Book 4. Chapter 41
The Mahabharata In Sanskrit
Book 4
Chapter 41
1
[वै]
उत्तरं सारथिं कृत्वा शमीं कृत्वा परदक्षिणम
आयुधं सर्वम आदाय ततः परायाद धनंजयः
2
धवजं सिंहं रथात तस्माद अपनीय महारथः
परणिधाय शमी मूले परायाद उत्तरसारथिः
3
दैवीं मायां रथे युक्त्वा विहितां विश्वकर्मणा
काञ्चनं सिंहलाङ्गूलं धवजं वानरलक्षणम
4
मनसा चिन्तयाम आस परसादं पावकस्य च
स च तच चिन्तितं जञात्वा धवजे भूतान्य अचॊदयत
5
स पताकं विचित्राङ्गं सॊपासङ्गं महारथः
रथम आस्थाय बीभत्सुः कौन्तेयः शवेतवाहनः
6
बधासिः स तनुत्राणः परगृहीतशरासनः
ततः परायाद उदीचीं स कपिप्रवर केतनः
7
सवनवन्तं महाशङ्खं बलवान अरिमर्दनः
पराधमद बलम आस्थाय दविषतां लॊमहर्षणम
8
तत ते जवना धुर्या जानुभ्याम अगमन महीम
उत्तरश चापि संत्रस्तॊ रथॊपस्थ उपाविशत
9
संस्थाप्य चाश्वान कौन्तेयः समुद्यम्य च रश्मिभिः
उत्तरं च परिष्वज्य समाश्वासयद अर्जुनः
10
मा भैस तवं राजपुत्राग्र्य कषत्रियॊ ऽसि परंतप
कथं पुरुषशार्दूल शत्रुमध्ये विषीदसि
11
शरुतास ते शङ्खशब्दाश च भेरीशब्दाश च पुष्कलाः
कुञ्जराणां च नदतां वयूढानीकेषु तिष्ठताम
12
स तवं कथम इहानेन शङ्खशब्देन भीषितः
विषण्णरूपॊ वित्रस्तः पुरुषः पराकृतॊ यथा
13
[उत्तर]
शरुता मे शङ्खशब्दाश च भेरीशब्दाश च पुष्कलाः
कुञ्जराणां च निनदा वयूढानीकेषु तिष्ठताम
14
नैवंविधः शङ्खशब्दः पुरा जातु मया शरुतः
धवजस्य चापि रूपं मे दृष्टपूर्वं न हीदृशम
धनुर अश चैव निर्घॊषः शरुतपूर्वॊ न मे कव चित
15
अस्य शङ्खस्य शब्देन धनुषॊ निस्वनेन च
रथस्य च निनादेन मनॊ मुह्यति मे भृशम
16
वयाकुलाश च दिशः सर्वा हृदयं वयथतीव मे
धवजेन पिहिताः सर्वा दिशॊ न परतिभान्ति मे
गाण्डीवस्य च शब्देन कौणौ मे बधिरी कृतौ
17
[अर्ज]
एकान्ते रथम आस्थाय पद्भ्यां तवम अवपीडय
दृढं च रश्मीन संयच्छ शङ्खं धमास्याम्य अहं पुनः
18
[वै]
तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमि सवनेन च
गाण्डीवस्य च घॊषेण पृथिवीसमकम्पत
19
[दरॊण]
यथा रथस्य निर्घॊषॊ यथा शङ्ख उदीर्यते
कम्पते च यथा भूमिर नैषॊ ऽनयः सव्यसाचिनः
20
शस्त्राणि न परकाशन्ते न परहृष्यन्ति वाजिनः
अग्नयश च न भासन्ते समिद्धास तन न शॊभनम
21
परत्य आदित्यं च नः सर्वे मृगा घॊरप्रवादिनः
धवजेषु च निलीयन्ते वायसास तन न शॊभनम
शकुनाश चापसव्या नॊ वेदयन्ति महद भयम
22
गॊमायुर एष सेनाया रुवन मध्ये ऽनुधावति
अनाहतश च निष्क्रान्तॊ महद वेदयते भयम
भवतां रॊमकूपाणि परहृष्टान्य उपलक्षये
23
पराभूता च वः सेना न कश चिद यॊद्धुम इच्छति
विवर्णमुख भूयिष्ठाः सर्वे यॊघा विचेतसः
गाः संप्रस्थाप्य तिष्ठामॊ वयूढानीकाः परहारिणः
1
[vai]
uttaraṃ sārathiṃ kṛtvā śamīṃ kṛtvā pradakṣiṇam
āyudhaṃ sarvam ādāya tataḥ prāyād dhanaṃjayaḥ
2
dhvajaṃ siṃhaṃ rathāt tasmād apanīya mahārathaḥ
praṇidhāya śamī mūle prāyād uttarasārathiḥ
3
