Book 3. Chapter 97
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 97
1
[ल]
इल्वलस तान विदित्वा तु महर्षिसहितान नृपान
उपस्थितान सहामात्यॊ विषयान्ते ऽभयपूजयत
2
तेषां ततॊ ऽसुर शरेष्ठ आतिथ्यम अकरॊत तदा
स संस्कृतेन कौरव्य भरात्रा वातापिना किल
3
ततॊ राजर्षयः सर्वे विषण्णा गतचेतसः
वातापिं संस्कृतं दृष्ट्वा मेषभूतं महासुरम
4
अथाब्रवीद अगस्त्यस तान राजर्षीन ऋषिसत्तमः
विषादॊ वॊ न कर्तव्यॊ अहं भॊक्ष्ये महासुरम
5
धुर्यासनम अथासाद्य निषसाद महामुनिः
तं पर्यवेषद दैत्येन्द्र इल्वलः परहसन्न इव
6
अगस्त्य एव कृत्स्नं तु वातापिं बुभुजे ततः
भुक्तवत्य असुरॊ ऽऽहवानम अकरॊत तस्य इल्वलः
7
ततॊ वायुः परादुरभूद अगस्त्यस्य महात्मनः
इल्वलश च विषण्णॊ ऽभूद दृष्ट्वा जीर्णं महासुरम
8
पराञ्जलिश च सहामात्यैर इदं वचनम अब्रवीत
किमर्थम उपयाताः सथ बरूत किं करवाणि वः
9
परत्युवाच ततॊ ऽगस्त्यः परहसन्न इल्वलं तदा
ईशं हय असुर विद्मस तवां वयं सर्वे धनेश्वरम
10
इमे च नातिधनिनॊ धनार्थश च महान मम
यथाशक्त्य अविहिंस्यान्यान संविभागं परयच्छ नः
11
ततॊ ऽभिवाद्य तम ऋषिम इल्वलॊ वाक्यम अब्रवीत
दित्सितं यदि वेत्सि तवं ततॊ दास्यामि ते वसु
12
[अ]
गवां दशसहस्राणि राज्ञाम एकैकशॊ ऽसुर
तावद एव सुवर्णस्य दित्सितं ते महासुर
13
मह्यं ततॊ वै दविगुणं रथश चैव हिरन मयः
मनॊजवौ वाजिनौ च दित्सितं ते महासुर
जिज्ञास्यतां रथः सद्यॊ वयक्तम एष हिरन मयः
14
[ल]
जिज्ञास्यमानः स रथः कौन्तेयासीद धिरन मयः
ततः परव्यथितॊ दैत्यॊ ददाव अभ्यधिकं वसु
15
विवाजश च सुवाजश च तस्मिन युक्तौ रथे हयौ
ऊहतुस तौ वसून्य आशु तान्य अगस्त्याश्रमं परति
सर्वान राज्ञः सहागस्त्यान निमेषाद इव भारत
16
अगस्त्येनाभ्यनुज्ञाता जग्मू राजर्षयस तदा
कृतवांश च मुनिः सर्वं लॊपामुद्रा चिकीर्षितम
17
[लॊप]
कृतवान असि तत सर्वं भगवन मम काङ्क्षितम
उत्पादय सकृन मह्यम अपत्यं वीर्यवत्तरम
18
[अ]
तुष्टॊ ऽहम अस्मि कल्याणि तववृत्तेन शॊभने
विचारणाम अपत्ये तु तव वक्ष्यामि तां शृणु
19
सहस्रं ते ऽसतु पुत्राणां शतं वा दश संमितम
दशवा शततुल्याः सयुर एकॊ वापि सहस्रवत
20
[लॊप]
सहस्रसंमितः पुत्र एकॊ मे ऽसतु तपॊधन
एकॊ हि बहुभिः शरेयान विद्वान साधुर असाधुभिः
21
[लॊमष]
स तथेति परतिज्ञाय तया समभवन मुनिः
समये समशीलिन्या शरद्धावाञ शरद्दधानया
22
तत आधाय गर्भं तम अगमद वनम एव सः
तस्मिन वनगते गर्भॊ ववृधे सप्त शारदान
23
सप्तमे ऽबदे गते चापि पराच्यवत स महाकविः
जवलन्न इव परभावेन दृढस्युर नाम भारत
