Book 6. Chapter 89
The Mahabharata In Sanskrit
Book 6
Chapter 89
1
[स]
विमुखीकृत्य तान सर्वांस तावकान युधि राक्षसः
जिघांसुर भरतश्रेष्ठ दुर्यॊधनम उपाद्रवत
2
तम आपतन्तं संप्रेक्ष्य राजानं परति वेगितम
अभ्यधावज जिघांसन्तस तावका युद्धदुर्मदाः
3
तालमात्राणि चापानि विकर्षन्तॊ महाबलाः
तम एकम अभ्यधावन्त नदन्तः सिंहसंघवत
4
अथैनं शरवर्षेण समन्तात पर्यवारयन
पर्वतं वारिधाराभिः शरदीव बलाहकाः
5
स गाढविद्धॊ वयथितस तॊत्त्रार्दित इव दविपः
उत्पपात तदाकाशं समन्ताद वैनतेयवत
6
वयनदत सुमहानादं जीमूत इव शारदः
दिशः खं परदिशश चैव नादयन भैरवस्वनः
7
राक्षसस्य तु तं शब्दं शरुत्वा राजा युधिष्ठिरः
उवाच भरतश्रेष्ठॊ भीमसेनम इदं वचः
8
युध्यते राक्षसॊ नूनं धार्तराष्ट्रैर महारथैः
यथास्य शरूयते शब्दॊ नदतॊ भैरवं सवनम
अतिभारं च पश्यामि तत्र तात समाहितम
9
पितामहश च संक्रुद्धः पाञ्चालान हन्तुम उद्यतः
तेषां च रक्षणार्थाय युध्यते फल्गुनः परैः
10
एतच छरुत्वा महाबाहॊ कार्यद्वयम उपस्थितम
गच्छ रक्षस्व हैडिम्बं संशयं परमं गतम
11
भरातुर वचनम आज्ञाय तवरमाणॊ वृकॊदरः
परययौ सिंहनादेन तरासयन सर्वपार्थिवान
वेगेन महता राजन पर्वकाले यथॊदधिः
12
तम अन्वयात सत्यघृतिः सौचित्तिर युद्धदुर्मदः
शरेणिमान वसु दानश च पुत्रः काश्यस्य चाभिभूः
13
अभिमन्युमुखाश चैव दरौपदेया महारथाः
कषत्रदेवश च विक्रान्तः कषत्रधर्मा तथैव च
14
अनूपाधिपतिश चैव नीलः सवबलम आस्थितः
महता रथवंशेन हैडिम्बं पर्यवारयन
15
कुञ्जरैश च सदामत्तैः षट सहस्रैः परहारिभिः
अभ्यरक्षन्त सहिता राक्षसेन्द्रं घटॊत्कचम
16
सिंहनादेन महता नेमिघॊषेण चैव हि
खुरशब्दनिनादैश च कम्पयन्तॊ वसुंधराम
17
तेमाम आपततां शरुत्वा शब्दं तं तावकं बलम
भीमसेन भयॊद्विग्नं विवर्णवदनं तथा
परिवृत्तं महाराज परित्यज्य घटॊत्कचम
18
ततः परववृते युद्धं तत्र तत्र महात्मनाम
तावकानां परेषां च संग्रामेष्व अनिवर्तिनाम
19
नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तॊ महारथाः
अन्यॊन्यम अभिधावन्तः संप्रहारं परचक्रिरे
वयतिषक्तं महारौद्रं युद्धं भीरु भयावहम
20
हया गजैः समाजग्मुः पादाता रथिभिः सह
अन्यॊन्यं समरे राजन परार्थयाना महद यशः
21
सहसा चाभवत तीव्रं संनिपातान महद रजः
रथाश्वजग पत्तीनां पदनेमि समुद्धतम
22
धूम्रारुणं रजस तीव्रं रणभूमिं समावृणॊत
नैव सवे न परे राजन समजानन परस्परम
23
पिता पुत्रं न जानीते पुत्रॊ वा पितरं तथा
निर्मर्यादे तथा भूते वैशसे लॊमहर्षणे
24
शस्त्राणां भरतश्रेष्ठ मनुष्याणां च गर्जताम
सुमहान अभवच छब्दॊ वंशानाम इव दह्यताम
25
गजवाजिमनुष्याणां शॊणितान्त्र तरङ्गिणी
परावर्तत नदी तत्र केशशैवलशाद्वला
26
नराणां चैव कायेभ्यः शिरसां पततां रणे
शुश्रुवे सुमहाञ शब्दः पतताम अश्मनाम इव
27
विशिरस्कैर मनुष्यैश च छिन्नगात्रैश च वारणैः
अश्वैः संभिन्नदेहैश च संकीर्णाभूद वसुंधरा
28
नानाविधानि शस्त्राणि विसृजन्तॊ महारथाः
अन्यॊन्यम अभिधावन्तः संप्रहारं परचक्रिरे
29
हया हयान समासाद्य परेषिता हयसादिभिः
समाहत्य रणे ऽनयॊन्यं निपेतुर गतजीविताः
30
नरा नरान समासाद्य करॊधरक्तेक्षणा भृशम
उरांस्य उरॊभिर अन्यॊन्यं समाश्लिष्य निजघ्निरे
31
