Book 6. Chapter 116

The Mahabharata In Sanskrit


Book 6

Chapter 116

1

संजय उवाच

वय�ष�टायां त� महाराज रजन�यां सर�वपार�थिवाः

पाण�डवा धार�तराष�ट�राश च अभिजग�म�ः पितामहम

2

तं वीरशयने वीरं शयानं क�र�सत�तमम

अभिवाद�यॊपतस�थ�र वै कषत�रियाः कषत�रियर�षभम

3

कन�याश चन�दनचूर�णैश च लाजैर माल�यैश च सर�वशः

सत�रियॊ बालास तथा वृद�धाः परेक�षकाश च पृथग�जनाः

समभ�यय�ः शांतनवं भूतानीव तमॊन�दम

4

तूर�याणि गणिका वारास तथैव नटनर�तकाः

उपानृत�यञ जग�श चैव वृद�धं क�र�पितामहम

5

उपारम�य च य�द�धेभ�यः संनाहान विप�रम�च�य च

आय�धानि च निक�षिप�य सहिताः क�र�पाण�डवाः

6

अन�वासत द�राधर�षं देवव�रतम अरिंदमम

अन�यॊन�यं परीतिमन�तस ते यथापूर�वं यथावयः

7

सा पार�थिवशताकीर�णा समितिर भीष�मशॊभिता

श�श�भे भारती दीप�ता दिवीवादित�यमण�डलम

8

विबभौ च नृपाणां सा पितामहम उपासताम

देवानाम इव देवेशं पितामहम उपासताम

9

भीष�मस त� वेदनां धैर�यान निगृह�य भरतर�षभ

अभितप�तः शरैश चैव नातिहृष�टमनाब�रवीत

10

शराभितप�तकायॊ ऽहं शरसंतापमूर�छितः

पानीयम अभिकाङ�क�षे ऽहं राज�ञस तान परत�यभाषत

11

ततस ते कषत�रिया राजन समाजह�र�ः समन�ततः

भक�ष�यान उच�चावचांस तत�र वारिक�म�भांश च शीतलान

12

उपनीतं च तद दृष�ट�वा भीष�मः शांतनवॊ ऽबरवीत

नाद�य तात मया शक�यं भॊगान कांश चन मान�षान

13

उपभॊक�त�ं मन�ष�येभ�यः शरशय�यागते हय अहम

परतीक�षमाणस तिष�ठामि निवृत�तिं शशिसूर�ययॊः

14

�वम उक�त�वा शांतनवॊ दीनवाक सर�वपार�थिवान

धनंजयं महाबाह�म अभ�यभाषत भारत

15

अथॊपेत�य महाबाह�र अभिवाद�य पितामहम

अतिष�ठत पराञ�जलिः परह�वः किं करॊमीति चाब�रवीत

16

तं दृष�ट�वा पाण�डवं राजन�न अभिवाद�याग�रतः सथितम

अभ�यभाषत धर�मात�मा भीष�मः परीतॊ धनंजयम

17

दह�यते ऽदः शरीरं मे संस�यूतॊ ऽसमि महेष�भिः

मर�माणि परिदूयन�ते वदनं मम श�ष�यति

18

हलादनार�थं शरीरस�य परयच�छापॊ ममार�ज�न

तवं हि शक�तॊ महेष�वास दात�म अम�भॊ यथाविधि

19

अर�ज�नस त� तथेत�य उक�त�वा रथम आर�ह�य वीर�यवान

अधिज�यं बलवत कृत�वा गाण�डीवं वयाक�षिपद धन�ः

20

तस�य जयातलनिर�घॊषं विस�फूर�जितम इवाशनेः

वित�रेस�ः सर�वभूतानि शर�त�वा सर�वे च पार�थिवाः

21

ततः परदक�षिणं कृत�वा रथेन रथिनां वरः

शयानं भरतश�रेष�ठं सर�वशस�त�रभृतां वरम

22

संधाय च शरं दीप�तम अभिमन�त�र�य महायशाः

पर�जन�यास�त�रेण संयॊज�य सर�वलॊकस�य पश�यतः

अविध�यत पृथिवीं पार�थः पार�श�वे भीष�मस�य दक�षिणे

23

उत�पपात ततॊ धारा विमला वारिणः शिवा

शीतस�यामृतकल�पस�य दिव�यगन�धरसस�य च

24

अतर�पयत ततः पार�थः शीतया वारिधारया