साङ्गॊपनिषदान वेदाञ जपन्न एव महायशाः
24
तस्य पुत्रॊ ऽभवद ऋषेः स तेजस्वी महान ऋषिः
स बाल एव तेजस्वी पितुस तस्य निवेशने
इध्मानां भारम आजह्रे इध्म वाहस ततॊ ऽभवत
25
तथायुक्तं च तं दृष्ट्वा मुमुदे स मुनिस तदा
लेभिरे पितरश चास्य लॊकान राजन यथेप्सितान
26
अगस्त्यस्याश्रमः खयातः सर्वर्तुकुसुमान्वितः
पराह्रादिर एवं वातापिर अगस्त्येन विनाशितः
27
तस्यायम आश्रमॊ राजन रमणीयॊ गुणैर युतः
एषा भागीरथी पुण्या यथेष्टम अवगाह्यताम
1
[l]
ilvalas tān viditvā tu maharṣisahitān nṛpān
upasthitān sahāmātyo viṣayānte 'bhyapūjayat
2
teṣāṃ tato 'sura śreṣṭha ātithyam akarot tadā
sa saṃskṛtena kauravya bhrātrā vātāpinā kila
3
tato rājarṣayaḥ sarve viṣaṇṇā gatacetasaḥ
vātāpiṃ saṃskṛtaṃ dṛṣṭvā meṣabhūtaṃ mahāsuram
4
athābravīd agastyas tān rājarṣīn ṛṣisattamaḥ
viṣādo vo na kartavyo ahaṃ bhokṣye mahāsuram
5
dhuryāsanam athāsādya niṣasāda mahāmuniḥ
taṃ paryaveṣad daityendra ilvalaḥ prahasann iva
6
agastya eva kṛtsnaṃ tu vātāpiṃ bubhuje tataḥ
bhuktavaty asuro 'hvānam akarot tasya ilvalaḥ
7
tato vāyuḥ prādurabhūd agastyasya mahātmanaḥ
ilvalaś ca viṣaṇṇo 'bhūd dṛṣṭvā jīrṇaṃ mahāsuram
8
prāñjaliś ca sahāmātyair idaṃ vacanam abravīt
kimartham upayātāḥ stha brūta kiṃ karavāṇi vaḥ
9
pratyuvāca tato 'gastyaḥ prahasann ilvalaṃ tadā
īaṃ hy asura vidmas tvāṃ vayaṃ sarve dhaneśvaram
10
ime ca nātidhanino dhanārthaś ca mahān mama
yathāśakty avihiṃsyānyān saṃvibhāgaṃ prayaccha naḥ
11
tato 'bhivādya tam ṛṣim ilvalo vākyam abravīt
ditsitaṃ yadi vetsi tvaṃ tato dāsyāmi te vasu
12
[a]
gavāṃ daśasahasrāṇi rājñām ekaikaśo 'sura
tāvad eva suvarṇasya ditsitaṃ te mahāsura
13
mahyaṃ tato vai dviguṇaṃ rathaś caiva hiran mayaḥ
manojavau vājinau ca ditsitaṃ te mahāsura
jijñāsyatāṃ rathaḥ sadyo vyaktam eṣa hiran mayaḥ
14
[l]
jijñāsyamānaḥ sa rathaḥ kaunteyāsīd dhiran mayaḥ
tataḥ pravyathito daityo dadāv abhyadhikaṃ vasu
15
vivājaś ca suvājaś ca tasmin yuktau rathe hayau
ūhatus tau vasūny āśu tāny agastyāśramaṃ prati
sarvān rājñaḥ sahāgastyān nimeṣād iva bhārata
16
agastyenābhyanujñātā jagmū rājarṣayas tadā
kṛtavāṃś ca muniḥ sarvaṃ lopāmudrā cikīrṣitam
17
[lop]
kṛtavān asi tat sarvaṃ bhagavan mama kāṅkṣitam
