Book 5. Chapter 103
The Mahabharata In Sanskrit
Book 5
Chapter 103
1
[कण्व]
गरुडस तत तु शुश्राव यथावृत्तं महाबलः
आयुः परदानं शक्रेण कृतं नागस्य भारत
2
पक्षवातेन महता रुद्ध्वा तरिभुवनं खगः
सुपर्णः परमक्रुद्धॊ वासवं समुपाद्रवत
3
भगवन किम अवज्ञानात कषुधां परति भये मम
कामकार वरं दत्त्वा पुनश चलितवान असि
4
निसर्गात सर्वभूतानां सर्वभूतेश्वरेण मे
आहारॊ विहितॊ धात्रा किमर्थं वार्यते तवया
5
वृतश चैष महानागः सथापितः समयश च मे
अनेन च मया देव भर्तव्यः परसवॊ महान
6
एतस्मिंस तव अन्यथा भूते नान्यं हिंसितुम उत्सहे
करीडसे कामकारेण देवराजयथेच्छकम
7
सॊ ऽहं पराणान विमॊक्ष्यामि तथा परिजनॊ मम
ये च भृत्या मम गृहे परीतिमान भव वासव
8
एतच चैवाहम अर्हामि भूयश च बलवृत्रहन
तरैलॊक्यस्येश्वरॊ यॊ ऽहं परभृत्यत्वम आगतः
9
तवयि तिष्ठति देवेश न विष्णुः कारणं मम
तरैलॊक्या राजराज्यं हि तवयि वासव शाश्वतम
10
ममापि दक्षस्य सुता जननी कश्यपः पिता
अहम अप्य उत्सहे लॊकान समस्तान वॊढुम अञ्जसा
11
असह्यं सर्वभूतानां ममापि विपुलं बलम
मयापि सुमहत कर्मकृतं दैतेय विग्रहे
12
शरुतश्रीः शरुतसेनश च विवस्वान रॊचना मुखः
परसभः कालकाक्षाश च मयापि दितिजा हताः
13
यत तु धवजस्थान गतॊ यत्नात परिचराम्य अहम
वहामि चैवानुजं ते तेन माम अवमन्यसे
14
कॊ ऽनयॊ भारसहॊ हय अस्ति कॊ ऽनयॊ ऽसति बलवत्तरः
मया यॊ ऽहं विशिष्टः सन वहामीमं सबान्धवम
15
अवज्ञाय तु यत ते ऽहं भॊजनाद वयपरॊपितः
तेन मे गौरवं नष्टं तवत्तश चास्माच च वासव
16
अदित्यां य इमे जाता बलविक्रम शालिनः
तवम एषां किल सर्वेषां विशेषाद बलवत्तरः
17
सॊ ऽहं पक्षैक देशेन वहामि तवां गतक्लमः
विमृश तवं शनैस तात कॊ नव अत्र बलवान इति
18
तस्य तद वचनं शरुत्वा खगस्यॊदर्क दारुणम
अक्षॊभ्यं कषॊभयंस तार्क्ष्यम उवाच रथचक्रभृत
19
गरुत्मन मन्यस आत्मानं बलवन्तं सुदुर्बलम
अलम अस्मत समक्षं ते सतॊतुम आत्मानम अण्डज
20
तरैलॊक्यम अपि मे कृत्स्नम अशक्तं देहधारणे
अहम एवात्मनात्मानं वहामि तवां च धारये
21
इमं तावन ममैकं तवं बाहुं सव्येतरं वह
यद्य एनं धारयस्य एकं सफलं ते विकत्थितम
22
ततः स भगवांस तस्य सकन्धे बाहुं समासजत
निपपात स भारार्तॊ विह्वलॊ नष्टचेतनः
23
यावान हि भारः कृत्स्नायाः पृथिव्याः पर्वतैः सह
एकस्या देहशाखायास तावद भारम अमन्यत
24
न तव एनं पीडयाम आस बलेन बलवत्तरः
ततॊ हि जीवितं तस्य न वयनीनशद अच्युतः
25
विपक्षः सरस्तकायश च विचेता विह्वलः खगः
मुमॊच पत्राणि तदा गुरुभारप्रपीडितः
26
स विष्णुं शिरसा पक्षी परणम्य विनतासुतः
विचेता विह्वलॊ दीनः किं चिद वचनम अब्रवीत
27
भगवँल लॊकसारस्य सदृशेन वपुष्मता
भुजेन सवैरमुक्तेन निष्पिष्टॊ ऽसमि महीतले
28
