Book 6. Chapter 58

The Mahabharata In Sanskrit


Book 6

Chapter 58

1

धृतराष�ट�र उवाच

दैवम �व परं मन�ये पौर�षाद अपि संजय

यत सैन�यं मम प�त�रस�य पाण�ड�सैन�येन वध�यते

2

नित�यं हि मामकांस तात हतान �व हि शंससि

अव�यग�रांश च परहृष�टांश च नित�यं शंससि पाण�डवान

3

हीनान प�र�षकारेण मामकान अद�य संजय

पतितान पात�यमानांश च हतान �व च शंससि

4

य�ध�यमानान यथाशक�ति घटमानाञ जयं परति

पाण�डवा विजयन�त�य �व जीयन�ते चैव मामकाः

5

सॊ ऽहं तीव�राणि द�ःखानि द�र�यॊधनकृतानि च

अश�रौषं सततं तात द�ःसहानि बहूनि च

6

तम उपायं न पश�यामि जीयेरन येन पाण�डवाः

मामका वा जयं य�द�धे पराप�न�य�र येन संजय

7

संजय उवाच

कषयं मन�ष�यदेहानां गजवाजिरथक�षयम

शृण� राजन सथिरॊ भूत�वा तवैवापनयॊ महान

8

धृष�टद�य�म�नस त� शल�येन पीडितॊ नवभिः शरैः

पीडयाम आस संक�र�द�धॊ मद�राधिपतिम आयसैः

9

तत�राद�भ�तम अपश�याम पार�षतस�य पराक�रमम

नयवारयत यत तूर�णं शल�यं समितिशॊभनम

10

नान�तरं ददृशे कश चित तयॊः संरब�धयॊ रणे

म�हूर�तम इव तद य�द�धं तयॊः समम इवाभवत

11

ततः शल�यॊ महाराज धृष�टद�य�म�नस�य संय�गे

धन�श चिच�छेद भल�लेन पीतेन निशितेन च

12

अथैनं शरवर�षेण छादयाम आस भारत

गिरिं जलागमे यद�वज जलदा जलधारिणः

13

अभिमन�य�स त� संक�र�द�धॊ धृष�टद�य�म�ने निपीडिते

अभिद�द�राव वेगेन मद�रराजरथं परति

14

ततॊ मद�राधिपरथं कार�ष�णिः पराप�यातिकॊपनः

आर�तायनिम अमेयात�मा विव�याध विशिखैस तरिभिः

15

ततस त� तावका राजन परीप�सन�तॊ ऽऽरज�निं रणे

मद�रराजरथं तूर�णं परिवार�यावतस�थिरे

16

द�र�यॊधनॊ विकर�णश च द�ःशासनविविंशती

द�र�मर�षणॊ द�ःसहश च चित�रसेनश च द�र�म�खः

17

सत�यव�रतश च भद�रं ते प�र�मित�रश च भारत

�ते मद�राधिपरथं पालयन�तः सथिता रणे

18

तान भीमसेनः संक�र�द�धॊ धृष�टद�य�म�नश च पार�षतः

दरौपदेयाभिमन�य�श च माद�रीप�त�रौ च पाण�डवौ

19

नानारूपाणि शस�त�राणि विसृजन�तॊ विशां पते

अभ�यवर�तन�त संहृष�टाः परस�परवधैषिणः

ते वै समीय�ः संग�रामे राजन द�र�मन�त�रिते तव

20

तस�मिन दाशरथे य�द�धे वर�तमाने भयावहे

तावकानां परेषां च परेक�षका रथिनॊ ऽभवन

21

शस�त�राण�य अनेकरूपाणि विसृजन�तॊ महारथाः

अन�यॊन�यम अभिनर�दन�तः संप�रहारं परचक�रिरे

22

ते यत�ता जातसंरम�भाः सर�वे ऽनयॊन�यं जिघांसवः

महास�त�राणि विम�ञ�चन�तः समापेत�र अमर�षणाः

23

द�र�यॊधनस त� संक�र�द�धॊ धृष�टद�य�म�नं महारणे

विव�याध निशितैर बाणैश चत�र�भिस तवरितॊ भृशम

24

द�र�मर�षणश च विंशत�या चित�रसेनश च पञ�चभिः

द�र�म�खॊ नवभिर बाणैर द�ःसहश चापि सप�तभिः

विविंशतिः पञ�चभिश च तरिभिर द�ःशासनस तथा

25

तान परत�यविध�यद राजेन�द�र पार�षतः शत�र�तापनः

�कैकं पञ�चविंशत�या दर�शयन पाणिलाघवम

26

सत�यव�रतं त� समरे प�र�मित�रं च भारत