utpādaya sakṛn mahyam apatyaṃ vīryavattaram
18
[a]
tuṣṭo 'ham asmi kalyāṇi tavavṛttena śobhane
vicāraṇām apatye tu tava vakṣyāmi tāṃ śṛu
19
sahasraṃ te 'stu putrāṇāṃ ataṃ vā daśa saṃmitam
daśavā śatatulyāḥ syur eko vāpi sahasravat
20
[lop]
sahasrasaṃmitaḥ putra eko me 'stu tapodhana
eko hi bahubhiḥ śreyān vidvān sādhur asādhubhiḥ
21
[lomaṣa]
sa tatheti pratijñāya tayā samabhavan muniḥ
samaye samaśīlinyā śraddhāvāñ śraddadhānayā
22
tata ādhāya garbhaṃ tam agamad vanam eva saḥ
tasmin vanagate garbho vavṛdhe sapta śāradān
23
saptame 'bde gate cāpi prācyavat sa mahākaviḥ
jvalann iva prabhāvena dṛḍhasyur nāma bhārata
sāṅgopaniṣadān vedāñ japann eva mahāyaśāḥ
24
tasya putro 'bhavad ṛṣeḥ sa tejasvī mahān ṛṣiḥ
sa bāla eva tejasvī pitus tasya niveśane
idhmānāṃ bhāram ājahre idhma vāhas tato 'bhavat
25
tathāyuktaṃ ca taṃ dṛṣṭvā mumude sa munis tadā
lebhire pitaraś cāsya lokān rājan yathepsitān
26
agastyasyāśramaḥ khyātaḥ sarvartukusumānvitaḥ
prāhrādir evaṃ vātāpir agastyena vināśitaḥ
27
tasyāyam āśramo rājan ramaṇīyo guṇair yutaḥ
eṣā bhāgīrathī puṇyā yatheṣṭam avagāhyatām
Book 3
Chapter 97
1
[ल]
इल्वलस तान विदित्वा तु महर्षिसहितान नृपान
उपस्थितान सहामात्यॊ विषयान्ते ऽभयपूजयत
2
तेषां ततॊ ऽसुर शरेष्ठ आतिथ्यम अकरॊत तदा
स संस्कृतेन कौरव्य भरात्रा वातापिना किल
3
ततॊ राजर्षयः सर्वे विषण्णा गतचेतसः
वातापिं संस्कृतं दृष्ट्वा मेषभूतं महासुरम
4
अथाब्रवीद अगस्त्यस तान राजर्षीन ऋषिसत्तमः
विषादॊ वॊ न कर्तव्यॊ अहं भॊक्ष्ये महासुरम
5
धुर्यासनम अथासाद्य निषसाद महामुनिः
तं पर्यवेषद दैत्येन्द्र इल्वलः परहसन्न इव
6
अगस्त्य एव कृत्स्नं तु वातापिं बुभुजे ततः
भुक्तवत्य असुरॊ ऽऽहवानम अकरॊत तस्य इल्वलः
7
ततॊ वायुः परादुरभूद अगस्त्यस्य महात्मनः
इल्वलश च विषण्णॊ ऽभूद दृष्ट्वा जीर्णं महासुरम
8
पराञ्जलिश च सहामात्यैर इदं वचनम अब्रवीत
किमर्थम उपयाताः सथ बरूत किं करवाणि वः
9
परत्युवाच ततॊ ऽगस्त्यः परहसन्न इल्वलं तदा
ईशं हय असुर विद्मस तवां वयं सर्वे धनेश्वरम
10
इमे च नातिधनिनॊ धनार्थश च महान मम
यथाशक्त्य अविहिंस्यान्यान संविभागं परयच्छ नः
11
ततॊ ऽभिवाद्य तम ऋषिम इल्वलॊ वाक्यम अब्रवीत
दित्सितं यदि वेत्सि तवं ततॊ दास्यामि ते वसु
12
[अ]
गवां दशसहस्राणि राज्ञाम एकैकशॊ ऽसुर
तावद एव सुवर्णस्य दित्सितं ते महासुर
