Book 5. Chapter 47
The Mahabharata In Sanskrit
Book 5
Chapter 47
1
[धृ]
पृच्छामि तवां संजय राजमध्ये; किम अब्रवीद वाक्यम अदीनसत्त्वः
धनंजयस तात युधां परणेता; दुरात्मनां जीवितच्छिन महात्मा
2
दुर्यॊधनॊ वाचम इमां शृणॊतु; यद अब्रवीद अर्जुनॊ यॊत्स्यमानः
युधिष्ठिरस्यानुमते महात्मा; धनंजयः शृण्वतः केशवस्य
3
अन्वत्रस्तॊ बाहुवीर्यं विदान; उपह्वरे वासुदेवस्य धीरः
अवॊचन मां यॊत्स्यमानः किरीटी; मध्ये बरूया धार्तराष्ट्रं कुरूणाम
4
ये वै राजानः पाण्डवायॊधनाय; समानीताः शृण्वतां चापि तेषाम
यथा समग्रं वचनं मयॊक्तं; सहामात्यं शरावयेथा नृपं तम
5
यथा नूनं देवराजस्य देवाः; शुश्रूषन्ते वज्रहस्तस्य सर्वे
तथाशृण्वन पाण्डवाः सृञ्जयाश च; किरीटिना वाचम उक्तां समर्थाम
6
इत्य अब्रवीद अर्जुनॊ यॊत्स्यमानॊ; गाण्डीवधन्वा लॊहितपद्मनेत्रः
न चेद राज्यं मुञ्चति धार्तराष्ट्रॊ; युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः
अस्ति नूनं कर्मकृतं पुरस्ताद; अनिर्विष्टं पापकं धार्तराष्ट्रैः
7
येषां युद्धं भीमसेनार्जुनाभ्यां; तथाश्विभ्यां वासुदेवेन चैव
शैनेयेन धरुवम आत्तायुधेन; धृष्टद्युम्नेनाथ शिखण्डिना च
युधिष्ठिरेणेन्द्र कल्पेन चैव; यॊ ऽपध्यानान निर्दहेद गां दिवं च
8
तैश चेद युद्धं मन्यते धार्तराष्ट्रॊ; निर्वृत्तॊ ऽरथः सकलः पाण्डवानाम
मा तत कार्षीः पाण्डवार्थाय हेतॊर; उपैहि युद्धं यदि मन्यसे तवम
9
यां तां वने दुःखशय्याम उवास; परव्राजितः पाण्डवॊ धर्मचारी
आशिष्यते दुःखतराम अनर्थाम; अन्त्यां शय्यां धार्तराष्ट्रः परासुः
10
हरिया जञानेन तपसा दमेन; करॊधेनाथॊ धर्मगुप्त्या धनेन
अन्याय वृताः कुरुपाण्डवेयान; अध्यातिष्ठद धार्तराष्ट्रॊ दुरात्मा
11
मायॊपधः परणिधानार्जवाभ्यां; तपॊ दमाभ्यां धर्मगुप्त्या बलेन
सत्यं बरुवन परीतियुक्त्यानृतेन; तितिक्षमाणः कलिश्यमानॊ ऽतिवेलम
12
यदा जयेष्ठः पाण्डवः संशितात्मा; करॊधं यत तं वर्षपूगान सुघॊरम
अवस्रष्टा कुरुषूद्वृत्त चेतास; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
13
कृष्ण वर्त्मेव जवलितः समिद्धॊ; यथा दहेत कक्षम अग्निर निदाघे
एवं दग्धा धार्तराष्ट्रस्य सेनां; युधिष्ठिरः करॊधदीप्तॊ ऽनुवीक्ष्य
14
यद्या दरष्टा भीमसेनं रणस्थं; गदाहस्तं करॊधविषं वमन्तम
दुर्मर्षणं पाण्डवं भीमवेगं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
15
महासिंहॊ गाव इव परविश्य; गदापाणिर धार्तराष्ट्रान उपेत्य
यदा भीमॊ भीमरूपॊ निहन्ता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
16
महाभये वीतभयः कृतास्त्रः; समागमे शत्रुबलावमर्दी
सकृद रथेन परतियाद रथौघान; पदातिसंघान गदयाभिनिघ्नन
17
सैन्यान अनेकांस तरसा विमृद्नन; यदा कषेप्ता धार्तराष्ट्रस्य सैन्यम
छिन्दन वनं परशुनेव शूरस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
18
तृणप्रायं जवलनेनेव दग्धं; गरामं यथा धार्तराष्ट्रः समीक्ष्य
पक्वं सस्यं वैद्युतेनेव दग्धं; परासिक्तं विपुलं सवं बलौघम
19
हतप्रवीरं विमुखं भयार्तं; पराङ्मुखं परायशॊ ऽधृष्ट यॊधम
शस्त्रार्चिषा भीमसेनेन दग्धं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
20
उपासङ्गाद उद्धरन दक्षिणेन; परःशतान नकुलश चित्रयॊधी
यदा रथाग्र्यॊ रथिनः परचेता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
21
सुखॊचितॊ दुःखशय्यां वनेषु; दीर्घं कालं नकुलॊ याम अशेत
आशीविषः करुद्ध इव शवसन भृशं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
22
तयक्तात्मानः पार्थिवायॊधनाय; समादिष्टा धर्मराजेन वीराः
रथैः शुभ्रैः सैन्यम अभिद्रवन्तॊ; दृष्ट्वा पश्चात तप्स्यते धार्तराष्ट्रः
23
शिशून कृतास्त्रान अशिशु परकाशान; यदा दरष्टा कौरवः पञ्च शूरान
तयक्त्वा पराणान केकयान आद्रवन्तस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
24
यदा गतॊद्वाहम अकूजनाक्षं; सुवर्णतारं रथम आततायी
दान्तैर युक्तं सहदेवॊ ऽधिरूढः; शिरांसि राज्ञां कषेप्स्यते मार्गणौघैः
25
महाभये संप्रवृत्ते रथस्थं; विवर्तमानं समरे कृतास्त्रम
सर्वां दिशं संपतन्तं समीक्ष्य; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
26
हरीनिषेधॊ निपुणः सत्यवादी; महाबलः सर्वधर्मॊपपन्नः
गान्धारिम आर्च्छंस तुमुले कषिप्रकारी; कषेप्ता जनान सहदेवस तरस्वी
27
यदा दरष्टा दरौपदेयान महेषूञ; शूरान कृतास्त्रान रथयुद्धकॊविदान
आशीविषान घॊरविषान इवायतस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
28
यदाभिमन्युः परवीर घाती; शरैः परान मेघ इवाभिवर्षन
विगाहिता कृष्ण समः कृतास्त्रस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
29
यदा दरष्टा बालम अबाल वीर्यं; दविषच चमूं मृत्युम इवापतन्तम
सौभद्रम इन्द्र परतिमं कृतास्त्रं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
30
परभद्रकाः शीघ्रतरा युवानॊ; विशारदाः सिंहसमान वीर्याः
यदा कषेप्तारॊ धार्तराष्ट्रान स सैन्यांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
31
वृद्धौ विराटद्रुपदौ महारथौ; पृथक चमूभ्याम अभिवर्तमानौ
यदा दरष्टारौ धार्तराष्ट्रान स सैन्यांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
32
यदा कृतास्त्रॊ दरुपदः परचिन्वञ; शिरांसि यूनां समरे रथस्थः
करुद्धः शरैश छेत्स्यति चापमुक्तैस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
33
यदा विराटः परवीर घाती; मर्मान्तरे शत्रुचमूं परवेष्टा
मत्स्यैः सार्धम अनृशंसरूपैस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
34
जयेष्ठं मात्स्यानाम अनृशंस रूपं; विराट पुत्रं रथिनं पुरस्तात
यदा दरष्टा दंशितं पाण्डवार्थे; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
35
रणे हते कौरवाणां परवीरे; शिखण्डिना सत्तमे शंतनूजे
न जातु नः शत्रवॊ धारयेयुर; असंशयं सत्यम एतद बरवीमि
36
यदा शिखण्डी रथिनः परचिन्वन; भीष्मं रथेनाभियाता वरूथी
दिव्यैर हयैर अवमृद्नन रथौघांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
37
यदा दरष्टा सृञ्जयानाम अनीके; धृष्टद्युम्नं परमुखे रॊचमानम
अस्त्रं यस्मै गुह्यम उवाच धीमान; दरॊणस तदा तप्स्यति धार्तराष्ट्रः
38
यदा स सेनापतिर अप्रमेयः; पराभवन्न इषुभिर धार्तराष्ट्रान
दरॊणं रणे शत्रुसहॊ ऽभियाता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
39
हरीमान मनीषी बलवान मनस्वी; स लक्ष्मीवान सॊमकानां परबर्हः
न जातु तं शत्रवॊ ऽनये सहेरन; येषां स सयाद अग्रणीर वृष्णिसिंहः
40
बरूयाच च मा परवृणीष्वेति लॊके; युद्धे ऽदवितीयं सचिवं रथस्थम
शिनेर नप्तारं परवृणीम सात्यकिं; महाबलं वीतभयं कृतास्त्रम
41
यदा शिनीनाम अधिपॊ मयॊक्तः; शरैः परान मेघ इव परवर्षन
परच्छादयिष्यञ शरजालेन यॊधांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
42
यदा धृतिं कुरुते यॊत्स्यमानः; स दीर्घबाहुर दृढधन्वा महात्मा
सिंहस्येव गन्धम आघ्राय गावः; संवेष्टन्ते शत्रवॊ ऽसयाद यथाग्नेः
43
स दीर्घबाहुर दृढधन्वा महात्मा; भिन्द्याद गिरीन संहरेत सर्वलॊकान
अस्त्रे कृती निपुणः कषिप्रहस्तॊ; दिवि सथितः सूर्य इवाभिभाति
44
चित्रः सूक्ष्मः सुकृतॊ यावद अस्य; अस्त्रे यॊगॊ वृष्णिसिंहस्य भूयान
यथाविधं यॊगम आहुः परशस्तं; सर्वैर गुणैः सात्यकिस तैर उपेतः
45
हिरण्मयं शवेतहयैश चतुर्भिर; यदा युक्तं सयन्दनं माधवस्य
दरष्टा युद्धे सात्यकेर वै सुयॊधनस; तदा तप्स्यत्य अकृतात्मा स मन्दः
46
यदा रथं हेममणिप्रकाशं; शवेताश्वयुक्तं वानरकेतुम उग्रम
दरष्टा रणे संयतं केशवेन; तदा तप्स्यत्य अकृतात्मा स मन्दः
47
यदा मौर्व्यास तलनिष्पेषम उग्रं; महाशब्दं वज्रनिष्पेष तुल्यम
विधूयमानस्य महारणे मया; गाण्डीवस्य शरॊष्यति मन्दबुद्धिः
48
ततॊ मूढॊ धृतराष्ट्रस्य पुत्रस; तप्ता युद्धे दुर्मतिर दुःसहायः
दृष्ट्वा सैन्यं बाणवर्णान्ध कारं; परभज्यन्तं गॊकुलवद रणाग्रे
49
बलाहकाद उच्चरन्तीव विद्युत; सहस्रघ्नी दविषतां संगमेषु
अस्थिच्छिदॊ मर्मभिदॊ वमेच छरांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
50
यदा दरष्टा जया मुखाद वाण संघान; गाण्डीवमुक्तान पततः शिताग्रान
नागान हयान वर्मिणश चाददानांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
51
यदा मन्दः परबाणान विमुक्तान; ममेषुभिर हरियमाणान परतीपम
तिर्यग विद्वांश छिद्यमानान कषुरप्रैस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवप्स्यत
52
यदा विपाठा मद भुजविप्रमुक्ता; दविजाः फलानीव महीरुहाग्रात
परच्छेत्तार उत्तमाङ्गानि यूनां; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