अभिमन�य�र अविध�यत तौ दशभिर दशभिः शरैः

27

माद�रीप�त�रौ त� समरे मात�लं मातृनन�दनौ

छादयेतां शरव�रातैस तद अद�भ�तम इवाभवत

28

ततः शल�यॊ महाराज सवस�रीयौ रथिनां वरौ

शरैर बह�भिर आनर�छत कृतप�रतिकृतैषिणौ

छाद�यमानौ ततस तौ त� माद�रीप�त�रौ न चेलत�ः

29

अथ द�र�यॊधनं दृष�ट�वा भीमसेनॊ महाबलः

विधित�स�ः कलहस�यान�तं गदां जग�राह पाण�डवः

30

तम उद�यतगदं दृष�ट�वा कैलासम इव शृङ�गिणम

भीमसेनं महाबाह�ं प�त�रास ते पराद�रवन भयात

31

द�र�यॊधनस त� संक�र�द�धॊ मागधं समचॊदयत

अनीकं दशसाहस�रं क�ञ�जराणां तरस�विनाम

मागधं प�रतः कृत�वा भीमसेनं समभ�ययात

32

आपतन�तं च तं दृष�ट�वा गजानीकं वृकॊदरः

गदापाणिर अवारॊहद रथात सिंह इवॊन�नदन

33

अद�रिसारमयीं ग�र�वीं परगृह�य महतीं गदाम

अभ�यधावद गजानीकं वयादितास�य इवान�तकः

34

स गजान गदया निघ�नन वयचरत समरे बली

भीमसेनॊ महाबाह�ः सवज�र इव वासवः

35

तस�य नादेन महता मनॊहृदयकम�पिना

वयत�यचेष�टन�त संहत�य गजा भीमस�य नर�दतः

36

ततस त� दरौपदीप�त�राः सौभद�रश च महारथः

नक�लः सहदेवश च धृष�टद�य�म�नश च पार�षतः

37

पृष�ठं भीमस�य रक�षन�तः शरवर�षेण वारणान

अभ�यधावन�त वर�षन�तॊ मेघा इव गिरीन यथा

38

कष�रैः कष�रप�रैर भल�लैश च पीतैर अञ�जलिकैर अपि

पातयन�तॊत�तमाङ�गानि पाण�डवा गजयॊधिनाम

39

शिरॊभिः परपतद�भिश च बाह�भिश च विभूषितैः

अश�मवृष�टिर इवाभाति पाणिभिश च सहाङ�क�शैः

40

हृतॊत�तमाङ�गाः सकन�धेष� गजानां गजयॊधिनः

अदृश�यन�ताचलाग�रेष� दर�मा भग�नशिखा इव

41

धृष�टद�य�म�नहतान अन�यान अपश�याम महागजान

पतितान पात�यमानांश च पार�षतेन महात�मना

42

मागधॊ ऽथ महीपालॊ गजम �रावणॊपमम

परेषयाम आस समरे सौभद�रस�य रथं परति

43

तम आपतन�तं संप�रेक�ष�य मागधस�य गजॊत�तमम

जघानैकेष�णा वीरः सौभद�रः परवीरहा

44

तस�यावर�जितनागस�य कार�ष�णिः परप�रंजयः

राज�ञॊ रजतप�ङ�खेन भल�लेनापहरच छिरः

45

विगाह�य तद गजानीकं भीमसेनॊ ऽपि पाण�डवः

वयचरत समरे मृद�नन गजान इन�द�रॊ गिरीन इव

46

�कप�रहाराभिहतान भीमसेनेन क�ञ�जरान

अपश�याम रणे तस�मिन गिरीन वज�रहतान इव

47

भग�नदन�तान भग�नकटान भग�नसक�थांश च वारणान

भग�नपृष�ठान भग�नक�म�भान निहतान पर�वतॊपमान

48

नदतः सीदतश चान�यान विम�खान समरे गजान

विमूत�रान भग�नसंविग�नांस तथा विशकृतॊ ऽपरान

49

भीमसेनस�य मार�गेष� गतासून पर�वतॊपमान

अपश�याम हतान नागान निष�टनन�तस तथापरे

50

वमन�तॊ र�धिरं चान�ये भिन�नक�म�भा महागजाः

विह�वलन�तॊ गता भूमिं शैला इव धरातले

51

मेदॊर�धिरदिग�धाङ�गॊ वसामज�जासम�क�षितः

वयचरत समरे भीमॊ दण�डपाणिर इवान�तकः

52

गजानां र�धिराक�तां तां गदां बिभ�रद वृकॊदरः

घॊरः परतिभयश चासीत पिनाकीव पिनाकधृक

53

निर�मथ�यमानाः कर�द�धेन भीमसेनेन दन�तिनः