13
मह्यं ततॊ वै दविगुणं रथश चैव हिरन मयः
मनॊजवौ वाजिनौ च दित्सितं ते महासुर
जिज्ञास्यतां रथः सद्यॊ वयक्तम एष हिरन मयः
14
[ल]
जिज्ञास्यमानः स रथः कौन्तेयासीद धिरन मयः
ततः परव्यथितॊ दैत्यॊ ददाव अभ्यधिकं वसु
15
विवाजश च सुवाजश च तस्मिन युक्तौ रथे हयौ
ऊहतुस तौ वसून्य आशु तान्य अगस्त्याश्रमं परति
सर्वान राज्ञः सहागस्त्यान निमेषाद इव भारत
16
अगस्त्येनाभ्यनुज्ञाता जग्मू राजर्षयस तदा
कृतवांश च मुनिः सर्वं लॊपामुद्रा चिकीर्षितम
17
[लॊप]
कृतवान असि तत सर्वं भगवन मम काङ्क्षितम
उत्पादय सकृन मह्यम अपत्यं वीर्यवत्तरम
18
[अ]
तुष्टॊ ऽहम अस्मि कल्याणि तववृत्तेन शॊभने
विचारणाम अपत्ये तु तव वक्ष्यामि तां शृणु
19
सहस्रं ते ऽसतु पुत्राणां शतं वा दश संमितम
दशवा शततुल्याः सयुर एकॊ वापि सहस्रवत
20
[लॊप]
सहस्रसंमितः पुत्र एकॊ मे ऽसतु तपॊधन
एकॊ हि बहुभिः शरेयान विद्वान साधुर असाधुभिः
21
[लॊमष]
स तथेति परतिज्ञाय तया समभवन मुनिः
समये समशीलिन्या शरद्धावाञ शरद्दधानया
22
तत आधाय गर्भं तम अगमद वनम एव सः
तस्मिन वनगते गर्भॊ ववृधे सप्त शारदान
23
सप्तमे ऽबदे गते चापि पराच्यवत स महाकविः
जवलन्न इव परभावेन दृढस्युर नाम भारत
साङ्गॊपनिषदान वेदाञ जपन्न एव महायशाः
24
तस्य पुत्रॊ ऽभवद ऋषेः स तेजस्वी महान ऋषिः
स बाल एव तेजस्वी पितुस तस्य निवेशने
इध्मानां भारम आजह्रे इध्म वाहस ततॊ ऽभवत
25
तथायुक्तं च तं दृष्ट्वा मुमुदे स मुनिस तदा
लेभिरे पितरश चास्य लॊकान राजन यथेप्सितान
26
अगस्त्यस्याश्रमः खयातः सर्वर्तुकुसुमान्वितः
पराह्रादिर एवं वातापिर अगस्त्येन विनाशितः
27
तस्यायम आश्रमॊ राजन रमणीयॊ गुणैर युतः
एषा भागीरथी पुण्या यथेष्टम अवगाह्यताम
1
[l]
ilvalas tān viditvā tu maharṣisahitān nṛpān
upasthitān sahāmātyo viṣayānte 'bhyapūjayat
2
teṣāṃ tato 'sura śreṣṭha ātithyam akarot tadā
sa saṃskṛtena kauravya bhrātrā vātāpinā kila
3
tato rājarṣayaḥ sarve viṣaṇṇā gatacetasaḥ
vātāpiṃ saṃskṛtaṃ dṛṣṭvā meṣabhūtaṃ mahāsuram
4
athābravīd agastyas tān rājarṣīn ṛṣisattamaḥ
viṣādo vo na kartavyo ahaṃ bhokṣye mahāsuram
5
dhuryāsanam athāsādya niṣasāda mahāmuniḥ
taṃ paryaveṣad daityendra ilvalaḥ prahasann iva
6
agastya eva kṛtsnaṃ tu vātāpiṃ bubhuje tataḥ
bhuktavaty asuro 'hvānam akarot tasya ilvalaḥ
7
tato vāyuḥ prādurabhūd agastyasya mahātmanaḥ
ilvalaś ca viṣaṇṇo 'bhūd dṛṣṭvā jīrṇaṃ mahāsuram
8