53
यदा दरष्टा पततः सयन्दनेभ्यॊ; महागजेभ्यॊ ऽशवगतांश च यॊधान
शरैर हतान पातितांश चैव रङ्गे; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतस्यत
54
पदातिसंघान रथसंघान समन्ताद; वयात्ताननः काल इवाततेषुः
परणॊत्स्यामि जवलितैर बाणवर्षैः; शत्रूंस तदा तप्स्यति मन्दबुद्धिः
55
सर्वा दिशः संपतता रथेन; रजॊध्वस्तं गाण्डिवेनापकृत्तम
यदा दरष्टा सवबलं संप्रमूढं; तदा पश्चात तप्स्यति मन्दबुद्धिः
56
कां दिग भूतं छिन्नगात्रं विसंज्ञं; दुर्यॊधनॊ दरक्ष्यति सर्वसैन्यम
हताश्ववीराग्र्य नरेन्द्र नागं; पिपासितं शरान्तपत्रं भयार्तम
57
आर्तस्वरं हन्यमानं हतं च; विकीर्णकेशास्थि कपालसंघम
परजापतेः कर्म यथार्ध निष्ठितं; तदा दृष्ट्वा तप्स्यते मन्दबुद्धिः
58
यदा रथे गाण्डिवं वासुदेवं; दिव्यं शङ्खं पाञ्चजन्यं हयांश च
तूणाव अक्षय्यौ देवदत्तं च मां च; दरष्टा युद्धे धार्तराष्ट्रः समेतान
59
उद्वर्तयन दस्यु संघान समेतान; परवर्तयन युगम अन्यद युगान्ते
यदा धक्ष्याम्य अग्निवत कौरवेयांस; तदा तप्ता धृतराष्ट्रः सपुत्रः
60
सह भराता सह पुत्रः स सैन्यॊ; भरष्टैश्वर्यः करॊधवशॊ ऽलपचेताः
दर्पस्यान्ते विहिते वेपमानः; पश्चान मन्दस तप्स्यति धार्तराष्ट्रः
61
पूर्वाह्ने मां कृतजप्यं कदा चिद; विप्रः परॊवाचॊदकान्ते मनॊज्ञम
करव्यं ते दुष्करं कर्म पार्थ; यॊद्धव्यं ते शत्रुभिः सव्यसाचिन
62
इन्द्रॊ वा ते हरिवान वज्रहस्तः; पुरस्ताद यातु समरे ऽरीन विनिघ्नन
सुग्रीव युक्तेन रथेन वा ते; पश्चात कृष्णॊ रक्षतु वासुदेवः
63
वव्रे चाहं वज्रहस्तान महेन्द्राद; अस्मिन युद्धे वासुदेवं सहायम
स मे लब्धॊ दस्युवधाय कृष्णॊ; मन्ये चैतद विहितं दैवतैर मे
64
अयुध्यमानॊ मनसापि यस्य; जयं कृष्णः पुरुषस्याभिनन्देत
धरुवं सर्वान सॊ ऽभयतीयाद अमित्रान; सेन्द्रान देवान मानुषे नास्ति चिन्ता
65
स बाहुभ्यां सागरम उत्तितीर्षेन; महॊदधिं सलिलस्याप्रमेयम
तेजस्विनं कृष्णम अत्यन्तशूरं; युद्धेन यॊ वासुदेवं जिगीषेत
66
गिरिं य इच्छेत तलेन भेत्तुं; शिलॊच्चयं शवेतम अति परमाणम
तस्यैव पाणिः स नखॊ विशीर्येन; न चापि किं चित स गिरेस तु कुर्यात
67
अग्निं समिद्धं शमयेद भुजाभ्यां; चन्द्रं च सूर्यं च निवारयेत
हरेद देवानाम अमृतं परसह्य; युद्धेन यॊ वासुदेवं जिगीषेत
68
यॊ रुक्मिणीम एकरथेन भॊज्याम; उत्साद्य राज्ञां विषयं परसह्य
उवाह भार्यां यशसा जवलन्तीं; यस्यां जज्ञे रक्मिणेयॊ महात्मा
69
अयं गान्धरांस तरसा संप्रमथ्य; जित्वा पुत्रान नग्न जितः समग्रान
बद्धं मुमॊच विनदन्तं परसह्य; सुदर्शनीयं देवतानां ललामम
70
अयं कवाटे निजघान पाण्ड्यं; तथा कलिङ्गान दन्तकूरे ममर्द
अनेन दग्धा वर्षपूगान विनाथा; वाराणसी नगरी संबभूव
71
यं सम युद्धे मन्यते ऽनयैर अजेयम; एकलव्यं नाम निषादराजम
वेगेनेव शैलम अभिहत्य जम्भः; शेते स कृष्णेन हतः परासुः
72
तथॊग्रसेनस्य सुतं परदुष्टं; वृष्ण्यन्धकानां मध्यगां तपन्तम
अपातयद बलदेव दवितीयॊ; हत्वा ददौ चॊग्रसेनाय राज्यम
73
अयं सौभं यॊधयाम आस सवस्थं; विभीषणं मायया शाल्वराजम
सौभद्वारि परत्यगृह्णाच छतघ्नीं; दॊर्भ्यां क एनं विषहेत मर्त्यः
74
पराग्ज्यॊतिषं नाम बभूव दुर्गं; पुरं घॊरम असुराणाम असह्यम
महाबलॊ नरकस तत्र भौमॊ; जहारादित्या मणिकुण्डले शुभे
75
न तं देवाः सह शक्रेण सेहिरे; समागताहरणाय भीताः
दृष्ट्वा च ते विक्रमं केशवस्य; बलं तथैवास्त्रम अवारणीयम
76
जानन्तॊ ऽसय परकृतिं केशवस्य; नययॊजयन दस्यु वधाय कृष्णम
स तत कर्म परतिशुश्राव दुष्करम; ऐश्वर्यवान सिद्धिषु वासुदेवः
77
निर्मॊचने षट सहस्राणि हत्वा; संछिद्य पाशान सहसा कषुरान्तान
मुरं हत्वा विनिहत्यौघराक्षसं; निर्मॊचनं चापि जगाम वीरः
78
तत्रैव तेनास्य बभूव युद्धं; महाबलेनातिबलस्य विष्णॊः
शेते स कृष्णेन हतः परासुर; वातेनेव मथितः कर्णिकारः
79
आहृत्य कृष्णॊ मणिकुण्डले ते; हत्वा च भौमं नरकं मुरं च
शरिया वृतॊ यशसा चैव धीमान; परत्याजगामाप्रतिम परभावः
80
तस्मै वरान अददंस तत्र देवा; दृष्ट्वा भीमं कर्म रणे कृतं तत
शरमश च ते युध्यमानस्य न सयाद; आकाशे वा अप्सु चैव करमः सयात
81
शस्त्राणि गात्रे च न ते करमेरन्न; इत्य एव कृष्णश च ततः कृतार्थः
एवंरूपे वासुदेवे ऽपरमेये; महाबले गुणसंपत सदैव
82
तम असह्यं विष्णुम अनन्तवीर्यम; आशंसते धारराष्ट्रॊ बलेन
यदा हय एनं तर्कयते दुरात्मा; तच चाप्य अयं सहते ऽसमान समीक्ष्य
83
पर्यागतं मम कृष्णस्य चैव; यॊ मन्यते कलहं संप्रयुज्य
शक्यं हर्तुं पाण्डवानां ममत्वं; तद वेदिता संयुगं तत्र गत्वा
84
नमस्कृत्वा शांतनवाय राज्ञे; दरॊणायाथॊ सह पुत्राय चैव
शारद्वतायाप्रतिद्वन्द्विने च; यॊत्स्याम्य अहं राज्यम अभीप्समानः
85
धर्मेणास्त्रं नियतं तस्य मन्ये; यॊ यॊत्स्यते पाण्डवैर धर्मचारी
मिथ्या घले निर्जिता वै नृशंसैः; संवत्सरान दवादश पाण्डुपुत्राः
86
अवाप्य कृच्छ्रं विहितं हय अरण्ये; दीर्घं कालं चैकम अज्ञातचर्याम
ते हय अकस्माज जीवितं पाण्डवानां; न मृष्यन्ते हार्तराष्ट्राः पदस्थाः
87
ते चेद अस्मान युध्यमानाञ जयेयुर; देवैर अपीन्द्र परमुखैः सहायैः
धर्माद अधर्मश चरितॊ गरीयान; इति धरुवं नास्ति कृतं न साधु
88
न चेद इमं पुरुषं कर्म बद्धं; न चेद अस्मान मन्यते ऽसौ विशिष्टान
आशंसे ऽहं वासुदेव दवितीयॊ; दुर्यॊधनं सानुबन्धं निहन्तुम
89
न चेद इदं कर्म नरेषु बद्धं; न विद्यते पुरुषस्य सवकर्म
इदं च तच चापि समीक्ष्य नूनं; पराजयॊ धार्तराष्ट्रस्य साधुः
90
परत्यक्षं वः कुरवॊ यद बरवीमि; युध्यमाना धार्तराष्ट्रा न सन्ति
अन्यत्र युद्धात कुरवः परीप्सन; न युध्यतां शेष इहास्ति कश चित
91
हत्वा तव अहं धार्तराष्ट्रान स कर्णान; राज्यं कुरूणाम अवजेता समग्रम
यद वः कार्यं तत कुरुध्वं यथास्वम; इष्टान दारान आत्मजांश चॊपभुङ्क्ते
92
अप्य एवं नॊ बराह्मणाः सन्ति वृद्धा; बहुश्रुताः शीलवन्तः कुलीनाः
सांवत्सरा जयॊतिषि चापि युक्ता; नक्षत्रयॊगेषु च निश्चयज्ञाः
93
उच्चावचं दैवयुक्तं रहस्यं; दिव्याः परश्ना मृगचक्रा मुहूर्ताः
कषयं महान्तं कुरुसृञ्जयानां; निवेदयन्ते पाण्डवानां जयं च
94
तथा हि नॊ मन्यते ऽजातशत्रुः; संसिद्धार्थॊ दविषतां निग्रहाय
जनार्दनश चाप्य अपरॊक्ष विद्यॊ; न संशयं पश्यति वृष्णिसिंहः
95
अहं च जानामि भविष्य रूपं; पश्यामि बुद्ध्या सवयम अप्रमत्तः
दृष्टिश च मे न वयथते पुराणी; युध्यमाना धार्तराष्ट्रा न सन्ति
96
अनालब्धं जृम्भति गाण्डिवं धनुर; अनालब्धा कम्पति मे धनुर्ज्या
बाणाश च मे तूणमुखाद विसृज्य; मुहुर मुहुर गन्तुम उशन्ति चैव
97
सैक्यः कॊशान निःसरति परसन्नॊ; हित्वेव जीर्णाम उरगस तवचं सवाम
धवजे वाचॊ रौद्ररूपा वदन्ति; कदा रथॊ यॊक्ष्यते ते किरीटिन
98
गॊमायुसंघाश च वदन्ति रात्रौ; रक्षांस्य अथॊ निष्पतन्त्य अन्तरिक्षात
मृगाः शृगालाः शितिकण्ठाश च काका; गृध्रा बडाश चैव तरक्षवश च
99
सुपर्णपाताश च पतन्ति पश्चाद; दृष्ट्वा रथं शवेतहयप्रयुक्तम
अहं हय एकः पार्थिवान सर्वयॊधाञ; शरान वर्षन मृत्युलॊकं नयेयम
100
समाददानः पृथग अस्त्रमार्गान; यथाग्निर इद्धॊ गहनं निदाघे
सथूणाकर्णं पाशुपतं च घॊरं; तथा बरह्मास्त्रं यच च शक्रॊ विवेद
101
वधे धृतॊ वेगवतः परमुञ्चन; नाहं परजाः किं चिद इवावशिष्ये
शान्तिं लप्स्ये परमॊ हय एष भावः; सथिरॊ मम बरूहि गावल्गणे तान
102
नित्यं पुनः सचिवैर यैर अवॊचद; देवान अपीन्द्र परमुखान सहायान
तैर मन्यते कलहं संप्रयुज्य; स धार्तराष्ट्रः पश्यत मॊहम अस्य
103
वृद्धॊ भीष्मः शांतनवः कृपश च; दरॊणः सपुत्रॊ विदुरश च धीमान
एते सर्वे यद्वद अन्ते तद अस्तु; आयुष्मन्तः कुरवः सन्तु सर्वे
1
[dhṛ]
pṛcchāmi tvāṃ saṃjaya rājamadhye; kim abravīd vākyam adīnasattvaḥ
dhanaṃjayas tāta yudhāṃ praṇetā; durātmanāṃ jīvitacchin mahātmā
2
duryodhano vācam imāṃ śṛotu; yad abravīd arjuno yotsyamānaḥ
yudhiṣṭhirasyānumate mahātmā; dhanaṃjayaḥ śṛvataḥ keśavasya
3
anvatrasto bāhuvīryaṃ vidāna; upahvare vāsudevasya dhīraḥ
avocan māṃ yotsyamānaḥ kirīṭī; madhye brūyā dhārtarāṣṭraṃ kurūṇām
4
ye vai rājānaḥ pāṇḍavāyodhanāya; samānītāḥ śṛvatāṃ cāpi teṣām
yathā samagraṃ vacanaṃ mayoktaṃ; sahāmātyaṃ śrāvayethā nṛpaṃ tam
5
yathā nūnaṃ devarājasya devāḥ; śuśrūṣante vajrahastasya sarve
tathāśṛṇvan pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; kirīṭinā vācam uktāṃ samarthām
6
ity abravīd arjuno yotsyamāno; gāṇḍīvadhanvā lohitapadmanetraḥ
na ced rājyaṃ muñcati dhārtarāṣṭro; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ
asti nūnaṃ karmakṛtaṃ purastād; anirviṣṭaṃ pāpakaṃ dhārtarāṣṭraiḥ
7
yeṣāṃ yuddhaṃ bhīmasenārjunābhyāṃ; tathāśvibhyāṃ vāsudevena caiva
śaineyena dhruvam āttāyudhena; dhṛṣṭadyumnenātha śikhaṇḍinā ca
yudhiṣṭhireṇendra kalpena caiva; yo 'padhyānān nirdahed gāṃ divaṃ ca
8
taiś ced yuddhaṃ manyate dhārtarāṣṭro; nirvṛtto 'rthaḥ sakalaḥ pāṇḍavānām
mā tat kārṣīḥ pāṇḍavārthāya hetor; upaihi yuddhaṃ yadi manyase tvam
9
yāṃ tāṃ vane duḥkhaśayyām uvāsa; pravrājitaḥ pāṇḍavo dharmacārī
āiṣyate duḥkhatarām anarthām; antyāṃ śayyāṃ dhārtarāṣṭraḥ parāsuḥ
10
hriyā jñānena tapasā damena; krodhenātho dharmaguptyā dhanena
anyāya vṛtāḥ kurupāṇḍaveyān; adhyātiṣṭhad dhārtarāṣṭro durātmā
11
māyopadhaḥ praṇidhānārjavābhyāṃ; tapo damābhyāṃ dharmaguptyā balena
satyaṃ bruvan prītiyuktyānṛtena; titikṣamāṇaḥ kliśyamāno 'tivelam
12
yadā jyeṣṭhaḥ pāṇḍavaḥ saṃśitātmā; krodhaṃ yat taṃ varṣapūgān sughoram
avasraṣṭā kuruṣūdvṛtta cetās; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
13
kṛṣṇa vartmeva jvalitaḥ samiddho; yathā dahet kakṣam agnir nidāghe
evaṃ dagdhā dhārtarāṣṭrasya senāṃ; yudhiṣṭhiraḥ krodhadīpto 'nuvīkṣya
14
yadyā draṣṭā bhīmasenaṃ raṇasthaṃ; gadāhastaṃ krodhaviṣaṃ vamantam
durmarṣaṇaṃ pāṇḍavaṃ bhīmavegaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
15
mahāsiṃho gāva iva praviśya; gadāpāṇir dhārtarāṣṭrān upetya
yadā bhīmo bhīmarūpo nihantā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
16
mahābhaye vītabhayaḥ kṛtāstraḥ; samāgame śatrubalāvamardī
sakṛd rathena pratiyād rathaughān; padātisaṃghān gadayābhinighnan
17
sainyān anekāṃs tarasā vimṛdnan; yadā kṣeptā dhārtarāṣṭrasya sainyam
chindan vanaṃ paraśuneva śūras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
18
tṛṇaprāyaṃ jvalaneneva dagdhaṃ; grāmaṃ yathā dhārtarāṣṭraḥ samīkṣya
pakvaṃ sasyaṃ vaidyuteneva dagdhaṃ; parāsiktaṃ vipulaṃ svaṃ balaugham
19
hatapravīraṃ vimukhaṃ bhayārtaṃ; parāṅmukhaṃ prāyaśo 'dhṛṣṭa yodham
śastrārciṣā bhīmasenena dagdhaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
20
upāsaṅgād uddharan dakṣiṇena; paraḥśatān nakulaś citrayodhī
yadā rathāgryo rathinaḥ pracetā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
21
sukhocito duḥkhaśayyāṃ vaneṣu; dīrghaṃ kālaṃ nakulo yām aśeta
āśviṣaḥ kruddha iva śvasan bhṛśaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
22
tyaktātmānaḥ pārthivāyodhanāya; samādiṣṭā dharmarājena vīrāḥ
rathaiḥ śubhraiḥ sainyam abhidravanto; dṛṣṭvā paścāt tapsyate dhārtarāṣṭraḥ
23
iśūn kṛtāstrān aśiśu prakāśān; yadā draṣṭā kauravaḥ pañca śūrān
tyaktvā prāṇān kekayān ādravantas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
24
yadā gatodvāham akūjanākṣaṃ; suvarṇatāraṃ ratham ātatāyī
dāntair yuktaṃ sahadevo 'dhirūḍhaḥ; śirāṃsi rājñāṃ kṣepsyate mārgaṇaughaiḥ
25
mahābhaye saṃpravṛtte rathasthaṃ; vivartamānaṃ samare kṛtāstram
sarvāṃ diśaṃ saṃpatantaṃ samīkṣya; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
26
hrīniṣedho nipuṇaḥ satyavādī; mahābalaḥ sarvadharmopapannaḥ
gāndhārim ārcchaṃs tumule kṣiprakārī; kṣeptā janān sahadevas tarasvī
27
yadā draṣṭā draupadeyān maheṣūñ; śrān kṛtāstrān rathayuddhakovidān
āśviṣān ghoraviṣān ivāyatas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
28
yadābhimanyuḥ paravīra ghātī; śaraiḥ parān megha ivābhivarṣan
vigāhitā kṛṣṇa samaḥ kṛtāstras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
29
yadā draṣṭā bālam abāla vīryaṃ; dviṣac camūṃ mṛtyum ivāpatantam
saubhadram indra pratimaṃ kṛtāstraṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
30
prabhadrakāḥ śīghratarā yuvāno; viśāradāḥ siṃhasamāna vīryāḥ
yadā kṣeptāro dhārtarāṣṭrān sa sainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
31
vṛddhau virāṭadrupadau mahārathau; pṛthak camūbhyām abhivartamānau
yadā draṣṭārau dhārtarāṣṭrān sa sainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
32
yadā kṛtāstro drupadaḥ pracinvañ; śirāṃsi yūnāṃ samare rathasthaḥ
kruddhaḥ śaraiś chetsyati cāpamuktais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
33
yadā virāṭaḥ paravīra ghātī; marmāntare śatrucamūṃ praveṣṭā
matsyaiḥ sārdham anṛśaṃsarūpais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
34
jyeṣṭhaṃ mātsyānām anṛśaṃsa rūpaṃ; virāṭa putraṃ rathinaṃ purastāt
yadā draṣṭā daṃśitaṃ pāṇḍavārthe; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
35
raṇe hate kauravāṇāṃ pravīre; śikhaṇḍinā sattame śaṃtanūje
na jātu naḥ śatravo dhārayeyur; asaṃśayaṃ satyam etad bravīmi
36
yadā śikhaṇḍī rathinaḥ pracinvan; bhīṣmaṃ rathenābhiyātā varūthī
divyair hayair avamṛdnan rathaughāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
37
yadā draṣṭā sṛñjayānām anīke; dhṛṣṭadyumnaṃ pramukhe rocamānam
astraṃ yasmai guhyam uvāca dhīmān; droṇas tadā tapsyati dhārtarāṣṭraḥ
38
yadā sa senāpatir aprameyaḥ; parābhavann iṣubhir dhārtarāṣṭrān
droṇaṃ raṇe śatrusaho 'bhiyātā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
39
hrīmān manīṣī balavān manasvī; sa lakṣmīvān somakānāṃ prabarhaḥ
na jātu taṃ śatravo 'nye saheran; yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ
40
brūyāc ca mā pravṛṇīveti loke; yuddhe 'dvitīyaṃ sacivaṃ rathastham
śiner naptāraṃ pravṛṇīma sātyakiṃ; mahābalaṃ vītabhayaṃ kṛtāstram
41
yadā śinīnām adhipo mayoktaḥ; śaraiḥ parān megha iva pravarṣan
pracchādayiṣyañ śarajālena yodhāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
42
yadā dhṛtiṃ kurute yotsyamānaḥ; sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā
siṃhasyeva gandham āghrāya gāvaḥ; saṃveṣṭante śatravo 'syād yathāgneḥ
43
sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā; bhindyād girīn saṃharet sarvalokān
astre kṛtī nipuṇaḥ kṣiprahasto; divi sthitaḥ sūrya ivābhibhāti
44
citraḥ sūkṣmaḥ sukṛto yāvad asya; astre yogo vṛṣṇisiṃhasya bhūyān
yathāvidhaṃ yogam āhuḥ praśastaṃ; sarvair guṇaiḥ sātyakis tair upetaḥ
45
hiraṇmayaṃ śvetahayaiś caturbhir; yadā yuktaṃ syandanaṃ mādhavasya
draṣṭā yuddhe sātyaker vai suyodhanas; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ
46
yadā rathaṃ hemamaṇiprakāśaṃ; śvetāśvayuktaṃ vānaraketum ugram
draṣṭā raṇe saṃyataṃ keśavena; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ
47
yadā maurvyās talaniṣpeṣam ugraṃ; mahāśabdaṃ vajraniṣpeṣa tulyam
vidhūyamānasya mahāraṇe mayā; gāṇḍīvasya śroṣyati mandabuddhiḥ
48
tato mūḍho dhṛtarāṣṭrasya putras; taptā yuddhe durmatir duḥsahāyaḥ
dṛṣṭvā sainyaṃ bāṇavarṇāndha kāraṃ; prabhajyantaṃ gokulavad raṇāgre
49
balāhakād uccarantīva vidyut; sahasraghnī dviṣatāṃ saṃgameṣu
asthicchido marmabhido vamec charāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
50
yadā draṣṭā jyā mukhād vāṇa saṃghān; gāṇḍīvamuktān patataḥ śitāgrān
nāgān hayān varmiṇaś cādadānāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
51
yadā mandaḥ parabāṇān vimuktān; mameṣubhir hriyamāṇān pratīpam
tiryag vidvāṃś chidyamānān kṣuraprais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'navapsyat
52
yadā vipāṭhā mad bhujavipramuktā; dvijāḥ phalānīva mahīruhāgrāt
pracchettāra uttamāṅgāni yūnāṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
53
yadā draṣṭā patataḥ syandanebhyo; mahāgajebhyo 'śvagatāṃś ca yodhān