daivīṃ māyāṃ rathe yuktvā vihitāṃ viśvakarmaṇā
kāñcanaṃ siṃhalāṅgūlaṃ dhvajaṃ vānaralakṣaṇam
4
manasā cintayām āsa prasādaṃ pāvakasya ca
sa ca tac cintitaṃ jñātvā dhvaje bhūtāny acodayat
5
sa patākaṃ vicitrāṅgaṃ sopāsaṅgaṃ mahārathaḥ
ratham āsthāya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
6
badhāsiḥ sa tanutrāṇaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ
tataḥ prāyād udīcīṃ sa kapipravara ketanaḥ
7
svanavantaṃ mahāśaṅkhaṃ balavān arimardanaḥ
prādhamad balam āsthāya dviṣatāṃ lomaharṣaṇam
8
tata te javanā dhuryā jānubhyām agaman mahīm
uttaraś cāpi saṃtrasto rathopastha upāviśat
9
saṃsthāpya cāśvān kaunteyaḥ samudyamya ca raśmibhiḥ
uttaraṃ ca pariṣvajya samāśvāsayad arjunaḥ
10
mā bhais tvaṃ rājaputrāgrya kṣatriyo 'si paraṃtapa
kathaṃ puruṣaśārdūla śatrumadhye viṣīdasi
11
rutās te śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
kuñjarāṇāṃ ca nadatāṃ vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām
12
sa tvaṃ katham ihānena śaṅkhaśabdena bhīṣitaḥ
viṣaṇṇarūpo vitrastaḥ puruṣaḥ prākṛto yathā
13
[uttara]
śrutā me śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
kuñjarāṇāṃ ca ninadā vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām
14
naivaṃvidhaḥ śaṅkhaśabdaḥ purā jātu mayā śrutaḥ
dhvajasya cāpi rūpaṃ me dṛṣṭapūrvaṃ na hīdṛśam
dhanur aś caiva nirghoṣaḥ śrutapūrvo na me kva cit
15
asya śaṅkhasya śabdena dhanuṣo nisvanena ca
rathasya ca ninādena mano muhyati me bhṛśam
16
vyākulāś ca diśaḥ sarvā hṛdayaṃ vyathatīva me
dhvajena pihitāḥ sarvā diśo na pratibhānti me
gāṇḍīvasya ca śabdena kauṇau me badhirī kṛtau
17
[arj]
ekānte ratham āsthāya padbhyāṃ tvam avapīḍaya
dṛḍhaṃ ca raśmīn saṃyaccha śaṅkhaṃ dhmāsyāmy ahaṃ punaḥ
18
[vai]
tasya śaṅkhasya śabdena rathanemi svanena ca
gāṇḍīvasya ca ghoṣeṇa pṛthivīsamakampata
19
[droṇa]
yathā rathasya nirghoṣo yathā śaṅkha udīryate
kampate ca yathā bhūmir naiṣo 'nyaḥ savyasācinaḥ
20
astrāṇi na prakāśante na prahṛṣyanti vājinaḥ
agnayaś ca na bhāsante samiddhās tan na śobhanam
21
praty ādityaṃ ca naḥ sarve mṛgā ghorapravādinaḥ
dhvajeṣu ca nilīyante vāyasās tan na śobhanam
śakunāś cāpasavyā no vedayanti mahad bhayam
22
gomāyur eṣa senāyā ruvan madhye 'nudhāvati
anāhataś ca niṣkrānto mahad vedayate bhayam
bhavatāṃ romakūpāṇi prahṛṣṭny upalakṣaye
23
parābhūtā ca vaḥ senā na kaś cid yoddhum icchati
vivarṇamukha bhūyiṣṭhāḥ sarve yoghā vicetasaḥ
gāḥ saṃprasthāpya tiṣṭhāmo vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