भीष�मं क�रूणाम ऋषभं दिव�यकर�मपराक�रमः

25

कर�मणा तेन पार�थस�य शक�रष�येव विक�र�वतः

विस�मयं परमं जग�म�स ततस ते वस�धाधिपाः

26

तत कर�म परेक�ष�य बीभत�सॊर अतिमान�षम अद�भ�तम

संप�रावेपन�त क�रवॊ गावः शीतार�दिता इव

27

विस�मयाच चॊत�तरीयाणि वयाविध�यन सर�वतॊ नृपाः

शङ�खद�न�द�भिनिर�घॊषैस त�म�लं सर�वतॊ ऽभवत

28

तृप�तं शांतनवश चापि राजन बीभत�स�म अब�रवीत

सर�वपार�थिववीराणां संनिधौ पूजयन�न इव

29

नैतच चित�रं महाबाहॊ तवयि कौरवनन�दन

कथितॊ नारदेनासि पूर�वर�षिर अमितद�य�तिः

30

वास�देवसहायस तवं महत कर�म करिष�यसि

यन नॊत�सहति देवेन�द�रः सह देवैर अपि धर�वम

31

विद�स तवां निधनं पार�थ सर�वक�षत�रस�य तद�विदः

धन�र�धराणाम �कस तवं पृथिव�यां परवरॊ नृष�

32

मन�ष�या जगति शरेष�ठाः पक�षिणां गर�डॊ वरः

सरसां सागरः शरेष�ठॊ गौर वरिष�ठा चत�ष�पदाम

33

आदित�यस तेजसां शरेष�ठॊ गिरीणां हिमवान वरः

जातीनां बराह�मणः शरेष�ठः शरेष�ठस तवम असि धन�विनाम

34

न वै शर�तं धार�तराष�ट�रेण वाक�यं; संबॊध�यमानं विद�रेण चैव

दरॊणेन रामेण जनार�दनेन; म�ह�र म�ह�ः संजयेनापि चॊक�तम

35

परीतब�द�धिर हि विसंज�ञकल�पॊ; द�र�यॊधनॊ नाभ�यनन�दद वचॊ मे

स शेष�यते वै निहतश चिराय; शास�तातिगॊ भीमबलाभिभूतः

36

ततः शर�त�वा तद वचः कौरवेन�द�रॊ; द�र�यॊधनॊ दीनमना बभूव

तम अब�रवीच छांतनवॊ ऽभिवीक�ष�य; निबॊध राजन भव वीतमन�य�ः

37

दृष�टं द�र�यॊधनेदं ते यथा पार�थेन धीमता

जलस�य धारा जनिता शीतस�यामृतगन�धिनः

�तस�य कर�ता लॊके ऽसमिन नान�यः कश चन विद�यते

38

आग�नेयं वार�णं सौम�यं वायव�यम अथ वैष�णवम

�न�द�रं पाश�पतं बराह�मं पारमेष�ठ�यं परजापतेः

धात�स तवष�ट�श च सवित�र दिव�यान�य अस�त�राणि सर�वशः

39

सर�वस�मिन मान�षे लॊके वेत�त�य �कॊ हि धनंजयः

कृष�णॊ वा देवकीप�त�रॊ नान�यॊ वै वेद कश चन

न शक�याः पाण�डवास तात य�द�धे जेत�ं कथं चन

40

अमान�षाणि कर�माणि यस�यैतानि महात�मनः

तेन सत�त�ववता संख�ये शूरेणाहवशॊभिना

कृतिना समरे राजन संधिस ते तात य�ज�यताम

41

यावत कृष�णॊ महाबाह�ः सवाधीनः क�र�संसदि

तावत पार�थेन शूरेण संधिस ते तात य�ज�यताम

42

यावच चमूं न ते शेषां शरैः संनतपर�वभिः

नाशयत�य अर�ज�नस तावत संधिस ते तात य�ज�यताम

43

यावत तिष�ठन�ति समरे हतशेषाः सहॊदराः

नृपाश च बहवॊ राजंस तावत संधिः परय�ज�यताम

44

न निर�दहति ते यावत करॊधदीप�तेक�षणश चमूम

य�धिष�ठिरॊ हि तावद वै संधिस ते तात य�ज�यताम

45

नक�लः सहदेवश च भीमसेनश च पाण�डवः

यावच चमूं महाराज नाशयन�ति न सर�वशः

तावत ते पाण�डवैः सार�धं सौभ�रात�रं तात रॊचताम

46