सहसा पराद�रवञ शिष�टा मृद�नन�तस तव वाहिनीम

54

तं हि वीरं महेष�वासाः सौभद�रप�रम�खा रथाः

पर�यरक�षन�त य�ध�यन�तं वज�राय�धम इवामराः

55

शॊणिताक�तां गदां बिभ�रद उक�षितॊ गजशॊणितैः

कृतान�त इव रौद�रात�मा भीमसेनॊ वयदृश�यत

56

वयायच�छमानं गदया दिक�ष� सर�वास� भारत

नृत�यमानम अपश�याम नृत�यन�तम इव शंकरम

57

यमदण�डॊपमां ग�र�वीम इन�द�राशनिसमस�वनाम

अपश�याम महाराज रौद�रां विशसनीं गदाम

58

विमिश�रां केशमज�जाभिः परदिग�धां र�धिरेण च

पिनाकम इव र�द�रस�य कर�द�धस�याभिघ�नतः पशून

59

यथा पशूनां संघातं यष�ट�या पालः परकालयेत

तथा भीमॊ गजानीकं गदया पर�यकालयत

60

गदया वध�यमानास ते मार�गणैश च समन�ततः

सवान�य अनीकानि मृद�नन�तः पराद�रवन क�ञ�जरास तव

61

महावात इवाभ�राणि विधमित�वा स वारणान

अतिष�ठत त�म�ले भीमः शमशान इव शूलभृत

1

dhṛtar�ṣṭra uv�ca

daivam eva paraṃ manye pauruṣ�d api saṃjaya

yat sainyaṃ mama putrasya p�ṇ�usainyena vadhyate

2

nityaṃ hi m�mak�ṃs t�ta hat�n eva hi śaṃsasi

avyagr�ṃś ca prahṛṣṭ�ṃś ca nityaṃ śaṃsasi p�ṇ�av�n

3

hīn�n puruṣak�reṇa m�mak�n adya saṃjaya

patit�n p�tyam�n�ṃś ca hat�n eva ca śaṃsasi

4

yudhyam�n�n yath�śakti ghaṭam�n�ñ jayaṃ prati

p�ṇ�av� vijayanty eva jīyante caiva m�mak�ḥ

5

so 'haṃ tīvr�ṇi duḥkh�ni duryodhanakṛt�ni ca

aśrauṣaṃ satataṃ t�ta duḥsah�ni bahūni ca

6

tam up�yaṃ na paśy�mi jīyeran yena p�ṇ�av�ḥ

m�mak� v� jayaṃ yuddhe pr�pnuyur yena saṃjaya

7

saṃjaya uv�ca

kṣayaṃ manuṣyadeh�n�ṃ gajav�jirathakṣayam

śṛṇu r�jan sthiro bhūtv� tavaiv�panayo mah�n

8

dhṛṣṭadyumnas tu śalyena pī�ito navabhiḥ śaraiḥ

pī�ay�m �sa saṃkruddho madr�dhipatim �yasaiḥ

9

tatr�dbhutam apaśy�ma p�rṣatasya par�kramam

nyav�rayata yat tūrṇaṃ śalyaṃ samitiśobhanam

10

n�ntaraṃ dadṛśe kaś cit tayoḥ saṃrabdhayo raṇe

muhūrtam iva tad yuddhaṃ tayoḥ samam iv�bhavat

11

tataḥ śalyo mah�r�ja dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge

dhanuś ciccheda bhallena pītena niśitena ca

12

athainaṃ śaravarṣeṇa ch�day�m �sa bh�rata

giriṃ jal�game yadvaj jalad� jaladh�riṇaḥ

13

abhimanyus tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumne nipī�ite

abhidudr�va vegena madrar�jarathaṃ prati

14

tato madr�dhiparathaṃ k�rṣṇiḥ pr�py�tikopanaḥ

�rt�yanim amey�tm� vivy�dha viśikhais tribhiḥ

15

tatas tu t�vak� r�jan parīpsanto 'rjuniṃ raṇe

madrar�jarathaṃ tūrṇaṃ pariv�ry�vatasthire

16

duryodhano vikarṇaś ca duḥś�sanaviviṃśatī

durmarṣaṇo duḥsahaś ca citrasenaś ca durmukhaḥ

17