prāñjaliś ca sahāmātyair idaṃ vacanam abravīt
kimartham upayātāḥ stha brūta kiṃ karavāṇi vaḥ
9
pratyuvāca tato 'gastyaḥ prahasann ilvalaṃ tadā
īaṃ hy asura vidmas tvāṃ vayaṃ sarve dhaneśvaram
10
ime ca nātidhanino dhanārthaś ca mahān mama
yathāśakty avihiṃsyānyān saṃvibhāgaṃ prayaccha naḥ
11
tato 'bhivādya tam ṛṣim ilvalo vākyam abravīt
ditsitaṃ yadi vetsi tvaṃ tato dāsyāmi te vasu
12
[a]
gavāṃ daśasahasrāṇi rājñām ekaikaśo 'sura
tāvad eva suvarṇasya ditsitaṃ te mahāsura
13
mahyaṃ tato vai dviguṇaṃ rathaś caiva hiran mayaḥ
manojavau vājinau ca ditsitaṃ te mahāsura
jijñāsyatāṃ rathaḥ sadyo vyaktam eṣa hiran mayaḥ
14
[l]
jijñāsyamānaḥ sa rathaḥ kaunteyāsīd dhiran mayaḥ
tataḥ pravyathito daityo dadāv abhyadhikaṃ vasu
15
vivājaś ca suvājaś ca tasmin yuktau rathe hayau
ūhatus tau vasūny āśu tāny agastyāśramaṃ prati
sarvān rājñaḥ sahāgastyān nimeṣād iva bhārata
16
agastyenābhyanujñātā jagmū rājarṣayas tadā
kṛtavāṃś ca muniḥ sarvaṃ lopāmudrā cikīrṣitam
17
[lop]
kṛtavān asi tat sarvaṃ bhagavan mama kāṅkṣitam
utpādaya sakṛn mahyam apatyaṃ vīryavattaram
18
[a]
tuṣṭo 'ham asmi kalyāṇi tavavṛttena śobhane
vicāraṇām apatye tu tava vakṣyāmi tāṃ śṛu
19
sahasraṃ te 'stu putrāṇāṃ ataṃ vā daśa saṃmitam
daśavā śatatulyāḥ syur eko vāpi sahasravat
20
[lop]
sahasrasaṃmitaḥ putra eko me 'stu tapodhana
eko hi bahubhiḥ śreyān vidvān sādhur asādhubhiḥ
21
[lomaṣa]
sa tatheti pratijñāya tayā samabhavan muniḥ
samaye samaśīlinyā śraddhāvāñ śraddadhānayā
22
tata ādhāya garbhaṃ tam agamad vanam eva saḥ
tasmin vanagate garbho vavṛdhe sapta śāradān
23
saptame 'bde gate cāpi prācyavat sa mahākaviḥ
jvalann iva prabhāvena dṛḍhasyur nāma bhārata
sāṅgopaniṣadān vedāñ japann eva mahāyaśāḥ
24
tasya putro 'bhavad ṛṣeḥ sa tejasvī mahān ṛṣiḥ
sa bāla eva tejasvī pitus tasya niveśane
idhmānāṃ bhāram ājahre idhma vāhas tato 'bhavat
25
tathāyuktaṃ ca taṃ dṛṣṭvā mumude sa munis tadā
lebhire pitaraś cāsya lokān rājan yathepsitān
26
agastyasyāśramaḥ khyātaḥ sarvartukusumānvitaḥ
prāhrādir evaṃ vātāpir agastyena vināśitaḥ
27
tasyāyam āśramo rājan ramaṇīyo guṇair yutaḥ
eṣā bhāgīrathī puṇyā yatheṣṭam avagāhyatām