य�द�धं मदन�तम �वास�त� तात संशाम�य पाण�डवैः

�तत ते रॊचतां वाक�यं यद उक�तॊ ऽसि मयानघ

�तत कषेमम अहं मन�ये तव चैव क�लस�य च

47

तयक�त�वा मन�य�म उपशाम�यस�व पार�थैः; पर�याप�तम �तद यत कृतं फल�ग�नेन

भीष�मस�यान�ताद अस�त� वः सौहृदं वा; संप�रश�लेषः साध� राजन परसीद

48

राज�यस�यार�धं दीयतां पाण�डवानाम; इन�द�रप�रस�थं धर�मराजॊ ऽन�शास�त�

मा मित�रध�र�क पार�थिवानां जघन�यः; पापां कीर�तिं पराप�स�यसे कौरवेन�द�र

49

ममावसानाच छान�तिर अस�त� परजानां; संगच�छन�तां पार�थिवाः परीतिमन�तः

पिता प�त�रं मात�लं भागिनेयॊ; भराता चैव भरातरं परैत� राजन

50

न चेद �वं पराप�तकालं वचॊ मे; मॊहाविष�टः परतिपत�स�यस�य अब�द�ध�या

भीष�मस�यान�ताद �तदन�ताः सथ सर�वे; सत�याम �तां भारतीम ईरयामि

51

�तद वाक�यं सौहृदाद आपगेयॊ; मध�ये राज�ञां भारतं शरावयित�वा

तूष�णीम आसीच छल�यसंतप�तमर�मा; यत�वात�मानं वेदनां संनिगृह�य

1

saṃjaya uv�ca

vyuṣṭ�y�ṃ tu mah�r�ja rajany�ṃ sarvap�rthiv�ḥ

p�ṇ�av� dh�rtar�ṣṭr�ś ca abhijagmuḥ pit�maham

2

taṃ vīraśayane vīraṃ śay�naṃ kurusattamam

abhiv�dyopatasthur vai kṣatriy�ḥ kṣatriyarṣabham

3

kany�ś candanacūrṇaiś ca l�jair m�lyaiś ca sarvaśaḥ

striyo b�l�s tath� vṛddh�ḥ prekṣak�ś ca pṛthagjan�ḥ

samabhyayuḥ ś�ṃtanavaṃ bhūt�nīva tamonudam

4

tūry�ṇi gaṇik� v�r�s tathaiva naṭanartak�ḥ

up�nṛtyañ jaguś caiva vṛddhaṃ kurupit�maham

5

up�ramya ca yuddhebhyaḥ saṃn�h�n vipramucya ca

�yudh�ni ca nikṣipya sahit�ḥ kurup�ṇ�av�ḥ

6

anv�sata dur�dharṣaṃ devavratam ariṃdamam

anyonyaṃ prītimantas te yath�pūrvaṃ yath�vayaḥ

7

s� p�rthivaśat�kīrṇ� samitir bhīṣmaśobhit�

śuśubhe bh�ratī dīpt� divīv�dityamaṇ�alam

8

vibabhau ca nṛp�ṇ�ṃ s� pit�maham up�sat�m

dev�n�m iva deveśaṃ pit�maham up�sat�m

9

bhīṣmas tu vedan�ṃ dhairy�n nigṛhya bharatarṣabha

abhitaptaḥ śaraiś caiva n�tihṛṣṭaman�bravīt

10

śar�bhitaptak�yo 'haṃ śarasaṃt�pamūrchitaḥ

p�nīyam abhik�ṅkṣe 'haṃ r�jñas t�n pratyabh�ṣata

11

tatas te kṣatriy� r�jan sam�jahruḥ samantataḥ

bhakṣy�n ucc�vac�ṃs tatra v�rikumbh�ṃś ca śītal�n

12

upanītaṃ ca tad dṛṣṭv� bhīṣmaḥ ś�ṃtanavo 'bravīt

n�dya t�ta may� śakyaṃ bhog�n k�ṃś cana m�nuṣ�n

13

upabhoktuṃ manuṣyebhyaḥ śaraśayy�gate hy aham

pratīkṣam�ṇas tiṣṭh�mi nivṛttiṃ śaśisūryayoḥ

14

evam uktv� ś�ṃtanavo dīnav�k sarvap�rthiv�n

dhanaṃjayaṃ mah�b�hum abhyabh�ṣata bh�rata

15