Book 4
Chapter 41
1
[वै]
उत्तरं सारथिं कृत्वा शमीं कृत्वा परदक्षिणम
आयुधं सर्वम आदाय ततः परायाद धनंजयः
2
धवजं सिंहं रथात तस्माद अपनीय महारथः
परणिधाय शमी मूले परायाद उत्तरसारथिः
3
दैवीं मायां रथे युक्त्वा विहितां विश्वकर्मणा
काञ्चनं सिंहलाङ्गूलं धवजं वानरलक्षणम
4
मनसा चिन्तयाम आस परसादं पावकस्य च
स च तच चिन्तितं जञात्वा धवजे भूतान्य अचॊदयत
5
स पताकं विचित्राङ्गं सॊपासङ्गं महारथः
रथम आस्थाय बीभत्सुः कौन्तेयः शवेतवाहनः
6
बधासिः स तनुत्राणः परगृहीतशरासनः
ततः परायाद उदीचीं स कपिप्रवर केतनः
7
सवनवन्तं महाशङ्खं बलवान अरिमर्दनः
पराधमद बलम आस्थाय दविषतां लॊमहर्षणम
8
तत ते जवना धुर्या जानुभ्याम अगमन महीम
उत्तरश चापि संत्रस्तॊ रथॊपस्थ उपाविशत
9
संस्थाप्य चाश्वान कौन्तेयः समुद्यम्य च रश्मिभिः
उत्तरं च परिष्वज्य समाश्वासयद अर्जुनः
10
मा भैस तवं राजपुत्राग्र्य कषत्रियॊ ऽसि परंतप
कथं पुरुषशार्दूल शत्रुमध्ये विषीदसि
11
शरुतास ते शङ्खशब्दाश च भेरीशब्दाश च पुष्कलाः
कुञ्जराणां च नदतां वयूढानीकेषु तिष्ठताम
12
स तवं कथम इहानेन शङ्खशब्देन भीषितः
विषण्णरूपॊ वित्रस्तः पुरुषः पराकृतॊ यथा
13
[उत्तर]
शरुता मे शङ्खशब्दाश च भेरीशब्दाश च पुष्कलाः
कुञ्जराणां च निनदा वयूढानीकेषु तिष्ठताम
14
नैवंविधः शङ्खशब्दः पुरा जातु मया शरुतः
धवजस्य चापि रूपं मे दृष्टपूर्वं न हीदृशम
धनुर अश चैव निर्घॊषः शरुतपूर्वॊ न मे कव चित
15
अस्य शङ्खस्य शब्देन धनुषॊ निस्वनेन च
रथस्य च निनादेन मनॊ मुह्यति मे भृशम
16
वयाकुलाश च दिशः सर्वा हृदयं वयथतीव मे
धवजेन पिहिताः सर्वा दिशॊ न परतिभान्ति मे
गाण्डीवस्य च शब्देन कौणौ मे बधिरी कृतौ
17
[अर्ज]
एकान्ते रथम आस्थाय पद्भ्यां तवम अवपीडय
दृढं च रश्मीन संयच्छ शङ्खं धमास्याम्य अहं पुनः
18
[वै]
तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमि सवनेन च
गाण्डीवस्य च घॊषेण पृथिवीसमकम्पत
19
[दरॊण]
यथा रथस्य निर्घॊषॊ यथा शङ्ख उदीर्यते
कम्पते च यथा भूमिर नैषॊ ऽनयः सव्यसाचिनः
20
शस्त्राणि न परकाशन्ते न परहृष्यन्ति वाजिनः
अग्नयश च न भासन्ते समिद्धास तन न शॊभनम
21
परत्य आदित्यं च नः सर्वे मृगा घॊरप्रवादिनः
धवजेषु च निलीयन्ते वायसास तन न शॊभनम
शकुनाश चापसव्या नॊ वेदयन्ति महद भयम
22
गॊमायुर एष सेनाया रुवन मध्ये ऽनुधावति
अनाहतश च निष्क्रान्तॊ महद वेदयते भयम
भवतां रॊमकूपाणि परहृष्टान्य उपलक्षये
23
पराभूता च वः सेना न कश चिद यॊद्धुम इच्छति
विवर्णमुख भूयिष्ठाः सर्वे यॊघा विचेतसः
गाः संप्रस्थाप्य तिष्ठामॊ वयूढानीकाः परहारिणः
1
[vai]
uttaraṃ sārathiṃ kṛtvā śamīṃ kṛtvā pradakṣiṇam
āyudhaṃ sarvam ādāya tataḥ prāyād dhanaṃjayaḥ
2
dhvajaṃ siṃhaṃ rathāt tasmād apanīya mahārathaḥ
praṇidhāya śamī mūle prāyād uttarasārathiḥ
3
daivīṃ māyāṃ rathe yuktvā vihitāṃ viśvakarmaṇā