satyavrataś ca bhadraṃ te purumitraś ca bh�rata

ete madr�dhiparathaṃ p�layantaḥ sthit� raṇe

18

t�n bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca p�rṣataḥ

draupadey�bhimanyuś ca m�drīputrau ca p�ṇ�avau

19

n�n�rūp�ṇi śastr�ṇi visṛjanto viś�ṃ pate

abhyavartanta saṃhṛṣṭ�ḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ

te vai samīyuḥ saṃgr�me r�jan durmantrite tava

20

tasmin d�śarathe yuddhe vartam�ne bhay�vahe

t�vak�n�ṃ pareṣ�ṃ ca prekṣak� rathino 'bhavan

21

śastr�ṇy anekarūp�ṇi visṛjanto mah�rath�ḥ

anyonyam abhinardantaḥ saṃprah�raṃ pracakrire

22

te yatt� j�tasaṃrambh�ḥ sarve 'nyonyaṃ jigh�ṃsavaḥ

mah�str�ṇi vimuñcantaḥ sam�petur amarṣaṇ�ḥ

23

duryodhanas tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaṃ mah�raṇe

vivy�dha niśitair b�ṇaiś caturbhis tvarito bhṛśam

24

durmarṣaṇaś ca viṃśaty� citrasenaś ca pañcabhiḥ

durmukho navabhir b�ṇair duḥsahaś c�pi saptabhiḥ

viviṃśatiḥ pañcabhiś ca tribhir duḥś�sanas tath�

25

t�n pratyavidhyad r�jendra p�rṣataḥ śatrut�panaḥ

ekaikaṃ pañcaviṃśaty� darśayan p�ṇil�ghavam

26

satyavrataṃ tu samare purumitraṃ ca bh�rata

abhimanyur avidhyat tau daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ

27

m�drīputrau tu samare m�tulaṃ m�tṛnandanau

ch�dayet�ṃ śaravr�tais tad adbhutam iv�bhavat

28

tataḥ śalyo mah�r�ja svasrīyau rathin�ṃ varau

śarair bahubhir �narchat kṛtapratikṛtaiṣiṇau

ch�dyam�nau tatas tau tu m�drīputrau na celatuḥ

29

atha duryodhanaṃ dṛṣṭv� bhīmaseno mah�balaḥ

vidhitsuḥ kalahasy�ntaṃ gad�ṃ jagr�ha p�ṇ�avaḥ

30

tam udyatagadaṃ dṛṣṭv� kail�sam iva śṛṅgiṇam

bhīmasenaṃ mah�b�huṃ putr�s te pr�dravan bhay�t

31

duryodhanas tu saṃkruddho m�gadhaṃ samacodayat

anīkaṃ daśas�hasraṃ kuñjar�ṇ�ṃ tarasvin�m

m�gadhaṃ purataḥ kṛtv� bhīmasenaṃ samabhyay�t

32

�patantaṃ ca taṃ dṛṣṭv� gaj�nīkaṃ vṛkodaraḥ

gad�p�ṇir av�rohad rath�t siṃha ivonnadan

33

adris�ramayīṃ gurvīṃ pragṛhya mahatīṃ gad�m

abhyadh�vad gaj�nīkaṃ vy�dit�sya iv�ntakaḥ

34

sa gaj�n gaday� nighnan vyacarat samare balī

bhīmaseno mah�b�huḥ savajra iva v�savaḥ

35

tasya n�dena mahat� manohṛdayakampin�

vyatyaceṣṭanta saṃhatya gaj� bhīmasya nardataḥ

36

tatas tu draupadīputr�ḥ saubhadraś ca mah�rathaḥ

nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca p�rṣataḥ

37

pṛṣṭhaṃ bhīmasya rakṣantaḥ śaravarṣeṇa v�raṇ�n