athopetya mah�b�hur abhiv�dya pit�maham

atiṣṭhat pr�ñjaliḥ prahvaḥ kiṃ karomīti c�bravīt

16

taṃ dṛṣṭv� p�ṇ�avaṃ r�jann abhiv�dy�grataḥ sthitam

abhyabh�ṣata dharm�tm� bhīṣmaḥ prīto dhanaṃjayam

17

dahyate 'daḥ śarīraṃ me saṃsyūto 'smi maheṣubhiḥ

marm�ṇi paridūyante vadanaṃ mama śuṣyati

18

hl�dan�rthaṃ śarīrasya prayacch�po mam�rjuna

tvaṃ hi śakto maheṣv�sa d�tum ambho yath�vidhi

19

arjunas tu tathety uktv� ratham �ruhya vīryav�n

adhijyaṃ balavat kṛtv� g�ṇ�īvaṃ vy�kṣipad dhanuḥ

20

tasya jy�talanirghoṣaṃ visphūrjitam iv�śaneḥ

vitresuḥ sarvabhūt�ni śrutv� sarve ca p�rthiv�ḥ

21

tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtv� rathena rathin�ṃ varaḥ

śay�naṃ bharataśreṣṭhaṃ sarvaśastrabhṛt�ṃ varam

22

saṃdh�ya ca śaraṃ dīptam abhimantrya mah�yaś�ḥ

parjany�streṇa saṃyojya sarvalokasya paśyataḥ

avidhyat pṛthivīṃ p�rthaḥ p�rśve bhīṣmasya dakṣiṇe

23

utpap�ta tato dh�r� vimal� v�riṇaḥ śiv�

śītasy�mṛtakalpasya divyagandharasasya ca

24

atarpayat tataḥ p�rthaḥ śītay� v�ridh�ray�

bhīṣmaṃ kurūṇ�m ṛṣabhaṃ divyakarmapar�kramaḥ

25

karmaṇ� tena p�rthasya śakraṣyeva vikurvataḥ

vismayaṃ paramaṃ jagmus tatas te vasudh�dhip�ḥ

26

tat karma prekṣya bībhatsor atim�nuṣam adbhutam

saṃpr�vepanta kuravo g�vaḥ śīt�rdit� iva

27

vismay�c cottarīy�ṇi vy�vidhyan sarvato nṛp�ḥ

śaṅkhadundubhinirghoṣais tumulaṃ sarvato 'bhavat

28

tṛptaṃ ś�ṃtanavaś c�pi r�jan bībhatsum abravīt

sarvap�rthivavīr�ṇ�ṃ saṃnidhau pūjayann iva

29

naitac citraṃ mah�b�ho tvayi kauravanandana

kathito n�raden�si pūrvarṣir amitadyutiḥ

30

v�sudevasah�yas tvaṃ mahat karma kariṣyasi

yan notsahati devendraḥ saha devair api dhruvam

31

vidus tv�ṃ nidhanaṃ p�rtha sarvakṣatrasya tadvidaḥ

dhanurdhar�ṇ�m ekas tvaṃ pṛthivy�ṃ pravaro nṛṣu

32

manuṣy� jagati śreṣṭh�ḥ pakṣiṇ�ṃ garu�o varaḥ

saras�ṃ s�garaḥ śreṣṭho gaur variṣṭh� catuṣpad�m

33

�dityas tejas�ṃ śreṣṭho girīṇ�ṃ himav�n varaḥ

j�tīn�ṃ br�hmaṇaḥ śreṣṭhaḥ śreṣṭhas tvam asi dhanvin�m

34

na vai śrutaṃ dh�rtar�ṣṭreṇa v�kyaṃ; saṃbodhyam�naṃ vidureṇa caiva

droṇena r�meṇa jan�rdanena; muhur muhuḥ saṃjayen�pi coktam

35

parītabuddhir hi visaṃjñakalpo; duryodhano n�bhyanandad vaco me