कषन्तुम अर्हसि मे देव विह्वलस्याल्प चेतसः
बलदाह विदग्धस्य पक्षिणॊ धवजवासिनः
29
न विज्ञातं बलं देव मया ते परमं विभॊ
तेन मन्याम्य अहं वीर्यम आत्मनॊ ऽसदृशं परैः
30
ततश चक्रे स भगवान परसादं वै गरुत्मतः
मैवं भूय इति सनेहात तदा चैनम उवाच ह
31
तथा तवम अपि गान्धारे यावत पाण्डुसुतान रणे
नासादयसि तान वीरांस तावज जीवसि पुत्रक
32
भीमः परहरतां शरेष्ठॊ वायुपुत्रॊ महाबलः
धनंजयश चेन्द्र सुतॊ न हन्यातां तु कं रणे
33
विष्णुर वायुश च शक्रश च धर्मस तौ चाश्विनाव उभौ
एते देवास तवया केन हेतुना शक्यम ईक्षितुम
34
तद अलं ते विरॊधेन शमं गच्छ नृपात्मज
वासुदेवेन तीर्थेन कुलं रक्षितुम अर्हसि
35
परत्यक्षॊ हय अस्य सर्वस्य नारदॊ ऽयं महातपाः
माहात्म्यं यत तदा विष्णुर यॊ ऽयं चक्रगदाधरः
36
दुर्यॊधनस तु तच छरुत्वा निःश्वसन भृकुटी मुखः
राधेयम अभिसंप्रेक्ष्य जहास सवनवत तदा
37
कदर्थी कृत्यतद वाक्यम ऋषेः कण्वस्य दुर्मतिः
ऊरुं गजकराकारं ताडयन्न इदम अब्रवीत
38
यथैवेश्वर सृष्टॊ ऽसमि यद भावि या च मे गतिः
तथा महर्षे वर्तामि किं परलापः करिष्यति
1
[kaṇva]
garuḍas tat tu śuśrāva yathāvṛttaṃ mahābalaḥ
āyuḥ pradānaṃ śakreṇa kṛtaṃ nāgasya bhārata
2
pakṣavātena mahatā ruddhvā tribhuvanaṃ khagaḥ
suparṇaḥ paramakruddho vāsavaṃ samupādravat
3
bhagavan kim avajñānāt kṣudhāṃ prati bhaye mama
kāmakāra varaṃ dattvā punaś calitavān asi
4
nisargāt sarvabhūtānāṃ sarvabhūteśvareṇa me
āhāro vihito dhātrā kimarthaṃ vāryate tvayā
5
vṛtaś caiṣa mahānāgaḥ sthāpitaḥ samayaś ca me
anena ca mayā deva bhartavyaḥ prasavo mahān
6
etasmiṃs tv anyathā bhūte nānyaṃ hiṃsitum utsahe
krīḍase kāmakāreṇa devarājayathecchakam
7
so 'haṃ prāṇān vimokṣyāmi tathā parijano mama
ye ca bhṛtyā mama gṛhe prītimān bhava vāsava
8
etac caivāham arhāmi bhūyaś ca balavṛtrahan
trailokyasyeśvaro yo 'haṃ parabhṛtyatvam āgataḥ
9
tvayi tiṣṭhati deveśa na viṣṇuḥ kāraṇaṃ mama
trailokyā rājarājyaṃ hi tvayi vāsava śāśvatam
10
mamāpi dakṣasya sutā jananī kaśyapaḥ pitā
aham apy utsahe lokān samastān voḍhum añjasā
11
asahyaṃ sarvabhūtānāṃ mamāpi vipulaṃ balam
mayāpi sumahat karmakṛtaṃ daiteya vigrahe
12
rutaśrīḥ śrutasenaś ca vivasvān rocanā mukhaḥ
prasabhaḥ kālakākṣāś ca mayāpi ditijā hatāḥ
13
yat tu dhvajasthāna gato yatnāt paricarāmy aham
vahāmi caivānujaṃ te tena mām avamanyase
14
ko 'nyo bhārasaho hy asti ko 'nyo 'sti balavattaraḥ
mayā yo 'haṃ viśiṣṭaḥ san vahāmīmaṃ sabāndhavam
15
