Book 4. Chapter 59

The Mahabharata In Sanskrit


Book 4

Chapter 59

1

[वै]

ततः शांतनवॊ भीष�मॊ द�राधर�षः परतापवान

वध�यमानेष� यॊधेष� धनंजयम उपाद�रवत

2

परगृह�य कार�म�कश�रेष�ठं जातरूपपरिष�कृतम

शरान आदाय तीक�ष�णाग�नान मर�मभेद परमाथिनः

3

पाण�ड�रेणातपत�रेण धरियमाणेन मूर�धनि

श�श�भे स नरव�याघ�रॊ गिरिः सूर�यॊदये यथा

4

परध�माय शङ�खं गाङ�गेयॊ धार�तराष�ट�रान परहर�षयन

परदक�षिणम उपावृत�य बीभत�स�ं समवारयत

5

तम उद�वीक�ष�य तथायान�तं कौन�तेयः परवीर हा

परत�यगृह�णात परहृष�टात�मा धारा धरम इवाचलः

6

ततॊ भीष�मः शरान अष�टौ धवजे पार�थस�य वीर�यवान

समपर�यन महावेगाञ शवसमानान इवॊरगान

7

ते धवजं पाण�ड�प�त�रस�य समासाद�य पतत�रिणः

जवलन�तः कपिम आजघ�न�र धवजाग�र निलयांश च तान

8

ततॊ भल�लेन महता पृथ� धारेण पाण�डवः

छत�रं चिच�छेद भीष�मस�य तूर�णं तद अपतद भ�वि

9

धवजं चैवास�य कौन�तेयः शरैर अभ�यहनद दृढम

शीघ�रकृद रथवाहांश च तथॊभौ पार�ष�णिसारथी

10

तयॊस तद अभवद य�द�धं त�म�लं लॊमहर�षणम

भीष�मस�य सह पार�थेन बलिवासवयॊर इव

11

भल�लैर भल�लाः समागम�य भीष�म पाण�डवयॊर य�धि

अन�तरिक�षे वयराजन�त खद�यॊताः परावृषीव हि

12

अग�निचक�रम इवाविद�धं सव�यदक�षिणम अस�यतः

गाण�डीवम अभवद राजन पार�थस�य सृजतः शरान

13

स तैः संछादयाम आस भीष�मं शरशतैः शितैः

पर�वतं वारिधाराभिश छादयन�न इव तॊयदः

14

तां स वेलाम इवॊद�धूतां शरवृष�टिं सम�त�थिताम

वयधमत सायकैर भीष�मॊ अर�ज�नं संनिवारयत

15

ततस तानि निकृत�तानि शरजालानि भागशः

समरे ऽभिव�यशीर�यन�त फल�ग�नस�य रथं परति

16

ततः कनकप�ङ�खानां शरवृष�टिं सम�त�थिताम

पाण�डवस�य रथात तूर�णं शलभानांम इवायतिम

वयधमत तां प�नस तस�य भीष�मः शरशतैः शितैः

17

ततस ते क�रवः सर�वे साध� साध�व इति चाब�र�वन

द�ष�करं कृतवान भीष�मॊ यद अर�ज�नम अयॊधयत

18

बलवांस तर�णॊ दक�षः कषिप�रकारी च पाण�डवः

कॊ ऽनयः समर�थः पार�थस�य वेगं धारयित�ं रणे

19

ऋते शांतनवाद भीष�मात कृष�णाद वा देवकी स�तात

आचार�य परवराद वापि भारद�वाजान महाबलात

आचार�य परवराद वापि भारद�वाजान महाबलात

20

अस�त�रैर अस�त�राणि संवार�य करीडतः प�र�षर�षभौ

चक�षूंषि सर�वभूतानां मॊहयन�तौ महाबलौ

21

पराजापत�यं तथैवैन�द�रम आग�नेयं च स�दार�णम

वौबेरं वार�णं चैव याम�य वायव�यम �व च

परय�ञ�जानौ महात�मानौ समरे तौ विचेरत�ः

22

विस�मितान�य अथ भूतानि तौ दृष�ट�वा संय�गे तदा

