavastrasaṃvītāṃ pīnaśroṇipayodharām
sukumārānavadyāṅgīṃ pūrṇacandranibhānanām
32
arālapakṣmanayanāṃ tathā madhurabhāṣiṇīm
lakṣayitvā mṛgavyādhaḥ kāmasya vaśam eyivān
33
tām atha ślakṣṇayā vācā lubdhako mṛdupurvayā
sāntvayām āsa kāmārtas tad abudhyata bhāminī
34
damayantī tu taṃ duṣṭam upalabhya pativratā
tīvraroṣasamāviṣṭā prajajvāleva manyunā
35
sa tu pāpamatiḥ kṣudraḥ pradharṣayitum āturaḥ
durdharṣāṃ tarkayām āsa dīptām agniśikhām iva
36
damayantī tu duḥkhārtā patirājyavinākṛtā
atītavākpathe kāle śaśāpainaṃ ruṣā kila
37
yathāhaṃ naiṣadhād anyaṃ manasāpi na cintaye
tathāyaṃ patatāṃ kṣudraḥ parāsur mṛgajīvanaḥ
38
uktamātre tu vacane tayā sa mṛgajīvanaḥ
vyasuḥ papāta medinyām agnidagdha iva drumaḥ