avajñāya tu yat te 'haṃ bhojanād vyaparopitaḥ
tena me gauravaṃ naṣṭaṃ tvattaś cāsmāc ca vāsava
16
adityāṃ ya ime jātā balavikrama śālinaḥ
tvam eṣāṃ kila sarveṣāṃ viśeṣād balavattaraḥ
17
so 'haṃ pakṣaika deśena vahāmi tvāṃ gataklamaḥ
vimṛśa tvaṃ śanais tāta ko nv atra balavān iti
18
tasya tad vacanaṃ śrutvā khagasyodarka dāruṇam
akṣobhyaṃ kṣobhayaṃs tārkṣyam uvāca rathacakrabhṛt
19
garutman manyasa ātmānaṃ balavantaṃ sudurbalam
alam asmat samakṣaṃ te stotum ātmānam aṇḍaja
20
trailokyam api me kṛtsnam aśaktaṃ dehadhāraṇe
aham evātmanātmānaṃ vahāmi tvāṃ ca dhāraye
21
imaṃ tāvan mamaikaṃ tvaṃ bāhuṃ savyetaraṃ vaha
yady enaṃ dhārayasy ekaṃ saphalaṃ te vikatthitam
22
tataḥ sa bhagavāṃs tasya skandhe bāhuṃ samāsajat
nipapāta sa bhārārto vihvalo naṣṭacetanaḥ
23
yāvān hi bhāraḥ kṛtsnāyāḥ pṛthivyāḥ parvataiḥ saha
ekasyā dehaśākhāyās tāvad bhāram amanyata
24
na tv enaṃ pīḍayām āsa balena balavattaraḥ
tato hi jīvitaṃ tasya na vyanīnaśad acyutaḥ
25
vipakṣaḥ srastakāyaś ca vicetā vihvalaḥ khagaḥ
mumoca patrāṇi tadā gurubhāraprapīḍitaḥ
26
sa viṣṇuṃ śirasā pakṣī praṇamya vinatāsutaḥ
vicetā vihvalo dīnaḥ kiṃ cid vacanam abravīt
27
bhagavaṁl lokasārasya sadṛśena vapuṣmatā
bhujena svairamuktena niṣpiṣṭo 'smi mahītale
28
kṣantum arhasi me deva vihvalasyālpa cetasaḥ
baladāha vidagdhasya pakṣiṇo dhvajavāsinaḥ
29
na vijñātaṃ balaṃ deva mayā te paramaṃ vibho
tena manyāmy ahaṃ vīryam ātmano 'sadṛśaṃ paraiḥ
30
tataś cakre sa bhagavān prasādaṃ vai garutmataḥ
maivaṃ bhūya iti snehāt tadā cainam uvāca ha
31
tathā tvam api gāndhāre yāvat pāṇḍusutān raṇe
nāsādayasi tān vīrāṃs tāvaj jīvasi putraka
32
bhīmaḥ praharatāṃ śreṣṭho vāyuputro mahābalaḥ
dhanaṃjayaś cendra suto na hanyātāṃ tu kaṃ raṇe
33
viṣṇur vāyuś ca śakraś ca dharmas tau cāśvināv ubhau
ete devās tvayā kena hetunā śakyam īkṣitum
34
tad alaṃ te virodhena śamaṃ gaccha nṛpātmaja
vāsudevena tīrthena kulaṃ rakṣitum arhasi
35
pratyakṣo hy asya sarvasya nārado 'yaṃ mahātapāḥ
māhātmyaṃ yat tadā viṣṇur yo 'yaṃ cakragadādharaḥ
36
duryodhanas tu tac chrutvā niḥśvasan bhṛkuṭī mukhaḥ
rādheyam abhisaṃprekṣya jahāsa svanavat tadā
37
kadarthī kṛtyatad vākyam ṛṣeḥ kaṇvasya durmatiḥ
ūruṃ gajakarākāraṃ tāḍayann idam abravīt
38
yathaiveśvara sṛṣṭo 'smi yad bhāvi yā ca me gatiḥ