śarair hatān pātitāṃś caiva raṅge; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatasyat
54
padātisaṃghān rathasaṃghān samantād; vyāttānanaḥ kāla ivātateṣuḥ
praṇotsyāmi jvalitair bāṇavarṣaiḥ; śatrūṃs tadā tapsyati mandabuddhiḥ
55
sarvā diśaḥ saṃpatatā rathena; rajodhvastaṃ gāṇḍivenāpakṛttam
yadā draṣṭā svabalaṃ saṃpramūḍhaṃ; tadā paścāt tapsyati mandabuddhiḥ
56
kāṃ dig bhūtaṃ chinnagātraṃ visaṃjñaṃ; duryodhano drakṣyati sarvasainyam
hatāśvavīrāgrya narendra nāgaṃ; pipāsitaṃ śrāntapatraṃ bhayārtam
57
rtasvaraṃ hanyamānaṃ hataṃ ca; vikīrṇakeśāsthi kapālasaṃgham
prajāpateḥ karma yathārdha niṣṭhitaṃ; tadā dṛṣṭvā tapsyate mandabuddhiḥ
58
yadā rathe gāṇḍivaṃ vāsudevaṃ; divyaṃ śaṅkhaṃ pāñcajanyaṃ hayāṃś ca
tūṇāv akṣayyau devadattaṃ ca māṃ ca; draṣṭā yuddhe dhārtarāṣṭraḥ sametān
59
udvartayan dasyu saṃghān sametān; pravartayan yugam anyad yugānte
yadā dhakṣyāmy agnivat kauraveyāṃs; tadā taptā dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ
60
saha bhrātā saha putraḥ sa sainyo; bhraṣṭaiśvaryaḥ krodhavaśo 'lpacetāḥ
darpasyānte vihite vepamānaḥ; paścān mandas tapsyati dhārtarāṣṭraḥ
61
pūrvāhne māṃ kṛtajapyaṃ kadā cid; vipraḥ provācodakānte manojñam
karavyaṃ te duṣkaraṃ karma pārtha; yoddhavyaṃ te śatrubhiḥ savyasācin
62
indro vā te harivān vajrahastaḥ; purastād yātu samare 'rīn vinighnan
sugrīva yuktena rathena vā te; paścāt kṛṣṇo rakṣatu vāsudevaḥ
63
vavre cāhaṃ vajrahastān mahendrād; asmin yuddhe vāsudevaṃ sahāyam
sa me labdho dasyuvadhāya kṛṣṇo; manye caitad vihitaṃ daivatair me
64
ayudhyamāno manasāpi yasya; jayaṃ kṛṣṇaḥ puruṣasyābhinandet
dhruvaṃ sarvān so 'bhyatīyād amitrān; sendrān devān mānuṣe nāsti cintā
65
sa bāhubhyāṃ sāgaram uttitīrṣen; mahodadhiṃ salilasyāprameyam
tejasvinaṃ kṛṣṇam atyantaśūraṃ; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet
66
giriṃ ya iccheta talena bhettuṃ; śiloccayaṃ śvetam ati pramāṇam
tasyaiva pāṇiḥ sa nakho viśīryen; na cāpi kiṃ cit sa gires tu kuryāt
67
agniṃ samiddhaṃ śamayed bhujābhyāṃ; candraṃ ca sūryaṃ ca nivārayeta
hared devānām amṛtaṃ prasahya; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet
68
yo rukmiṇīm ekarathena bhojyām; utsādya rājñāṃ viṣayaṃ prasahya
uvāha bhāryāṃ yaśasā jvalantīṃ; yasyāṃ jajñe rakmiṇeyo mahātmā
69
ayaṃ gāndharāṃs tarasā saṃpramathya; jitvā putrān nagna jitaḥ samagrān
baddhaṃ mumoca vinadantaṃ prasahya; sudarśanīyaṃ devatānāṃ lalāmam
70
ayaṃ kavāṭe nijaghāna pāṇḍyaṃ; tathā kaliṅgān dantakūre mamarda
anena dagdhā varṣapūgān vināthā; vārāṇasī nagarī saṃbabhūva
71
yaṃ sma yuddhe manyate 'nyair ajeyam; ekalavyaṃ nāma niṣādarājam
vegeneva śailam abhihatya jambhaḥ; śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsuḥ
72
tathograsenasya sutaṃ praduṣṭaṃ; vṛṣṇyandhakānāṃ madhyagāṃ tapantam
apātayad baladeva dvitīyo; hatvā dadau cograsenāya rājyam
73
ayaṃ saubhaṃ yodhayām āsa svasthaṃ; vibhīṣaṇaṃ māyayā śālvarājam
saubhadvāri pratyagṛhṇāc chataghnīṃ; dorbhyāṃ ka enaṃ viṣaheta martyaḥ
74
prāgjyotiṣaṃ nāma babhūva durgaṃ; puraṃ ghoram asurāṇām asahyam
mahābalo narakas tatra bhaumo; jahārādityā maṇikuṇḍale śubhe
75
na taṃ devāḥ saha śakreṇa sehire; samāgatāharaṇāya bhītāḥ
dṛṣṭvā ca te vikramaṃ keśavasya; balaṃ tathaivāstram avāraṇīyam
76
jānanto 'sya prakṛtiṃ keśavasya; nyayojayan dasyu vadhāya kṛṣṇam
sa tat karma pratiśuśrāva duṣkaram; aiśvaryavān siddhiṣu vāsudevaḥ
77
nirmocane ṣaṭ sahasrāṇi hatvā; saṃchidya pāśān sahasā kṣurāntān
muraṃ hatvā vinihatyaugharākṣasaṃ; nirmocanaṃ cāpi jagāma vīraḥ
78
tatraiva tenāsya babhūva yuddhaṃ; mahābalenātibalasya viṣṇoḥ
śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsur; vāteneva mathitaḥ karṇikāraḥ
79
hṛtya kṛṣṇo maṇikuṇḍale te; hatvā ca bhaumaṃ narakaṃ muraṃ ca
śriyā vṛto yaśasā caiva dhīmān; pratyājagāmāpratima prabhāvaḥ
80
tasmai varān adadaṃs tatra devā; dṛṣṭvā bhīmaṃ karma raṇe kṛtaṃ tat
śramaś ca te yudhyamānasya na syād; ākāśe vā apsu caiva kramaḥ syāt
81
astrāṇi gātre ca na te kramerann; ity eva kṛṣṇaś ca tataḥ kṛtārthaḥ
evaṃrūpe vāsudeve 'prameye; mahābale guṇasaṃpat sadaiva
82
tam asahyaṃ viṣṇum anantavīryam; āśaṃsate dhārarāṣṭro balena
yadā hy enaṃ tarkayate durātmā; tac cāpy ayaṃ sahate 'smān samīkṣya
83
paryāgataṃ mama kṛṣṇasya caiva; yo manyate kalahaṃ saṃprayujya
śakyaṃ hartuṃ pāṇḍavānāṃ mamatvaṃ; tad veditā saṃyugaṃ tatra gatvā
84
namaskṛtvā śāṃtanavāya rājñe; droṇāyātho saha putrāya caiva
śāradvatāyāpratidvandvine ca; yotsyāmy ahaṃ rājyam abhīpsamānaḥ
85
dharmeṇāstraṃ niyataṃ tasya manye; yo yotsyate pāṇḍavair dharmacārī
mithyā ghale nirjitā vai nṛśaṃsaiḥ; saṃvatsarān dvādaśa pāṇḍuputrāḥ
86
avāpya kṛcchraṃ vihitaṃ hy araṇye; dīrghaṃ kālaṃ caikam ajñātacaryām
te hy akasmāj jīvitaṃ pāṇḍavānāṃ; na mṛṣyante hārtarāṣṭrāḥ padasthāḥ
87
te ced asmān yudhyamānāñ jayeyur; devair apīndra pramukhaiḥ sahāyaiḥ
dharmād adharmaś carito garīyān; iti dhruvaṃ nāsti kṛtaṃ na sādhu
88
na ced imaṃ puruṣaṃ karma baddhaṃ; na ced asmān manyate 'sau viśiṣṭān
āśaṃse 'haṃ vāsudeva dvitīyo; duryodhanaṃ sānubandhaṃ nihantum
89
na ced idaṃ karma nareṣu baddhaṃ; na vidyate puruṣasya svakarma
idaṃ ca tac cāpi samīkṣya nūnaṃ; parājayo dhārtarāṣṭrasya sādhuḥ
90
pratyakṣaṃ vaḥ kuravo yad bravīmi; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi
anyatra yuddhāt kuravaḥ parīpsan; na yudhyatāṃ śeṣa ihāsti kaś cit
91
hatvā tv ahaṃ dhārtarāṣṭrān sa karṇān; rājyaṃ kurūṇām avajetā samagram
yad vaḥ kāryaṃ tat kurudhvaṃ yathāsvam; iṣṭān dārān ātmajāṃś copabhuṅkte
92
apy evaṃ no brāhmaṇāḥ santi vṛddhā; bahuśrutāḥ śīlavantaḥ kulīnāḥ
sāṃvatsarā jyotiṣi cāpi yuktā; nakṣatrayogeṣu ca niścayajñāḥ
93
uccāvacaṃ daivayuktaṃ rahasyaṃ; divyāḥ praśnā mṛgacakrā muhūrtāḥ
kṣayaṃ mahāntaṃ kurusṛñjayānāṃ; nivedayante pāṇḍavānāṃ jayaṃ ca
94
tathā hi no manyate 'jātaśatruḥ; saṃsiddhārtho dviṣatāṃ nigrahāya
janārdanaś cāpy aparokṣa vidyo; na saṃśayaṃ paśyati vṛṣṇisiṃhaḥ
95
ahaṃ ca jānāmi bhaviṣya rūpaṃ; paśyāmi buddhyā svayam apramattaḥ
dṛṣṭiś ca me na vyathate purāṇī; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi
96
anālabdhaṃ jṛmbhati gāṇḍivaṃ dhanur; anālabdhā kampati me dhanurjyā
bāṇāś ca me tūṇamukhād visṛjya; muhur muhur gantum uśanti caiva
97
saikyaḥ kośān niḥsarati prasanno; hitveva jīrṇām uragas tvacaṃ svām
dhvaje vāco raudrarūpā vadanti; kadā ratho yokṣyate te kirīṭin
98
gomāyusaṃghāś ca vadanti rātrau; rakṣāṃsy atho niṣpatanty antarikṣāt
mṛgāḥ śgālāḥ śitikaṇṭhāś ca kākā; gṛdhrā baḍāś caiva tarakṣavaś ca
99
suparṇapātāś ca patanti paścād; dṛṣṭvā rathaṃ śvetahayaprayuktam
ahaṃ hy ekaḥ pārthivān sarvayodhāñ; śarān varṣan mṛtyulokaṃ nayeyam
100
samādadānaḥ pṛthag astramārgān; yathāgnir iddho gahanaṃ nidāghe
sthūṇākarṇaṃ pāśupataṃ ca ghoraṃ; tathā brahmāstraṃ yac ca śakro viveda
101
vadhe dhṛto vegavataḥ pramuñcan; nāhaṃ prajāḥ kiṃ cid ivāvaśiṣye
śāntiṃ lapsye paramo hy eṣa bhāvaḥ; sthiro mama brūhi gāvalgaṇe tān
102
nityaṃ punaḥ sacivair yair avocad; devān apīndra pramukhān sahāyān
tair manyate kalahaṃ saṃprayujya; sa dhārtarāṣṭraḥ paśyata moham asya
103
vṛddho bhīṣmaḥ śātanavaḥ kṛpaś ca; droṇaḥ saputro viduraś ca dhīmān
ete sarve yadvad ante tad astu; āyuṣmantaḥ kuravaḥ santu sarve