abhyadh�vanta varṣanto megh� iva girīn yath�

38

kṣuraiḥ kṣuraprair bhallaiś ca pītair añjalikair api

p�tayantottam�ṅg�ni p�ṇ�av� gajayodhin�m

39

śirobhiḥ prapatadbhiś ca b�hubhiś ca vibhūṣitaiḥ

aśmavṛṣṭir iv�bh�ti p�ṇibhiś ca sah�ṅkuśaiḥ

40

hṛtottam�ṅg�ḥ skandheṣu gaj�n�ṃ gajayodhinaḥ

adṛśyant�cal�greṣu drum� bhagnaśikh� iva

41

dhṛṣṭadyumnahat�n any�n apaśy�ma mah�gaj�n

patit�n p�tyam�n�ṃś ca p�rṣatena mah�tman�

42

m�gadho 'tha mahīp�lo gajam air�vaṇopamam

preṣay�m �sa samare saubhadrasya rathaṃ prati

43

tam �patantaṃ saṃprekṣya m�gadhasya gajottamam

jagh�naikeṣuṇ� vīraḥ saubhadraḥ paravīrah�

44

tasy�varjitan�gasya k�rṣṇiḥ parapuraṃjayaḥ

r�jño rajatapuṅkhena bhallen�paharac chiraḥ

45

vig�hya tad gaj�nīkaṃ bhīmaseno 'pi p�ṇ�avaḥ

vyacarat samare mṛdnan gaj�n indro girīn iva

46

ekaprah�r�bhihat�n bhīmasenena kuñjar�n

apaśy�ma raṇe tasmin girīn vajrahat�n iva

47

bhagnadant�n bhagnakaṭ�n bhagnasakth�ṃś ca v�raṇ�n

bhagnapṛṣṭh�n bhagnakumbh�n nihat�n parvatopam�n

48

nadataḥ sīdataś c�ny�n vimukh�n samare gaj�n

vimūtr�n bhagnasaṃvign�ṃs tath� viśakṛto 'par�n

49

bhīmasenasya m�rgeṣu gat�sūn parvatopam�n

apaśy�ma hat�n n�g�n niṣṭanantas tath�pare

50

vamanto rudhiraṃ c�nye bhinnakumbh� mah�gaj�ḥ

vihvalanto gat� bhūmiṃ śail� iva dhar�tale

51

medorudhiradigdh�ṅgo vas�majj�samukṣitaḥ

vyacarat samare bhīmo daṇ�ap�ṇir iv�ntakaḥ

52

gaj�n�ṃ rudhir�kt�ṃ t�ṃ gad�ṃ bibhrad vṛkodaraḥ

ghoraḥ pratibhayaś c�sīt pin�kīva pin�kadhṛk

53

nirmathyam�n�ḥ kruddhena bhīmasenena dantinaḥ

sahas� pr�dravañ śiṣṭ� mṛdnantas tava v�hinīm

54

taṃ hi vīraṃ maheṣv�s�ḥ saubhadrapramukh� rath�ḥ

paryarakṣanta yudhyantaṃ vajr�yudham iv�mar�ḥ

55

śoṇit�kt�ṃ gad�ṃ bibhrad ukṣito gajaśoṇitaiḥ

kṛt�nta iva raudr�tm� bhīmaseno vyadṛśyata

56

vy�yaccham�naṃ gaday� dikṣu sarv�su bh�rata

nṛtyam�nam apaśy�ma nṛtyantam iva śaṃkaram

57

yamadaṇ�opam�ṃ gurvīm indr�śanisamasvan�m

apaśy�ma mah�r�ja raudr�ṃ viśasanīṃ gad�m

58

vimiśr�ṃ keśamajj�bhiḥ pradigdh�ṃ rudhireṇa ca

pin�kam iva rudrasya kruddhasy�bhighnataḥ paśūn

59

yath� paśūn�ṃ saṃgh�taṃ yaṣṭy� p�laḥ prak�layet

tath� bhīmo gaj�nīkaṃ gaday� paryak�layat

60

gaday� vadhyam�n�s te m�rgaṇaiś ca samantataḥ

sv�ny anīk�ni mṛdnantaḥ pr�dravan kuñjar�s tava

61

mah�v�ta iv�bhr�ṇi vidhamitv� sa v�raṇ�n

atiṣṭhat tumule bhīmaḥ śmaś�na iva śūlabhṛt