tathā maharṣe vartāmi kiṃ pralāpaḥ kariṣyati
Book 5
Chapter 103
1
[कण्व]
गरुडस तत तु शुश्राव यथावृत्तं महाबलः
आयुः परदानं शक्रेण कृतं नागस्य भारत
2
पक्षवातेन महता रुद्ध्वा तरिभुवनं खगः
सुपर्णः परमक्रुद्धॊ वासवं समुपाद्रवत
3
भगवन किम अवज्ञानात कषुधां परति भये मम
कामकार वरं दत्त्वा पुनश चलितवान असि
4
निसर्गात सर्वभूतानां सर्वभूतेश्वरेण मे
आहारॊ विहितॊ धात्रा किमर्थं वार्यते तवया
5
वृतश चैष महानागः सथापितः समयश च मे
अनेन च मया देव भर्तव्यः परसवॊ महान
6
एतस्मिंस तव अन्यथा भूते नान्यं हिंसितुम उत्सहे
करीडसे कामकारेण देवराजयथेच्छकम
7
सॊ ऽहं पराणान विमॊक्ष्यामि तथा परिजनॊ मम
ये च भृत्या मम गृहे परीतिमान भव वासव
8
एतच चैवाहम अर्हामि भूयश च बलवृत्रहन
तरैलॊक्यस्येश्वरॊ यॊ ऽहं परभृत्यत्वम आगतः
9
तवयि तिष्ठति देवेश न विष्णुः कारणं मम
तरैलॊक्या राजराज्यं हि तवयि वासव शाश्वतम
10
ममापि दक्षस्य सुता जननी कश्यपः पिता
अहम अप्य उत्सहे लॊकान समस्तान वॊढुम अञ्जसा
11
असह्यं सर्वभूतानां ममापि विपुलं बलम
मयापि सुमहत कर्मकृतं दैतेय विग्रहे
12
शरुतश्रीः शरुतसेनश च विवस्वान रॊचना मुखः
परसभः कालकाक्षाश च मयापि दितिजा हताः
13
यत तु धवजस्थान गतॊ यत्नात परिचराम्य अहम
वहामि चैवानुजं ते तेन माम अवमन्यसे
14
कॊ ऽनयॊ भारसहॊ हय अस्ति कॊ ऽनयॊ ऽसति बलवत्तरः
मया यॊ ऽहं विशिष्टः सन वहामीमं सबान्धवम
15
अवज्ञाय तु यत ते ऽहं भॊजनाद वयपरॊपितः
तेन मे गौरवं नष्टं तवत्तश चास्माच च वासव
16
अदित्यां य इमे जाता बलविक्रम शालिनः
तवम एषां किल सर्वेषां विशेषाद बलवत्तरः
17
सॊ ऽहं पक्षैक देशेन वहामि तवां गतक्लमः
विमृश तवं शनैस तात कॊ नव अत्र बलवान इति
18
तस्य तद वचनं शरुत्वा खगस्यॊदर्क दारुणम
अक्षॊभ्यं कषॊभयंस तार्क्ष्यम उवाच रथचक्रभृत
19
गरुत्मन मन्यस आत्मानं बलवन्तं सुदुर्बलम
अलम अस्मत समक्षं ते सतॊतुम आत्मानम अण्डज
20
तरैलॊक्यम अपि मे कृत्स्नम अशक्तं देहधारणे
अहम एवात्मनात्मानं वहामि तवां च धारये
21
इमं तावन ममैकं तवं बाहुं सव्येतरं वह
यद्य एनं धारयस्य एकं सफलं ते विकत्थितम
22
ततः स भगवांस तस्य सकन्धे बाहुं समासजत
निपपात स भारार्तॊ विह्वलॊ नष्टचेतनः
23
यावान हि भारः कृत्स्नायाः पृथिव्याः पर्वतैः सह
एकस्या देहशाखायास तावद भारम अमन्यत
24
न तव एनं पीडयाम आस बलेन बलवत्तरः
ततॊ हि जीवितं तस्य न वयनीनशद अच्युतः
25
विपक्षः सरस्तकायश च विचेता विह्वलः खगः
मुमॊच पत्राणि तदा गुरुभारप्रपीडितः
26
स विष्णुं शिरसा पक्षी परणम्य विनतासुतः
विचेता विह्वलॊ दीनः किं चिद वचनम अब्रवीत
27
भगवँल लॊकसारस्य सदृशेन वपुष्मता
भुजेन सवैरमुक्तेन निष्पिष्टॊ ऽसमि महीतले
28
कषन्तुम अर्हसि मे देव विह्वलस्याल्प चेतसः