Book 5
Chapter 47
1
[धृ]
पृच्छामि तवां संजय राजमध्ये; किम अब्रवीद वाक्यम अदीनसत्त्वः
धनंजयस तात युधां परणेता; दुरात्मनां जीवितच्छिन महात्मा
2
दुर्यॊधनॊ वाचम इमां शृणॊतु; यद अब्रवीद अर्जुनॊ यॊत्स्यमानः
युधिष्ठिरस्यानुमते महात्मा; धनंजयः शृण्वतः केशवस्य
3
अन्वत्रस्तॊ बाहुवीर्यं विदान; उपह्वरे वासुदेवस्य धीरः
अवॊचन मां यॊत्स्यमानः किरीटी; मध्ये बरूया धार्तराष्ट्रं कुरूणाम
4
ये वै राजानः पाण्डवायॊधनाय; समानीताः शृण्वतां चापि तेषाम
यथा समग्रं वचनं मयॊक्तं; सहामात्यं शरावयेथा नृपं तम
5
यथा नूनं देवराजस्य देवाः; शुश्रूषन्ते वज्रहस्तस्य सर्वे
तथाशृण्वन पाण्डवाः सृञ्जयाश च; किरीटिना वाचम उक्तां समर्थाम
6
इत्य अब्रवीद अर्जुनॊ यॊत्स्यमानॊ; गाण्डीवधन्वा लॊहितपद्मनेत्रः
न चेद राज्यं मुञ्चति धार्तराष्ट्रॊ; युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः
अस्ति नूनं कर्मकृतं पुरस्ताद; अनिर्विष्टं पापकं धार्तराष्ट्रैः
7
येषां युद्धं भीमसेनार्जुनाभ्यां; तथाश्विभ्यां वासुदेवेन चैव
शैनेयेन धरुवम आत्तायुधेन; धृष्टद्युम्नेनाथ शिखण्डिना च
युधिष्ठिरेणेन्द्र कल्पेन चैव; यॊ ऽपध्यानान निर्दहेद गां दिवं च
8
तैश चेद युद्धं मन्यते धार्तराष्ट्रॊ; निर्वृत्तॊ ऽरथः सकलः पाण्डवानाम
मा तत कार्षीः पाण्डवार्थाय हेतॊर; उपैहि युद्धं यदि मन्यसे तवम
9
यां तां वने दुःखशय्याम उवास; परव्राजितः पाण्डवॊ धर्मचारी
आशिष्यते दुःखतराम अनर्थाम; अन्त्यां शय्यां धार्तराष्ट्रः परासुः
10
हरिया जञानेन तपसा दमेन; करॊधेनाथॊ धर्मगुप्त्या धनेन
अन्याय वृताः कुरुपाण्डवेयान; अध्यातिष्ठद धार्तराष्ट्रॊ दुरात्मा
11
मायॊपधः परणिधानार्जवाभ्यां; तपॊ दमाभ्यां धर्मगुप्त्या बलेन
सत्यं बरुवन परीतियुक्त्यानृतेन; तितिक्षमाणः कलिश्यमानॊ ऽतिवेलम
12
यदा जयेष्ठः पाण्डवः संशितात्मा; करॊधं यत तं वर्षपूगान सुघॊरम
अवस्रष्टा कुरुषूद्वृत्त चेतास; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
13
कृष्ण वर्त्मेव जवलितः समिद्धॊ; यथा दहेत कक्षम अग्निर निदाघे
एवं दग्धा धार्तराष्ट्रस्य सेनां; युधिष्ठिरः करॊधदीप्तॊ ऽनुवीक्ष्य
14
यद्या दरष्टा भीमसेनं रणस्थं; गदाहस्तं करॊधविषं वमन्तम
दुर्मर्षणं पाण्डवं भीमवेगं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
15
महासिंहॊ गाव इव परविश्य; गदापाणिर धार्तराष्ट्रान उपेत्य
यदा भीमॊ भीमरूपॊ निहन्ता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
16
महाभये वीतभयः कृतास्त्रः; समागमे शत्रुबलावमर्दी
सकृद रथेन परतियाद रथौघान; पदातिसंघान गदयाभिनिघ्नन
17
सैन्यान अनेकांस तरसा विमृद्नन; यदा कषेप्ता धार्तराष्ट्रस्य सैन्यम
छिन्दन वनं परशुनेव शूरस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
18
तृणप्रायं जवलनेनेव दग्धं; गरामं यथा धार्तराष्ट्रः समीक्ष्य
पक्वं सस्यं वैद्युतेनेव दग्धं; परासिक्तं विपुलं सवं बलौघम
19
हतप्रवीरं विमुखं भयार्तं; पराङ्मुखं परायशॊ ऽधृष्ट यॊधम
शस्त्रार्चिषा भीमसेनेन दग्धं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
20
उपासङ्गाद उद्धरन दक्षिणेन; परःशतान नकुलश चित्रयॊधी
यदा रथाग्र्यॊ रथिनः परचेता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
21
सुखॊचितॊ दुःखशय्यां वनेषु; दीर्घं कालं नकुलॊ याम अशेत
आशीविषः करुद्ध इव शवसन भृशं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
22
तयक्तात्मानः पार्थिवायॊधनाय; समादिष्टा धर्मराजेन वीराः
रथैः शुभ्रैः सैन्यम अभिद्रवन्तॊ; दृष्ट्वा पश्चात तप्स्यते धार्तराष्ट्रः
23
शिशून कृतास्त्रान अशिशु परकाशान; यदा दरष्टा कौरवः पञ्च शूरान
तयक्त्वा पराणान केकयान आद्रवन्तस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
24
यदा गतॊद्वाहम अकूजनाक्षं; सुवर्णतारं रथम आततायी
दान्तैर युक्तं सहदेवॊ ऽधिरूढः; शिरांसि राज्ञां कषेप्स्यते मार्गणौघैः
25
महाभये संप्रवृत्ते रथस्थं; विवर्तमानं समरे कृतास्त्रम
सर्वां दिशं संपतन्तं समीक्ष्य; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
26
हरीनिषेधॊ निपुणः सत्यवादी; महाबलः सर्वधर्मॊपपन्नः
गान्धारिम आर्च्छंस तुमुले कषिप्रकारी; कषेप्ता जनान सहदेवस तरस्वी
27
यदा दरष्टा दरौपदेयान महेषूञ; शूरान कृतास्त्रान रथयुद्धकॊविदान
आशीविषान घॊरविषान इवायतस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
28
यदाभिमन्युः परवीर घाती; शरैः परान मेघ इवाभिवर्षन
विगाहिता कृष्ण समः कृतास्त्रस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
29
यदा दरष्टा बालम अबाल वीर्यं; दविषच चमूं मृत्युम इवापतन्तम
सौभद्रम इन्द्र परतिमं कृतास्त्रं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
30
परभद्रकाः शीघ्रतरा युवानॊ; विशारदाः सिंहसमान वीर्याः
यदा कषेप्तारॊ धार्तराष्ट्रान स सैन्यांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
31
वृद्धौ विराटद्रुपदौ महारथौ; पृथक चमूभ्याम अभिवर्तमानौ
यदा दरष्टारौ धार्तराष्ट्रान स सैन्यांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
32
यदा कृतास्त्रॊ दरुपदः परचिन्वञ; शिरांसि यूनां समरे रथस्थः
करुद्धः शरैश छेत्स्यति चापमुक्तैस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
33
यदा विराटः परवीर घाती; मर्मान्तरे शत्रुचमूं परवेष्टा
मत्स्यैः सार्धम अनृशंसरूपैस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
34
जयेष्ठं मात्स्यानाम अनृशंस रूपं; विराट पुत्रं रथिनं पुरस्तात
यदा दरष्टा दंशितं पाण्डवार्थे; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
35
रणे हते कौरवाणां परवीरे; शिखण्डिना सत्तमे शंतनूजे
न जातु नः शत्रवॊ धारयेयुर; असंशयं सत्यम एतद बरवीमि
36
यदा शिखण्डी रथिनः परचिन्वन; भीष्मं रथेनाभियाता वरूथी
दिव्यैर हयैर अवमृद्नन रथौघांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
37
यदा दरष्टा सृञ्जयानाम अनीके; धृष्टद्युम्नं परमुखे रॊचमानम
अस्त्रं यस्मै गुह्यम उवाच धीमान; दरॊणस तदा तप्स्यति धार्तराष्ट्रः
38
यदा स सेनापतिर अप्रमेयः; पराभवन्न इषुभिर धार्तराष्ट्रान
दरॊणं रणे शत्रुसहॊ ऽभियाता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
39
हरीमान मनीषी बलवान मनस्वी; स लक्ष्मीवान सॊमकानां परबर्हः
न जातु तं शत्रवॊ ऽनये सहेरन; येषां स सयाद अग्रणीर वृष्णिसिंहः
40
बरूयाच च मा परवृणीष्वेति लॊके; युद्धे ऽदवितीयं सचिवं रथस्थम
शिनेर नप्तारं परवृणीम सात्यकिं; महाबलं वीतभयं कृतास्त्रम
41
यदा शिनीनाम अधिपॊ मयॊक्तः; शरैः परान मेघ इव परवर्षन
परच्छादयिष्यञ शरजालेन यॊधांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
42
यदा धृतिं कुरुते यॊत्स्यमानः; स दीर्घबाहुर दृढधन्वा महात्मा
सिंहस्येव गन्धम आघ्राय गावः; संवेष्टन्ते शत्रवॊ ऽसयाद यथाग्नेः
43
स दीर्घबाहुर दृढधन्वा महात्मा; भिन्द्याद गिरीन संहरेत सर्वलॊकान
अस्त्रे कृती निपुणः कषिप्रहस्तॊ; दिवि सथितः सूर्य इवाभिभाति
44
चित्रः सूक्ष्मः सुकृतॊ यावद अस्य; अस्त्रे यॊगॊ वृष्णिसिंहस्य भूयान
यथाविधं यॊगम आहुः परशस्तं; सर्वैर गुणैः सात्यकिस तैर उपेतः
45
हिरण्मयं शवेतहयैश चतुर्भिर; यदा युक्तं सयन्दनं माधवस्य
दरष्टा युद्धे सात्यकेर वै सुयॊधनस; तदा तप्स्यत्य अकृतात्मा स मन्दः
46
यदा रथं हेममणिप्रकाशं; शवेताश्वयुक्तं वानरकेतुम उग्रम
दरष्टा रणे संयतं केशवेन; तदा तप्स्यत्य अकृतात्मा स मन्दः
47
यदा मौर्व्यास तलनिष्पेषम उग्रं; महाशब्दं वज्रनिष्पेष तुल्यम
विधूयमानस्य महारणे मया; गाण्डीवस्य शरॊष्यति मन्दबुद्धिः
48
ततॊ मूढॊ धृतराष्ट्रस्य पुत्रस; तप्ता युद्धे दुर्मतिर दुःसहायः
दृष्ट्वा सैन्यं बाणवर्णान्ध कारं; परभज्यन्तं गॊकुलवद रणाग्रे
49
बलाहकाद उच्चरन्तीव विद्युत; सहस्रघ्नी दविषतां संगमेषु
अस्थिच्छिदॊ मर्मभिदॊ वमेच छरांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
50
यदा दरष्टा जया मुखाद वाण संघान; गाण्डीवमुक्तान पततः शिताग्रान
नागान हयान वर्मिणश चाददानांस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
51
यदा मन्दः परबाणान विमुक्तान; ममेषुभिर हरियमाणान परतीपम
तिर्यग विद्वांश छिद्यमानान कषुरप्रैस; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवप्स्यत
52
यदा विपाठा मद भुजविप्रमुक्ता; दविजाः फलानीव महीरुहाग्रात
परच्छेत्तार उत्तमाङ्गानि यूनां; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतप्स्यत