साध� पार�थ महाबाहॊ साध� बीष�मेति चाब�र�वन

23

नेदं य�क�तं मन�ष�येष� यॊ ऽयं संदृश�यते महान

महास�त�राणां संप�रयॊगः समरे भीष�मपार�थयॊः

24

�वं सर�वास�त�रविद�षॊर अस�त�रय�द�धम अवर�तत

अथ जिष�ण�र उपावृत�य पृथ� धारेण कार�म�कम

चकर�त भीष�मस�य तदा जातरूपपरिष�कृतम

25

निमेषान�तरमात�रेण भीष�मॊ ऽनयत कार�म�कं रणे

समादाय महाबाह�ः स जयं चक�रे महाबलः

शरांश च स�बहून कर�द�धॊ म�मॊचाश� धनंजये

26

अर�ज�नॊ ऽपि शरांश चित�रान भीष�माय निशितान बहून

चिक�षेप स�महातेजास तथा भीष�मश च पाण�डवे

27

तयॊर दिव�यास�त�रविद�षॊर अस�यतॊर अनिशं शरान

न विशेषस तदा राज�ल लक�ष�यते सम महात�मनॊः

28

अथावृणॊद दश दिशः शरैर अति रथैस तदा

किरीटमाली कौन�तेयः शूरः शांतनवस तथा

29

अतीव पाण�डवॊ भीष�मं भीष�मश चातीव पाण�डवम

बभूव तस�मिन संग�रामे राज�ल लॊके तद अद�भ�तम

30

पाण�डवेन हताः शूरा भीष�मस�य रथरक�षिणः

शेरते सम तदा राजन कौन�तेयस�याभितॊ रथम

31

ततॊ गाण�डीवनिर�म�क�ता निरमित�रं चिकीर�षवः

आगच�छन प�ङ�खसंश�लिष�टाः शवेतवाहन पत�रिणः

32

निष�पतन�तॊ रथात तस�य धौता हैरण�यवाससः

आकाशे समदृश�यन�त हंसानाम इव पङ�क�तयः

33

तस�य तद दिव�यम अस�त�रं हि परगाढं चित�रम अस�यतः

परेक�षन�ते समान�तरिक�ष सथाः सर�वे देवाः स वासवाः

34

तद दृष�ट�वा परमप�रीतॊ गन�धर�वश चित�रम अद�भ�तम

शशंस देवराजाय चित�रसेनः परतापवान

35

पश�येमान अरिनिर�दारान संसक�तान इव गच�छतः

चित�ररूपम इदं जिष�णॊर दिव�यम अस�त�रम उदीर�यतः

36

नेदं मन�ष�याः शरद�दध�य�र न हीदं तेष� विद�यते

पौराणानां महास�त�राणां विचित�रायं समागमः

37

मध�यंदिनगतं सूर�यं परतपन�तम इवाम�बरे

न शक�न�वन�ति सैन�यानि पाण�डवं परतिवीक�षित�म

38

उभौ विश�र�तकर�माणाव उभौ य�द�धविशारदौ

उभौ सदृशकर�माणाव उभौ य�धि द�रासदौ

39

इत�य उक�तॊ देवराजस त� पार�थ भीष�म समागमम

पूजयाम आस दिव�येन प�ष�पवर�षेण भारत

40

ततॊ भीष�मः शांतनवॊ वामे पार�श�वे समर�पयत

अस�यतः परतिसंधाय विवृतं सव�यसाचिनः

41

ततः परहस�य बीभत�स�ः पृथ� धारेण कार�म�कम

नयकृन�तद गार�ध�रपत�रेण भीष�मस�यामिततेजसः

42

अथैनं दशभिर बाणैर परत�यविध�यत सतनान�तरे

यतमानं पराक�रान�तं क�न�तीप�त�रॊ धनंजयः

43

स पीडितॊ महाबाह�र गृहीत�वा रथकूबरम

गाङ�गेयॊ य�धि द�र�धर�षस तस�थौ दीर�घम इवात�रः

44

तं विसंज�ञम अपॊवाह संयन�ता रथवाजिनाम

उपदेशम अन�स�मृत�य रक�षमाणॊ महारथम

1

[vai]