बलदाह विदग्धस्य पक्षिणॊ धवजवासिनः
29
न विज्ञातं बलं देव मया ते परमं विभॊ
तेन मन्याम्य अहं वीर्यम आत्मनॊ ऽसदृशं परैः
30
ततश चक्रे स भगवान परसादं वै गरुत्मतः
मैवं भूय इति सनेहात तदा चैनम उवाच ह
31
तथा तवम अपि गान्धारे यावत पाण्डुसुतान रणे
नासादयसि तान वीरांस तावज जीवसि पुत्रक
32
भीमः परहरतां शरेष्ठॊ वायुपुत्रॊ महाबलः
धनंजयश चेन्द्र सुतॊ न हन्यातां तु कं रणे
33
विष्णुर वायुश च शक्रश च धर्मस तौ चाश्विनाव उभौ
एते देवास तवया केन हेतुना शक्यम ईक्षितुम
34
तद अलं ते विरॊधेन शमं गच्छ नृपात्मज
वासुदेवेन तीर्थेन कुलं रक्षितुम अर्हसि
35
परत्यक्षॊ हय अस्य सर्वस्य नारदॊ ऽयं महातपाः
माहात्म्यं यत तदा विष्णुर यॊ ऽयं चक्रगदाधरः
36
दुर्यॊधनस तु तच छरुत्वा निःश्वसन भृकुटी मुखः
राधेयम अभिसंप्रेक्ष्य जहास सवनवत तदा
37
कदर्थी कृत्यतद वाक्यम ऋषेः कण्वस्य दुर्मतिः
ऊरुं गजकराकारं ताडयन्न इदम अब्रवीत
38
यथैवेश्वर सृष्टॊ ऽसमि यद भावि या च मे गतिः
तथा महर्षे वर्तामि किं परलापः करिष्यति
1
[kaṇva]
garuḍas tat tu śuśrāva yathāvṛttaṃ mahābalaḥ
āyuḥ pradānaṃ śakreṇa kṛtaṃ nāgasya bhārata
2
pakṣavātena mahatā ruddhvā tribhuvanaṃ khagaḥ
suparṇaḥ paramakruddho vāsavaṃ samupādravat
3
bhagavan kim avajñānāt kṣudhāṃ prati bhaye mama
kāmakāra varaṃ dattvā punaś calitavān asi
4
nisargāt sarvabhūtānāṃ sarvabhūteśvareṇa me
āhāro vihito dhātrā kimarthaṃ vāryate tvayā
5
vṛtaś caiṣa mahānāgaḥ sthāpitaḥ samayaś ca me
anena ca mayā deva bhartavyaḥ prasavo mahān
6
etasmiṃs tv anyathā bhūte nānyaṃ hiṃsitum utsahe
krīḍase kāmakāreṇa devarājayathecchakam
7
so 'haṃ prāṇān vimokṣyāmi tathā parijano mama
ye ca bhṛtyā mama gṛhe prītimān bhava vāsava
8
etac caivāham arhāmi bhūyaś ca balavṛtrahan
trailokyasyeśvaro yo 'haṃ parabhṛtyatvam āgataḥ
9
tvayi tiṣṭhati deveśa na viṣṇuḥ kāraṇaṃ mama
trailokyā rājarājyaṃ hi tvayi vāsava śāśvatam
10
mamāpi dakṣasya sutā jananī kaśyapaḥ pitā
aham apy utsahe lokān samastān voḍhum añjasā
11
asahyaṃ sarvabhūtānāṃ mamāpi vipulaṃ balam
mayāpi sumahat karmakṛtaṃ daiteya vigrahe
12
rutaśrīḥ śrutasenaś ca vivasvān rocanā mukhaḥ
prasabhaḥ kālakākṣāś ca mayāpi ditijā hatāḥ
13
yat tu dhvajasthāna gato yatnāt paricarāmy aham
vahāmi caivānujaṃ te tena mām avamanyase
14
ko 'nyo bhārasaho hy asti ko 'nyo 'sti balavattaraḥ
mayā yo 'haṃ viśiṣṭaḥ san vahāmīmaṃ sabāndhavam
15
avajñāya tu yat te 'haṃ bhojanād vyaparopitaḥ