sa śeṣyate vai nihataś cir�ya; ś�st�tigo bhīmabal�bhibhūtaḥ

36

tataḥ śrutv� tad vacaḥ kauravendro; duryodhano dīnaman� babhūva

tam abravīc ch�ṃtanavo 'bhivīkṣya; nibodha r�jan bhava vītamanyuḥ

37

dṛṣṭaṃ duryodhanedaṃ te yath� p�rthena dhīmat�

jalasya dh�r� janit� śītasy�mṛtagandhinaḥ

etasya kart� loke 'smin n�nyaḥ kaś cana vidyate

38

�gneyaṃ v�ruṇaṃ saumyaṃ v�yavyam atha vaiṣṇavam

aindraṃ p�śupataṃ br�hmaṃ p�rameṣṭhyaṃ praj�pateḥ

dh�tus tvaṣṭuś ca savitur divy�ny astr�ṇi sarvaśaḥ

39

sarvasmin m�nuṣe loke vetty eko hi dhanaṃjayaḥ

kṛṣṇo v� devakīputro n�nyo vai veda kaś cana

na śaky�ḥ p�ṇ�av�s t�ta yuddhe jetuṃ kathaṃ cana

40

am�nuṣ�ṇi karm�ṇi yasyait�ni mah�tmanaḥ

tena sattvavat� saṃkhye śūreṇ�havaśobhin�

kṛtin� samare r�jan saṃdhis te t�ta yujyat�m

41

y�vat kṛṣṇo mah�b�huḥ sv�dhīnaḥ kurusaṃsadi

t�vat p�rthena śūreṇa saṃdhis te t�ta yujyat�m

42

y�vac camūṃ na te śeṣ�ṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

n�śayaty arjunas t�vat saṃdhis te t�ta yujyat�m

43

y�vat tiṣṭhanti samare hataśeṣ�ḥ sahodar�ḥ

nṛp�ś ca bahavo r�jaṃs t�vat saṃdhiḥ prayujyat�m

44

na nirdahati te y�vat krodhadīptekṣaṇaś camūm

yudhiṣṭhiro hi t�vad vai saṃdhis te t�ta yujyat�m

45

nakulaḥ sahadevaś ca bhīmasenaś ca p�ṇ�avaḥ

y�vac camūṃ mah�r�ja n�śayanti na sarvaśaḥ

t�vat te p�ṇ�avaiḥ s�rdhaṃ saubhr�traṃ t�ta rocat�m

46

yuddhaṃ madantam ev�stu t�ta saṃś�mya p�ṇ�avaiḥ

etat te rocat�ṃ v�kyaṃ yad ukto 'si may�nagha

etat kṣemam ahaṃ manye tava caiva kulasya ca

47

tyaktv� manyum upaś�myasva p�rthaiḥ; pary�ptam etad yat kṛtaṃ phalgunena

bhīṣmasy�nt�d astu vaḥ sauhṛdaṃ v�; saṃpraśleṣaḥ s�dhu r�jan prasīda

48

r�jyasy�rdhaṃ dīyat�ṃ p�ṇ�av�n�m; indraprasthaṃ dharmar�jo 'nuś�stu

m� mitradhruk p�rthiv�n�ṃ jaghanyaḥ; p�p�ṃ kīrtiṃ pr�psyase kauravendra

49

mam�vas�n�c ch�ntir astu praj�n�ṃ; saṃgacchant�ṃ p�rthiv�ḥ prītimantaḥ

pit� putraṃ m�tulaṃ bh�gineyo; bhr�t� caiva bhr�taraṃ praitu r�jan

50

na ced evaṃ pr�ptak�laṃ vaco me; moh�viṣṭaḥ pratipatsyasy abuddhy�

bhīṣmasy�nt�d etadant�ḥ stha sarve; saty�m et�ṃ bh�ratīm īray�mi

51

etad v�kyaṃ sauhṛd�d �pageyo; madhye r�jñ�ṃ bh�rataṃ śr�vayitv�

tūṣṇīm �sīc chalyasaṃtaptamarm�; yatv�tm�naṃ vedan�ṃ saṃnigṛhya