kāñcanaṃ siṃhalāṅgūlaṃ dhvajaṃ vānaralakṣaṇam
4
manasā cintayām āsa prasādaṃ pāvakasya ca
sa ca tac cintitaṃ jñātvā dhvaje bhūtāny acodayat
5
sa patākaṃ vicitrāṅgaṃ sopāsaṅgaṃ mahārathaḥ
ratham āsthāya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
6
badhāsiḥ sa tanutrāṇaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ
tataḥ prāyād udīcīṃ sa kapipravara ketanaḥ
7
svanavantaṃ mahāśaṅkhaṃ balavān arimardanaḥ
prādhamad balam āsthāya dviṣatāṃ lomaharṣaṇam
8
tata te javanā dhuryā jānubhyām agaman mahīm
uttaraś cāpi saṃtrasto rathopastha upāviśat
9
saṃsthāpya cāśvān kaunteyaḥ samudyamya ca raśmibhiḥ
uttaraṃ ca pariṣvajya samāśvāsayad arjunaḥ
10
mā bhais tvaṃ rājaputrāgrya kṣatriyo 'si paraṃtapa
kathaṃ puruṣaśārdūla śatrumadhye viṣīdasi
11
rutās te śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
kuñjarāṇāṃ ca nadatāṃ vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām
12
sa tvaṃ katham ihānena śaṅkhaśabdena bhīṣitaḥ
viṣaṇṇarūpo vitrastaḥ puruṣaḥ prākṛto yathā
13
[uttara]
śrutā me śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
kuñjarāṇāṃ ca ninadā vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām
14
naivaṃvidhaḥ śaṅkhaśabdaḥ purā jātu mayā śrutaḥ
dhvajasya cāpi rūpaṃ me dṛṣṭapūrvaṃ na hīdṛśam
dhanur aś caiva nirghoṣaḥ śrutapūrvo na me kva cit
15
asya śaṅkhasya śabdena dhanuṣo nisvanena ca
rathasya ca ninādena mano muhyati me bhṛśam
16
vyākulāś ca diśaḥ sarvā hṛdayaṃ vyathatīva me
dhvajena pihitāḥ sarvā diśo na pratibhānti me
gāṇḍīvasya ca śabdena kauṇau me badhirī kṛtau
17
[arj]
ekānte ratham āsthāya padbhyāṃ tvam avapīḍaya
dṛḍhaṃ ca raśmīn saṃyaccha śaṅkhaṃ dhmāsyāmy ahaṃ punaḥ
18
[vai]
tasya śaṅkhasya śabdena rathanemi svanena ca
gāṇḍīvasya ca ghoṣeṇa pṛthivīsamakampata
19
[droṇa]
yathā rathasya nirghoṣo yathā śaṅkha udīryate
kampate ca yathā bhūmir naiṣo 'nyaḥ savyasācinaḥ
20
astrāṇi na prakāśante na prahṛṣyanti vājinaḥ
agnayaś ca na bhāsante samiddhās tan na śobhanam
21
praty ādityaṃ ca naḥ sarve mṛgā ghorapravādinaḥ
dhvajeṣu ca nilīyante vāyasās tan na śobhanam
śakunāś cāpasavyā no vedayanti mahad bhayam
22
gomāyur eṣa senāyā ruvan madhye 'nudhāvati
anāhataś ca niṣkrānto mahad vedayate bhayam
bhavatāṃ romakūpāṇi prahṛṣṭny upalakṣaye
23
parābhūtā ca vaḥ senā na kaś cid yoddhum icchati
vivarṇamukha bhūyiṣṭhāḥ sarve yoghā vicetasaḥ
gāḥ saṃprasthāpya tiṣṭhāmo vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