tena me gauravaṃ naṣṭaṃ tvattaś cāsmāc ca vāsava
16
adityāṃ ya ime jātā balavikrama śālinaḥ
tvam eṣāṃ kila sarveṣāṃ viśeṣād balavattaraḥ
17
so 'haṃ pakṣaika deśena vahāmi tvāṃ gataklamaḥ
vimṛśa tvaṃ śanais tāta ko nv atra balavān iti
18
tasya tad vacanaṃ śrutvā khagasyodarka dāruṇam
akṣobhyaṃ kṣobhayaṃs tārkṣyam uvāca rathacakrabhṛt
19
garutman manyasa ātmānaṃ balavantaṃ sudurbalam
alam asmat samakṣaṃ te stotum ātmānam aṇḍaja
20
trailokyam api me kṛtsnam aśaktaṃ dehadhāraṇe
aham evātmanātmānaṃ vahāmi tvāṃ ca dhāraye
21
imaṃ tāvan mamaikaṃ tvaṃ bāhuṃ savyetaraṃ vaha
yady enaṃ dhārayasy ekaṃ saphalaṃ te vikatthitam
22
tataḥ sa bhagavāṃs tasya skandhe bāhuṃ samāsajat
nipapāta sa bhārārto vihvalo naṣṭacetanaḥ
23
yāvān hi bhāraḥ kṛtsnāyāḥ pṛthivyāḥ parvataiḥ saha
ekasyā dehaśākhāyās tāvad bhāram amanyata
24
na tv enaṃ pīḍayām āsa balena balavattaraḥ
tato hi jīvitaṃ tasya na vyanīnaśad acyutaḥ
25
vipakṣaḥ srastakāyaś ca vicetā vihvalaḥ khagaḥ
mumoca patrāṇi tadā gurubhāraprapīḍitaḥ
26
sa viṣṇuṃ śirasā pakṣī praṇamya vinatāsutaḥ
vicetā vihvalo dīnaḥ kiṃ cid vacanam abravīt
27
bhagavaṁl lokasārasya sadṛśena vapuṣmatā
bhujena svairamuktena niṣpiṣṭo 'smi mahītale
28
kṣantum arhasi me deva vihvalasyālpa cetasaḥ
baladāha vidagdhasya pakṣiṇo dhvajavāsinaḥ
29
na vijñātaṃ balaṃ deva mayā te paramaṃ vibho
tena manyāmy ahaṃ vīryam ātmano 'sadṛśaṃ paraiḥ
30
tataś cakre sa bhagavān prasādaṃ vai garutmataḥ
maivaṃ bhūya iti snehāt tadā cainam uvāca ha
31
tathā tvam api gāndhāre yāvat pāṇḍusutān raṇe
nāsādayasi tān vīrāṃs tāvaj jīvasi putraka
32
bhīmaḥ praharatāṃ śreṣṭho vāyuputro mahābalaḥ
dhanaṃjayaś cendra suto na hanyātāṃ tu kaṃ raṇe
33
viṣṇur vāyuś ca śakraś ca dharmas tau cāśvināv ubhau
ete devās tvayā kena hetunā śakyam īkṣitum
34
tad alaṃ te virodhena śamaṃ gaccha nṛpātmaja
vāsudevena tīrthena kulaṃ rakṣitum arhasi
35
pratyakṣo hy asya sarvasya nārado 'yaṃ mahātapāḥ
māhātmyaṃ yat tadā viṣṇur yo 'yaṃ cakragadādharaḥ
36
duryodhanas tu tac chrutvā niḥśvasan bhṛkuṭī mukhaḥ
rādheyam abhisaṃprekṣya jahāsa svanavat tadā
37
kadarthī kṛtyatad vākyam ṛṣeḥ kaṇvasya durmatiḥ
ūruṃ gajakarākāraṃ tāḍayann idam abravīt
38
yathaiveśvara sṛṣṭo 'smi yad bhāvi yā ca me gatiḥ
tathā maharṣe vartāmi kiṃ pralāpaḥ kariṣyati