53
यदा दरष्टा पततः सयन्दनेभ्यॊ; महागजेभ्यॊ ऽशवगतांश च यॊधान
शरैर हतान पातितांश चैव रङ्गे; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रॊ ऽनवतस्यत
54
पदातिसंघान रथसंघान समन्ताद; वयात्ताननः काल इवाततेषुः
परणॊत्स्यामि जवलितैर बाणवर्षैः; शत्रूंस तदा तप्स्यति मन्दबुद्धिः
55
सर्वा दिशः संपतता रथेन; रजॊध्वस्तं गाण्डिवेनापकृत्तम
यदा दरष्टा सवबलं संप्रमूढं; तदा पश्चात तप्स्यति मन्दबुद्धिः
56
कां दिग भूतं छिन्नगात्रं विसंज्ञं; दुर्यॊधनॊ दरक्ष्यति सर्वसैन्यम
हताश्ववीराग्र्य नरेन्द्र नागं; पिपासितं शरान्तपत्रं भयार्तम
57
आर्तस्वरं हन्यमानं हतं च; विकीर्णकेशास्थि कपालसंघम
परजापतेः कर्म यथार्ध निष्ठितं; तदा दृष्ट्वा तप्स्यते मन्दबुद्धिः
58
यदा रथे गाण्डिवं वासुदेवं; दिव्यं शङ्खं पाञ्चजन्यं हयांश च
तूणाव अक्षय्यौ देवदत्तं च मां च; दरष्टा युद्धे धार्तराष्ट्रः समेतान
59
उद्वर्तयन दस्यु संघान समेतान; परवर्तयन युगम अन्यद युगान्ते
यदा धक्ष्याम्य अग्निवत कौरवेयांस; तदा तप्ता धृतराष्ट्रः सपुत्रः
60
सह भराता सह पुत्रः स सैन्यॊ; भरष्टैश्वर्यः करॊधवशॊ ऽलपचेताः
दर्पस्यान्ते विहिते वेपमानः; पश्चान मन्दस तप्स्यति धार्तराष्ट्रः
61
पूर्वाह्ने मां कृतजप्यं कदा चिद; विप्रः परॊवाचॊदकान्ते मनॊज्ञम
करव्यं ते दुष्करं कर्म पार्थ; यॊद्धव्यं ते शत्रुभिः सव्यसाचिन
62
इन्द्रॊ वा ते हरिवान वज्रहस्तः; पुरस्ताद यातु समरे ऽरीन विनिघ्नन
सुग्रीव युक्तेन रथेन वा ते; पश्चात कृष्णॊ रक्षतु वासुदेवः
63
वव्रे चाहं वज्रहस्तान महेन्द्राद; अस्मिन युद्धे वासुदेवं सहायम
स मे लब्धॊ दस्युवधाय कृष्णॊ; मन्ये चैतद विहितं दैवतैर मे
64
अयुध्यमानॊ मनसापि यस्य; जयं कृष्णः पुरुषस्याभिनन्देत
धरुवं सर्वान सॊ ऽभयतीयाद अमित्रान; सेन्द्रान देवान मानुषे नास्ति चिन्ता
65
स बाहुभ्यां सागरम उत्तितीर्षेन; महॊदधिं सलिलस्याप्रमेयम
तेजस्विनं कृष्णम अत्यन्तशूरं; युद्धेन यॊ वासुदेवं जिगीषेत
66
गिरिं य इच्छेत तलेन भेत्तुं; शिलॊच्चयं शवेतम अति परमाणम
तस्यैव पाणिः स नखॊ विशीर्येन; न चापि किं चित स गिरेस तु कुर्यात
67
अग्निं समिद्धं शमयेद भुजाभ्यां; चन्द्रं च सूर्यं च निवारयेत
हरेद देवानाम अमृतं परसह्य; युद्धेन यॊ वासुदेवं जिगीषेत
68
यॊ रुक्मिणीम एकरथेन भॊज्याम; उत्साद्य राज्ञां विषयं परसह्य
उवाह भार्यां यशसा जवलन्तीं; यस्यां जज्ञे रक्मिणेयॊ महात्मा
69
अयं गान्धरांस तरसा संप्रमथ्य; जित्वा पुत्रान नग्न जितः समग्रान
बद्धं मुमॊच विनदन्तं परसह्य; सुदर्शनीयं देवतानां ललामम
70
अयं कवाटे निजघान पाण्ड्यं; तथा कलिङ्गान दन्तकूरे ममर्द
अनेन दग्धा वर्षपूगान विनाथा; वाराणसी नगरी संबभूव
71
यं सम युद्धे मन्यते ऽनयैर अजेयम; एकलव्यं नाम निषादराजम
वेगेनेव शैलम अभिहत्य जम्भः; शेते स कृष्णेन हतः परासुः
72
तथॊग्रसेनस्य सुतं परदुष्टं; वृष्ण्यन्धकानां मध्यगां तपन्तम
अपातयद बलदेव दवितीयॊ; हत्वा ददौ चॊग्रसेनाय राज्यम
73
अयं सौभं यॊधयाम आस सवस्थं; विभीषणं मायया शाल्वराजम
सौभद्वारि परत्यगृह्णाच छतघ्नीं; दॊर्भ्यां क एनं विषहेत मर्त्यः
74
पराग्ज्यॊतिषं नाम बभूव दुर्गं; पुरं घॊरम असुराणाम असह्यम
महाबलॊ नरकस तत्र भौमॊ; जहारादित्या मणिकुण्डले शुभे
75
न तं देवाः सह शक्रेण सेहिरे; समागताहरणाय भीताः
दृष्ट्वा च ते विक्रमं केशवस्य; बलं तथैवास्त्रम अवारणीयम
76
जानन्तॊ ऽसय परकृतिं केशवस्य; नययॊजयन दस्यु वधाय कृष्णम
स तत कर्म परतिशुश्राव दुष्करम; ऐश्वर्यवान सिद्धिषु वासुदेवः
77
निर्मॊचने षट सहस्राणि हत्वा; संछिद्य पाशान सहसा कषुरान्तान
मुरं हत्वा विनिहत्यौघराक्षसं; निर्मॊचनं चापि जगाम वीरः
78
तत्रैव तेनास्य बभूव युद्धं; महाबलेनातिबलस्य विष्णॊः
शेते स कृष्णेन हतः परासुर; वातेनेव मथितः कर्णिकारः
79
आहृत्य कृष्णॊ मणिकुण्डले ते; हत्वा च भौमं नरकं मुरं च
शरिया वृतॊ यशसा चैव धीमान; परत्याजगामाप्रतिम परभावः
80
तस्मै वरान अददंस तत्र देवा; दृष्ट्वा भीमं कर्म रणे कृतं तत
शरमश च ते युध्यमानस्य न सयाद; आकाशे वा अप्सु चैव करमः सयात
81
शस्त्राणि गात्रे च न ते करमेरन्न; इत्य एव कृष्णश च ततः कृतार्थः
एवंरूपे वासुदेवे ऽपरमेये; महाबले गुणसंपत सदैव
82
तम असह्यं विष्णुम अनन्तवीर्यम; आशंसते धारराष्ट्रॊ बलेन
यदा हय एनं तर्कयते दुरात्मा; तच चाप्य अयं सहते ऽसमान समीक्ष्य
83
पर्यागतं मम कृष्णस्य चैव; यॊ मन्यते कलहं संप्रयुज्य
शक्यं हर्तुं पाण्डवानां ममत्वं; तद वेदिता संयुगं तत्र गत्वा
84
नमस्कृत्वा शांतनवाय राज्ञे; दरॊणायाथॊ सह पुत्राय चैव
शारद्वतायाप्रतिद्वन्द्विने च; यॊत्स्याम्य अहं राज्यम अभीप्समानः
85
धर्मेणास्त्रं नियतं तस्य मन्ये; यॊ यॊत्स्यते पाण्डवैर धर्मचारी
मिथ्या घले निर्जिता वै नृशंसैः; संवत्सरान दवादश पाण्डुपुत्राः
86
अवाप्य कृच्छ्रं विहितं हय अरण्ये; दीर्घं कालं चैकम अज्ञातचर्याम
ते हय अकस्माज जीवितं पाण्डवानां; न मृष्यन्ते हार्तराष्ट्राः पदस्थाः
87
ते चेद अस्मान युध्यमानाञ जयेयुर; देवैर अपीन्द्र परमुखैः सहायैः
धर्माद अधर्मश चरितॊ गरीयान; इति धरुवं नास्ति कृतं न साधु
88
न चेद इमं पुरुषं कर्म बद्धं; न चेद अस्मान मन्यते ऽसौ विशिष्टान
आशंसे ऽहं वासुदेव दवितीयॊ; दुर्यॊधनं सानुबन्धं निहन्तुम
89
न चेद इदं कर्म नरेषु बद्धं; न विद्यते पुरुषस्य सवकर्म
इदं च तच चापि समीक्ष्य नूनं; पराजयॊ धार्तराष्ट्रस्य साधुः
90
परत्यक्षं वः कुरवॊ यद बरवीमि; युध्यमाना धार्तराष्ट्रा न सन्ति
अन्यत्र युद्धात कुरवः परीप्सन; न युध्यतां शेष इहास्ति कश चित
91
हत्वा तव अहं धार्तराष्ट्रान स कर्णान; राज्यं कुरूणाम अवजेता समग्रम
यद वः कार्यं तत कुरुध्वं यथास्वम; इष्टान दारान आत्मजांश चॊपभुङ्क्ते
92
अप्य एवं नॊ बराह्मणाः सन्ति वृद्धा; बहुश्रुताः शीलवन्तः कुलीनाः
सांवत्सरा जयॊतिषि चापि युक्ता; नक्षत्रयॊगेषु च निश्चयज्ञाः
93
उच्चावचं दैवयुक्तं रहस्यं; दिव्याः परश्ना मृगचक्रा मुहूर्ताः
कषयं महान्तं कुरुसृञ्जयानां; निवेदयन्ते पाण्डवानां जयं च
94
तथा हि नॊ मन्यते ऽजातशत्रुः; संसिद्धार्थॊ दविषतां निग्रहाय
जनार्दनश चाप्य अपरॊक्ष विद्यॊ; न संशयं पश्यति वृष्णिसिंहः
95
अहं च जानामि भविष्य रूपं; पश्यामि बुद्ध्या सवयम अप्रमत्तः
दृष्टिश च मे न वयथते पुराणी; युध्यमाना धार्तराष्ट्रा न सन्ति
96
अनालब्धं जृम्भति गाण्डिवं धनुर; अनालब्धा कम्पति मे धनुर्ज्या
बाणाश च मे तूणमुखाद विसृज्य; मुहुर मुहुर गन्तुम उशन्ति चैव
97
सैक्यः कॊशान निःसरति परसन्नॊ; हित्वेव जीर्णाम उरगस तवचं सवाम
धवजे वाचॊ रौद्ररूपा वदन्ति; कदा रथॊ यॊक्ष्यते ते किरीटिन
98
गॊमायुसंघाश च वदन्ति रात्रौ; रक्षांस्य अथॊ निष्पतन्त्य अन्तरिक्षात
मृगाः शृगालाः शितिकण्ठाश च काका; गृध्रा बडाश चैव तरक्षवश च
99
सुपर्णपाताश च पतन्ति पश्चाद; दृष्ट्वा रथं शवेतहयप्रयुक्तम
अहं हय एकः पार्थिवान सर्वयॊधाञ; शरान वर्षन मृत्युलॊकं नयेयम
100
समाददानः पृथग अस्त्रमार्गान; यथाग्निर इद्धॊ गहनं निदाघे
सथूणाकर्णं पाशुपतं च घॊरं; तथा बरह्मास्त्रं यच च शक्रॊ विवेद
101
वधे धृतॊ वेगवतः परमुञ्चन; नाहं परजाः किं चिद इवावशिष्ये
शान्तिं लप्स्ये परमॊ हय एष भावः; सथिरॊ मम बरूहि गावल्गणे तान
102
नित्यं पुनः सचिवैर यैर अवॊचद; देवान अपीन्द्र परमुखान सहायान
तैर मन्यते कलहं संप्रयुज्य; स धार्तराष्ट्रः पश्यत मॊहम अस्य
103
वृद्धॊ भीष्मः शांतनवः कृपश च; दरॊणः सपुत्रॊ विदुरश च धीमान
एते सर्वे यद्वद अन्ते तद अस्तु; आयुष्मन्तः कुरवः सन्तु सर्वे
1
[dhṛ]
pṛcchāmi tvāṃ saṃjaya rājamadhye; kim abravīd vākyam adīnasattvaḥ
dhanaṃjayas tāta yudhāṃ praṇetā; durātmanāṃ jīvitacchin mahātmā
2
duryodhano vācam imāṃ śṛotu; yad abravīd arjuno yotsyamānaḥ
yudhiṣṭhirasyānumate mahātmā; dhanaṃjayaḥ śṛvataḥ keśavasya
3
anvatrasto bāhuvīryaṃ vidāna; upahvare vāsudevasya dhīraḥ
avocan māṃ yotsyamānaḥ kirīṭī; madhye brūyā dhārtarāṣṭraṃ kurūṇām
4
ye vai rājānaḥ pāṇḍavāyodhanāya; samānītāḥ śṛvatāṃ cāpi teṣām
yathā samagraṃ vacanaṃ mayoktaṃ; sahāmātyaṃ śrāvayethā nṛpaṃ tam
5
yathā nūnaṃ devarājasya devāḥ; śuśrūṣante vajrahastasya sarve
tathāśṛṇvan pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; kirīṭinā vācam uktāṃ samarthām
6
ity abravīd arjuno yotsyamāno; gāṇḍīvadhanvā lohitapadmanetraḥ
na ced rājyaṃ muñcati dhārtarāṣṭro; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ
asti nūnaṃ karmakṛtaṃ purastād; anirviṣṭaṃ pāpakaṃ dhārtarāṣṭraiḥ
7
yeṣāṃ yuddhaṃ bhīmasenārjunābhyāṃ; tathāśvibhyāṃ vāsudevena caiva
śaineyena dhruvam āttāyudhena; dhṛṣṭadyumnenātha śikhaṇḍinā ca
yudhiṣṭhireṇendra kalpena caiva; yo 'padhyānān nirdahed gāṃ divaṃ ca
8
taiś ced yuddhaṃ manyate dhārtarāṣṭro; nirvṛtto 'rthaḥ sakalaḥ pāṇḍavānām
mā tat kārṣīḥ pāṇḍavārthāya hetor; upaihi yuddhaṃ yadi manyase tvam
9
yāṃ tāṃ vane duḥkhaśayyām uvāsa; pravrājitaḥ pāṇḍavo dharmacārī
āiṣyate duḥkhatarām anarthām; antyāṃ śayyāṃ dhārtarāṣṭraḥ parāsuḥ
10
hriyā jñānena tapasā damena; krodhenātho dharmaguptyā dhanena
anyāya vṛtāḥ kurupāṇḍaveyān; adhyātiṣṭhad dhārtarāṣṭro durātmā
11
māyopadhaḥ praṇidhānārjavābhyāṃ; tapo damābhyāṃ dharmaguptyā balena
satyaṃ bruvan prītiyuktyānṛtena; titikṣamāṇaḥ kliśyamāno 'tivelam
12
yadā jyeṣṭhaḥ pāṇḍavaḥ saṃśitātmā; krodhaṃ yat taṃ varṣapūgān sughoram
avasraṣṭā kuruṣūdvṛtta cetās; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
13
kṛṣṇa vartmeva jvalitaḥ samiddho; yathā dahet kakṣam agnir nidāghe
evaṃ dagdhā dhārtarāṣṭrasya senāṃ; yudhiṣṭhiraḥ krodhadīpto 'nuvīkṣya
14
yadyā draṣṭā bhīmasenaṃ raṇasthaṃ; gadāhastaṃ krodhaviṣaṃ vamantam
durmarṣaṇaṃ pāṇḍavaṃ bhīmavegaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
15
mahāsiṃho gāva iva praviśya; gadāpāṇir dhārtarāṣṭrān upetya
yadā bhīmo bhīmarūpo nihantā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
16
mahābhaye vītabhayaḥ kṛtāstraḥ; samāgame śatrubalāvamardī
sakṛd rathena pratiyād rathaughān; padātisaṃghān gadayābhinighnan
17
sainyān anekāṃs tarasā vimṛdnan; yadā kṣeptā dhārtarāṣṭrasya sainyam
chindan vanaṃ paraśuneva śūras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
18
tṛṇaprāyaṃ jvalaneneva dagdhaṃ; grāmaṃ yathā dhārtarāṣṭraḥ samīkṣya
pakvaṃ sasyaṃ vaidyuteneva dagdhaṃ; parāsiktaṃ vipulaṃ svaṃ balaugham
19
hatapravīraṃ vimukhaṃ bhayārtaṃ; parāṅmukhaṃ prāyaśo 'dhṛṣṭa yodham
śastrārciṣā bhīmasenena dagdhaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
20
upāsaṅgād uddharan dakṣiṇena; paraḥśatān nakulaś citrayodhī
yadā rathāgryo rathinaḥ pracetā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
21
sukhocito duḥkhaśayyāṃ vaneṣu; dīrghaṃ kālaṃ nakulo yām aśeta
āśviṣaḥ kruddha iva śvasan bhṛśaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
22
tyaktātmānaḥ pārthivāyodhanāya; samādiṣṭā dharmarājena vīrāḥ
rathaiḥ śubhraiḥ sainyam abhidravanto; dṛṣṭvā paścāt tapsyate dhārtarāṣṭraḥ
23
iśūn kṛtāstrān aśiśu prakāśān; yadā draṣṭā kauravaḥ pañca śūrān
tyaktvā prāṇān kekayān ādravantas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
24
yadā gatodvāham akūjanākṣaṃ; suvarṇatāraṃ ratham ātatāyī
dāntair yuktaṃ sahadevo 'dhirūḍhaḥ; śirāṃsi rājñāṃ kṣepsyate mārgaṇaughaiḥ
25
mahābhaye saṃpravṛtte rathasthaṃ; vivartamānaṃ samare kṛtāstram
sarvāṃ diśaṃ saṃpatantaṃ samīkṣya; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
26
hrīniṣedho nipuṇaḥ satyavādī; mahābalaḥ sarvadharmopapannaḥ
gāndhārim ārcchaṃs tumule kṣiprakārī; kṣeptā janān sahadevas tarasvī
27
yadā draṣṭā draupadeyān maheṣūñ; śrān kṛtāstrān rathayuddhakovidān
āśviṣān ghoraviṣān ivāyatas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
28
yadābhimanyuḥ paravīra ghātī; śaraiḥ parān megha ivābhivarṣan
vigāhitā kṛṣṇa samaḥ kṛtāstras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
29
yadā draṣṭā bālam abāla vīryaṃ; dviṣac camūṃ mṛtyum ivāpatantam
saubhadram indra pratimaṃ kṛtāstraṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
30
prabhadrakāḥ śīghratarā yuvāno; viśāradāḥ siṃhasamāna vīryāḥ
yadā kṣeptāro dhārtarāṣṭrān sa sainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
31
vṛddhau virāṭadrupadau mahārathau; pṛthak camūbhyām abhivartamānau
yadā draṣṭārau dhārtarāṣṭrān sa sainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
32
yadā kṛtāstro drupadaḥ pracinvañ; śirāṃsi yūnāṃ samare rathasthaḥ
kruddhaḥ śaraiś chetsyati cāpamuktais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
33
yadā virāṭaḥ paravīra ghātī; marmāntare śatrucamūṃ praveṣṭā
matsyaiḥ sārdham anṛśaṃsarūpais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
34
jyeṣṭhaṃ mātsyānām anṛśaṃsa rūpaṃ; virāṭa putraṃ rathinaṃ purastāt
yadā draṣṭā daṃśitaṃ pāṇḍavārthe; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
35
raṇe hate kauravāṇāṃ pravīre; śikhaṇḍinā sattame śaṃtanūje
na jātu naḥ śatravo dhārayeyur; asaṃśayaṃ satyam etad bravīmi
36
yadā śikhaṇḍī rathinaḥ pracinvan; bhīṣmaṃ rathenābhiyātā varūthī
divyair hayair avamṛdnan rathaughāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
37
yadā draṣṭā sṛñjayānām anīke; dhṛṣṭadyumnaṃ pramukhe rocamānam
astraṃ yasmai guhyam uvāca dhīmān; droṇas tadā tapsyati dhārtarāṣṭraḥ
38
yadā sa senāpatir aprameyaḥ; parābhavann iṣubhir dhārtarāṣṭrān
droṇaṃ raṇe śatrusaho 'bhiyātā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
39
hrīmān manīṣī balavān manasvī; sa lakṣmīvān somakānāṃ prabarhaḥ
na jātu taṃ śatravo 'nye saheran; yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ
40
brūyāc ca mā pravṛṇīveti loke; yuddhe 'dvitīyaṃ sacivaṃ rathastham
śiner naptāraṃ pravṛṇīma sātyakiṃ; mahābalaṃ vītabhayaṃ kṛtāstram
41
yadā śinīnām adhipo mayoktaḥ; śaraiḥ parān megha iva pravarṣan
pracchādayiṣyañ śarajālena yodhāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
42
yadā dhṛtiṃ kurute yotsyamānaḥ; sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā
siṃhasyeva gandham āghrāya gāvaḥ; saṃveṣṭante śatravo 'syād yathāgneḥ
43
sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā; bhindyād girīn saṃharet sarvalokān
astre kṛtī nipuṇaḥ kṣiprahasto; divi sthitaḥ sūrya ivābhibhāti
44
citraḥ sūkṣmaḥ sukṛto yāvad asya; astre yogo vṛṣṇisiṃhasya bhūyān
yathāvidhaṃ yogam āhuḥ praśastaṃ; sarvair guṇaiḥ sātyakis tair upetaḥ
45
hiraṇmayaṃ śvetahayaiś caturbhir; yadā yuktaṃ syandanaṃ mādhavasya
draṣṭā yuddhe sātyaker vai suyodhanas; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ
46
yadā rathaṃ hemamaṇiprakāśaṃ; śvetāśvayuktaṃ vānaraketum ugram
draṣṭā raṇe saṃyataṃ keśavena; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ
47
yadā maurvyās talaniṣpeṣam ugraṃ; mahāśabdaṃ vajraniṣpeṣa tulyam
vidhūyamānasya mahāraṇe mayā; gāṇḍīvasya śroṣyati mandabuddhiḥ
48
tato mūḍho dhṛtarāṣṭrasya putras; taptā yuddhe durmatir duḥsahāyaḥ
dṛṣṭvā sainyaṃ bāṇavarṇāndha kāraṃ; prabhajyantaṃ gokulavad raṇāgre
49
balāhakād uccarantīva vidyut; sahasraghnī dviṣatāṃ saṃgameṣu
asthicchido marmabhido vamec charāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
50
yadā draṣṭā jyā mukhād vāṇa saṃghān; gāṇḍīvamuktān patataḥ śitāgrān
nāgān hayān varmiṇaś cādadānāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
51
yadā mandaḥ parabāṇān vimuktān; mameṣubhir hriyamāṇān pratīpam
tiryag vidvāṃś chidyamānān kṣuraprais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'navapsyat
52
yadā vipāṭhā mad bhujavipramuktā; dvijāḥ phalānīva mahīruhāgrāt
pracchettāra uttamāṅgāni yūnāṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
53
yadā draṣṭā patataḥ syandanebhyo; mahāgajebhyo 'śvagatāṃś ca yodhān