tataḥ ś�ṃtanavo bhīṣmo dur�dharṣaḥ prat�pav�n

vadhyam�neṣu yodheṣu dhanaṃjayam up�dravat

2

pragṛhya k�rmukaśreṣṭhaṃ j�tarūpapariṣkṛtam

śar�n �d�ya tīkṣṇ�gn�n marmabheda pram�thinaḥ

3

p�ṇ�ureṇ�tapatreṇa dhriyam�ṇena mūrdhani

śuśubhe sa naravy�ghro giriḥ sūryodaye yath�

4

pradhm�ya śaṅkhaṃ g�ṅgeyo dh�rtar�ṣṭr�n praharṣayan

pradakṣiṇam up�vṛtya bībhatsuṃ samav�rayat

5

tam udvīkṣya tath�y�ntaṃ kaunteyaḥ paravīra h�

pratyagṛhṇ�t prahṛṣṭ�tm� dh�r� dharam iv�calaḥ

6

tato bhīṣmaḥ śar�n aṣṭau dhvaje p�rthasya vīryav�n

samaparyan mah�veg�ñ śvasam�n�n ivorag�n

7

te dhvajaṃ p�ṇ�uputrasya sam�s�dya patatriṇaḥ

jvalantaḥ kapim �jaghnur dhvaj�gra nilay�ṃś ca t�n

8

tato bhallena mahat� pṛthu dh�reṇa p�ṇ�avaḥ

chatraṃ ciccheda bhīṣmasya tūrṇaṃ tad apatad bhuvi

9

dhvajaṃ caiv�sya kaunteyaḥ śarair abhyahanad dṛ�ham

śīghrakṛd rathav�h�ṃś ca tathobhau p�rṣṇis�rathī

10

tayos tad abhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam

bhīṣmasya saha p�rthena baliv�savayor iva

11

bhallair bhall�ḥ sam�gamya bhīṣma p�ṇ�avayor yudhi

antarikṣe vyar�janta khadyot�ḥ pr�vṛṣīva hi

12

agnicakram iv�viddhaṃ savyadakṣiṇam asyataḥ

g�ṇ�īvam abhavad r�jan p�rthasya sṛjataḥ śar�n

13

sa taiḥ saṃch�day�m �sa bhīṣmaṃ śaraśataiḥ śitaiḥ

parvataṃ v�ridh�r�bhiś ch�dayann iva toyadaḥ

14

t�ṃ sa vel�m ivoddhūt�ṃ śaravṛṣṭiṃ samutthit�m

vyadhamat s�yakair bhīṣmo arjunaṃ saṃniv�rayat

15

tatas t�ni nikṛtt�ni śaraj�l�ni bh�gaśaḥ

samare 'bhivyaśīryanta phalgunasya rathaṃ prati

16

tataḥ kanakapuṅkh�n�ṃ śaravṛṣṭiṃ samutthit�m

p�ṇ�avasya rath�t tūrṇaṃ śalabh�n�ṃm iv�yatim

vyadhamat t�ṃ punas tasya bhīṣmaḥ śaraśataiḥ śitaiḥ

17

tatas te kuravaḥ sarve s�dhu s�dhv iti c�bruvan

duṣkaraṃ kṛtav�n bhīṣmo yad arjunam ayodhayat

18

balav�ṃs taruṇo dakṣaḥ kṣiprak�rī ca p�ṇ�avaḥ

ko 'nyaḥ samarthaḥ p�rthasya vegaṃ dh�rayituṃ raṇe

19

ṛte ś�ṃtanav�d bhīṣm�t kṛṣṇ�d v� devakī sut�t

�c�rya pravar�d v�pi bh�radv�j�n mah�bal�t

�c�rya pravar�d v�pi bh�radv�j�n mah�bal�t

20

astrair astr�ṇi saṃv�rya krī�ataḥ puruṣarṣabhau

cakṣūṃṣi sarvabhūt�n�ṃ mohayantau mah�balau

21

pr�j�patyaṃ tathaivaindram �gneyaṃ ca sud�ruṇam

vauberaṃ v�ruṇaṃ caiva y�mya v�yavyam eva ca

prayuñj�nau mah�tm�nau samare tau viceratuḥ

22

vismit�ny atha bhūt�ni tau dṛṣṭv� saṃyuge tad�

s�dhu p�rtha mah�b�ho s�dhu bīṣmeti c�bruvan

23

nedaṃ yuktaṃ manuṣyeṣu yo 'yaṃ saṃdṛśyate mah�n

mah�str�ṇ�ṃ saṃprayogaḥ samare bhīṣmap�rthayoḥ

24

evaṃ sarv�straviduṣor astrayuddham avartata

atha jiṣṇur up�vṛtya pṛthu dh�reṇa k�rmukam

cakarta bhīṣmasya tad� j�tarūpapariṣkṛtam

25

nimeṣ�ntaram�treṇa bhīṣmo 'nyat k�rmukaṃ raṇe

sam�d�ya mah�b�huḥ sa jyaṃ cakre mah�balaḥ

śar�ṃś ca subahūn kruddho mumoc�śu dhanaṃjaye

26

arjuno 'pi śar�ṃś citr�n bhīṣm�ya niśit�n bahūn

cikṣepa sumah�tej�s tath� bhīṣmaś ca p�ṇ�ave

27

tayor divy�straviduṣor asyator aniśaṃ śar�n

na viśeṣas tad� r�ja�l lakṣyate sma mah�tmanoḥ

28

ath�vṛṇod daśa diśaḥ śarair ati rathais tad�

kirīṭam�lī kaunteyaḥ śūraḥ ś�ṃtanavas tath�

29

atīva p�ṇ�avo bhīṣmaṃ bhīṣmaś c�tīva p�ṇ�avam

babhūva tasmin saṃgr�me r�ja�l loke tad adbhutam

30

p�ṇ�avena hat�ḥ śūr� bhīṣmasya ratharakṣiṇaḥ

śerate sma tad� r�jan kaunteyasy�bhito ratham

31

tato g�ṇ�īvanirmukt� niramitraṃ cikīrṣavaḥ

�gacchan puṅkhasaṃśliṣṭ�ḥ śvetav�hana patriṇaḥ

32

niṣpatanto rath�t tasya dhaut� hairaṇyav�sasaḥ

�k�śe samadṛśyanta haṃs�n�m iva paṅktayaḥ

33

tasya tad divyam astraṃ hi prag��haṃ citram asyataḥ

prekṣante sm�ntarikṣa sth�ḥ sarve dev�ḥ sa v�sav�ḥ

34

tad dṛṣṭv� paramaprīto gandharvaś citram adbhutam

śaśaṃsa devar�j�ya citrasenaḥ prat�pav�n

35

paśyem�n arinird�r�n saṃsakt�n iva gacchataḥ

citrarūpam idaṃ jiṣṇor divyam astram udīryataḥ

36

nedaṃ manuṣy�ḥ śraddadhyur na hīdaṃ teṣu vidyate

paur�ṇ�n�ṃ mah�str�ṇ�ṃ vicitr�yaṃ sam�gamaḥ

37

madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantam iv�mbare

na śaknuvanti sainy�ni p�ṇ�avaṃ prativīkṣitum

38

ubhau viśrutakarm�ṇ�v ubhau yuddhaviś�radau

ubhau sadṛśakarm�ṇ�v ubhau yudhi dur�sadau

39

ity ukto devar�jas tu p�rtha bhīṣma sam�gamam

pūjay�m �sa divyena puṣpavarṣeṇa bh�rata

40

tato bhīṣmaḥ ś�ṃtanavo v�me p�rśve samarpayat

asyataḥ pratisaṃdh�ya vivṛtaṃ savyas�cinaḥ

41

tataḥ prahasya bībhatsuḥ pṛthu dh�reṇa k�rmukam

nyakṛntad g�rdhrapatreṇa bhīṣmasy�mitatejasaḥ

42

athainaṃ daśabhir b�ṇair pratyavidhyat stan�ntare

yatam�naṃ par�kr�ntaṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ

43

sa pī�ito mah�b�hur gṛhītv� rathakūbaram

g�ṅgeyo yudhi durdharṣas tasthau dīrgham iv�turaḥ

44

taṃ visaṃjñam apov�ha saṃyant� rathav�jin�m

upadeśam anusmṛtya rakṣam�ṇo mah�ratham