śarair hatān pātitāṃś caiva raṅge; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatasyat
54
padātisaṃghān rathasaṃghān samantād; vyāttānanaḥ kāla ivātateṣuḥ
praṇotsyāmi jvalitair bāṇavarṣaiḥ; śatrūṃs tadā tapsyati mandabuddhiḥ
55
sarvā diśaḥ saṃpatatā rathena; rajodhvastaṃ gāṇḍivenāpakṛttam
yadā draṣṭā svabalaṃ saṃpramūḍhaṃ; tadā paścāt tapsyati mandabuddhiḥ
56
kāṃ dig bhūtaṃ chinnagātraṃ visaṃjñaṃ; duryodhano drakṣyati sarvasainyam
hatāśvavīrāgrya narendra nāgaṃ; pipāsitaṃ śrāntapatraṃ bhayārtam
57
rtasvaraṃ hanyamānaṃ hataṃ ca; vikīrṇakeśāsthi kapālasaṃgham
prajāpateḥ karma yathārdha niṣṭhitaṃ; tadā dṛṣṭvā tapsyate mandabuddhiḥ
58
yadā rathe gāṇḍivaṃ vāsudevaṃ; divyaṃ śaṅkhaṃ pāñcajanyaṃ hayāṃś ca
tūṇāv akṣayyau devadattaṃ ca māṃ ca; draṣṭā yuddhe dhārtarāṣṭraḥ sametān
59
udvartayan dasyu saṃghān sametān; pravartayan yugam anyad yugānte
yadā dhakṣyāmy agnivat kauraveyāṃs; tadā taptā dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ
60
saha bhrātā saha putraḥ sa sainyo; bhraṣṭaiśvaryaḥ krodhavaśo 'lpacetāḥ
darpasyānte vihite vepamānaḥ; paścān mandas tapsyati dhārtarāṣṭraḥ
61
pūrvāhne māṃ kṛtajapyaṃ kadā cid; vipraḥ provācodakānte manojñam
karavyaṃ te duṣkaraṃ karma pārtha; yoddhavyaṃ te śatrubhiḥ savyasācin
62
indro vā te harivān vajrahastaḥ; purastād yātu samare 'rīn vinighnan
sugrīva yuktena rathena vā te; paścāt kṛṣṇo rakṣatu vāsudevaḥ
63
vavre cāhaṃ vajrahastān mahendrād; asmin yuddhe vāsudevaṃ sahāyam
sa me labdho dasyuvadhāya kṛṣṇo; manye caitad vihitaṃ daivatair me
64
ayudhyamāno manasāpi yasya; jayaṃ kṛṣṇaḥ puruṣasyābhinandet
dhruvaṃ sarvān so 'bhyatīyād amitrān; sendrān devān mānuṣe nāsti cintā
65
sa bāhubhyāṃ sāgaram uttitīrṣen; mahodadhiṃ salilasyāprameyam
tejasvinaṃ kṛṣṇam atyantaśūraṃ; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet
66
giriṃ ya iccheta talena bhettuṃ; śiloccayaṃ śvetam ati pramāṇam
tasyaiva pāṇiḥ sa nakho viśīryen; na cāpi kiṃ cit sa gires tu kuryāt
67
agniṃ samiddhaṃ śamayed bhujābhyāṃ; candraṃ ca sūryaṃ ca nivārayeta
hared devānām amṛtaṃ prasahya; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet
68
yo rukmiṇīm ekarathena bhojyām; utsādya rājñāṃ viṣayaṃ prasahya
uvāha bhāryāṃ yaśasā jvalantīṃ; yasyāṃ jajñe rakmiṇeyo mahātmā
69
ayaṃ gāndharāṃs tarasā saṃpramathya; jitvā putrān nagna jitaḥ samagrān
baddhaṃ mumoca vinadantaṃ prasahya; sudarśanīyaṃ devatānāṃ lalāmam
70
ayaṃ kavāṭe nijaghāna pāṇḍyaṃ; tathā kaliṅgān dantakūre mamarda
anena dagdhā varṣapūgān vināthā; vārāṇasī nagarī saṃbabhūva
71
yaṃ sma yuddhe manyate 'nyair ajeyam; ekalavyaṃ nāma niṣādarājam
vegeneva śailam abhihatya jambhaḥ; śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsuḥ
72
tathograsenasya sutaṃ praduṣṭaṃ; vṛṣṇyandhakānāṃ madhyagāṃ tapantam
apātayad baladeva dvitīyo; hatvā dadau cograsenāya rājyam
73
ayaṃ saubhaṃ yodhayām āsa svasthaṃ; vibhīṣaṇaṃ māyayā śālvarājam
saubhadvāri pratyagṛhṇāc chataghnīṃ; dorbhyāṃ ka enaṃ viṣaheta martyaḥ
74
prāgjyotiṣaṃ nāma babhūva durgaṃ; puraṃ ghoram asurāṇām asahyam
mahābalo narakas tatra bhaumo; jahārādityā maṇikuṇḍale śubhe
75
na taṃ devāḥ saha śakreṇa sehire; samāgatāharaṇāya bhītāḥ
dṛṣṭvā ca te vikramaṃ keśavasya; balaṃ tathaivāstram avāraṇīyam
76
jānanto 'sya prakṛtiṃ keśavasya; nyayojayan dasyu vadhāya kṛṣṇam
sa tat karma pratiśuśrāva duṣkaram; aiśvaryavān siddhiṣu vāsudevaḥ
77
nirmocane ṣaṭ sahasrāṇi hatvā; saṃchidya pāśān sahasā kṣurāntān
muraṃ hatvā vinihatyaugharākṣasaṃ; nirmocanaṃ cāpi jagāma vīraḥ
78
tatraiva tenāsya babhūva yuddhaṃ; mahābalenātibalasya viṣṇoḥ
śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsur; vāteneva mathitaḥ karṇikāraḥ
79
hṛtya kṛṣṇo maṇikuṇḍale te; hatvā ca bhaumaṃ narakaṃ muraṃ ca
śriyā vṛto yaśasā caiva dhīmān; pratyājagāmāpratima prabhāvaḥ
80
tasmai varān adadaṃs tatra devā; dṛṣṭvā bhīmaṃ karma raṇe kṛtaṃ tat
śramaś ca te yudhyamānasya na syād; ākāśe vā apsu caiva kramaḥ syāt
81
astrāṇi gātre ca na te kramerann; ity eva kṛṣṇaś ca tataḥ kṛtārthaḥ
evaṃrūpe vāsudeve 'prameye; mahābale guṇasaṃpat sadaiva
82
tam asahyaṃ viṣṇum anantavīryam; āśaṃsate dhārarāṣṭro balena
yadā hy enaṃ tarkayate durātmā; tac cāpy ayaṃ sahate 'smān samīkṣya
83
paryāgataṃ mama kṛṣṇasya caiva; yo manyate kalahaṃ saṃprayujya
śakyaṃ hartuṃ pāṇḍavānāṃ mamatvaṃ; tad veditā saṃyugaṃ tatra gatvā
84
namaskṛtvā śāṃtanavāya rājñe; droṇāyātho saha putrāya caiva
śāradvatāyāpratidvandvine ca; yotsyāmy ahaṃ rājyam abhīpsamānaḥ
85
dharmeṇāstraṃ niyataṃ tasya manye; yo yotsyate pāṇḍavair dharmacārī
mithyā ghale nirjitā vai nṛśaṃsaiḥ; saṃvatsarān dvādaśa pāṇḍuputrāḥ
86
avāpya kṛcchraṃ vihitaṃ hy araṇye; dīrghaṃ kālaṃ caikam ajñātacaryām
te hy akasmāj jīvitaṃ pāṇḍavānāṃ; na mṛṣyante hārtarāṣṭrāḥ padasthāḥ
87
te ced asmān yudhyamānāñ jayeyur; devair apīndra pramukhaiḥ sahāyaiḥ
dharmād adharmaś carito garīyān; iti dhruvaṃ nāsti kṛtaṃ na sādhu
88
na ced imaṃ puruṣaṃ karma baddhaṃ; na ced asmān manyate 'sau viśiṣṭān
āśaṃse 'haṃ vāsudeva dvitīyo; duryodhanaṃ sānubandhaṃ nihantum
89
na ced idaṃ karma nareṣu baddhaṃ; na vidyate puruṣasya svakarma
idaṃ ca tac cāpi samīkṣya nūnaṃ; parājayo dhārtarāṣṭrasya sādhuḥ
90
pratyakṣaṃ vaḥ kuravo yad bravīmi; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi
anyatra yuddhāt kuravaḥ parīpsan; na yudhyatāṃ śeṣa ihāsti kaś cit
91
hatvā tv ahaṃ dhārtarāṣṭrān sa karṇān; rājyaṃ kurūṇām avajetā samagram
yad vaḥ kāryaṃ tat kurudhvaṃ yathāsvam; iṣṭān dārān ātmajāṃś copabhuṅkte
92
apy evaṃ no brāhmaṇāḥ santi vṛddhā; bahuśrutāḥ śīlavantaḥ kulīnāḥ
sāṃvatsarā jyotiṣi cāpi yuktā; nakṣatrayogeṣu ca niścayajñāḥ
93
uccāvacaṃ daivayuktaṃ rahasyaṃ; divyāḥ praśnā mṛgacakrā muhūrtāḥ
kṣayaṃ mahāntaṃ kurusṛñjayānāṃ; nivedayante pāṇḍavānāṃ jayaṃ ca
94
tathā hi no manyate 'jātaśatruḥ; saṃsiddhārtho dviṣatāṃ nigrahāya
janārdanaś cāpy aparokṣa vidyo; na saṃśayaṃ paśyati vṛṣṇisiṃhaḥ
95
ahaṃ ca jānāmi bhaviṣya rūpaṃ; paśyāmi buddhyā svayam apramattaḥ
dṛṣṭiś ca me na vyathate purāṇī; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi
96
anālabdhaṃ jṛmbhati gāṇḍivaṃ dhanur; anālabdhā kampati me dhanurjyā
bāṇāś ca me tūṇamukhād visṛjya; muhur muhur gantum uśanti caiva
97
saikyaḥ kośān niḥsarati prasanno; hitveva jīrṇām uragas tvacaṃ svām
dhvaje vāco raudrarūpā vadanti; kadā ratho yokṣyate te kirīṭin
98
gomāyusaṃghāś ca vadanti rātrau; rakṣāṃsy atho niṣpatanty antarikṣāt
mṛgāḥ śgālāḥ śitikaṇṭhāś ca kākā; gṛdhrā baḍāś caiva tarakṣavaś ca
99
suparṇapātāś ca patanti paścād; dṛṣṭvā rathaṃ śvetahayaprayuktam
ahaṃ hy ekaḥ pārthivān sarvayodhāñ; śarān varṣan mṛtyulokaṃ nayeyam
100
samādadānaḥ pṛthag astramārgān; yathāgnir iddho gahanaṃ nidāghe
sthūṇākarṇaṃ pāśupataṃ ca ghoraṃ; tathā brahmāstraṃ yac ca śakro viveda
101
vadhe dhṛto vegavataḥ pramuñcan; nāhaṃ prajāḥ kiṃ cid ivāvaśiṣye
śāntiṃ lapsye paramo hy eṣa bhāvaḥ; sthiro mama brūhi gāvalgaṇe tān
102
nityaṃ punaḥ sacivair yair avocad; devān apīndra pramukhān sahāyān
tair manyate kalahaṃ saṃprayujya; sa dhārtarāṣṭraḥ paśyata moham asya
103
vṛddho bhīṣmaḥ śātanavaḥ kṛpaś ca; droṇaḥ saputro viduraś ca dhīmān
ete sarve yadvad ante tad astu; āyuṣmantaḥ kuravaḥ santu sarve