परेषिताश च महामात्रैर वारणाः परवारणाः
अभिघ्नन्ति विषाणाग्रैर वारणान एव संयुगे
32
ते जातरुधिरापीडाः पताकाभिर अलंकृताः
संसक्ताः परत्यदृश्यन्त मेघा इव स विद्युतः
33
के चिद भिन्ना विषाणाग्रैर भिन्नकुम्भाश च तॊमरैः
विनदन्तॊ ऽभयधावन्त गर्जन्तॊ जलदा इव
34
केचिद धस्तैर दविधा छिन्नैश छिन्नगात्रास तथापरे
निपेतुस तुमुले तस्मिंश छिन्नपक्षा इवाद्रयः
35
पार्श्वैस तु दारितैर अन्ये वारणैर वरवारणाः
मुमुचुः शॊणितं भूरि धातून इव महीधराः
36
नाराचाभिहतास तव अन्ये तथा विद्धाश च तॊमरैः
हतारॊहा वयदृश्यन्त विशृङ्गा इव पर्वताः
37
के चित करॊधसमाविष्टा मदान्धा निरवग्रहाः
रथान हयान पदातांश च ममृदुः शतशॊ रणे
38
तथा हया हयारॊहैस ताडिताः परासतॊमरैः
तेन तेनाभ्यवर्तन्त कुर्वन्तॊ वयाकुला दिशः
39
रथिनॊ रथिभिः सार्धं कुलपुत्रास तनुत्यजः
परां शक्तिं समास्थाय चक्रुः कर्माण्य अभीतवत
40
सवयंवर इवामर्दे परजह्रुर इतरेतरम
परार्थयानां यशॊ राजन सवर्गं वा युद्धशालिनः
41
तस्मिंस तथा वर्तमाने संग्रामे लॊमहर्षणे
धार्तराष्ट्रं महत सैन्यं परायशॊ विमुखीकृतम
1
[s]
vimukhīkṛtya tān sarvāṃs tāvakān yudhi rākṣasaḥ
jighāṃsur bharataśreṣṭha duryodhanam upādravat
2
tam āpatantaṃ saṃprekṣya rājānaṃ prati vegitam
abhyadhāvaj jighāṃsantas tāvakā yuddhadurmadāḥ
3
tālamātrāṇi cāpāni vikarṣanto mahābalāḥ
tam ekam abhyadhāvanta nadantaḥ siṃhasaṃghavat
4
athainaṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayan
parvataṃ vāridhārābhiḥ śaradīva balāhakāḥ
5
sa gāḍhaviddho vyathitas tottrārdita iva dvipaḥ
utpapāta tadākāśaṃ samantād vainateyavat
6
vyanadat sumahānādaṃ jīmūta iva śāradaḥ
diśaḥ khaṃ pradiśaś caiva nādayan bhairavasvanaḥ
7
rākṣasasya tu taṃ śabdaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
uvāca bharataśreṣṭho bhīmasenam idaṃ vacaḥ
8
yudhyate rākṣaso nūnaṃ dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
yathāsya śrūyate śabdo nadato bhairavaṃ svanam
atibhāraṃ ca paśyāmi tatra tāta samāhitam
9
pitāmahaś ca saṃkruddhaḥ pāñcālān hantum udyataḥ
teṣāṃ ca rakṣaṇārthāya yudhyate phalgunaḥ paraiḥ
10
etac chrutvā mahābāho kāryadvayam upasthitam
gaccha rakṣasva haiḍimbaṃ saṃśayaṃ paramaṃ gatam
11
bhrātur vacanam ājñāya tvaramāṇo vṛkodaraḥ
prayayau siṃhanādena trāsayan sarvapārthivān
vegena mahatā rājan parvakāle yathodadhiḥ
12
tam anvayāt satyaghṛtiḥ saucittir yuddhadurmadaḥ
śreṇimān vasu dānaś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ
13
abhimanyumukhāś caiva draupadeyā mahārathāḥ
kṣatradevaś ca vikrāntaḥ kṣatradharmā tathaiva ca
14
anūpādhipatiś caiva nīlaḥ svabalam āsthitaḥ
mahatā rathavaṃśena haiḍimbaṃ paryavārayan
15
kuñjaraiś ca sadāmattaiḥ ṣaṭ sahasraiḥ prahāribhiḥ
abhyarakṣanta sahitā rākṣasendraṃ ghaṭotkacam
16
siṃhanādena mahatā nemighoṣeṇa caiva hi
khuraśabdaninādaiś ca kampayanto vasuṃdharām
17
temām āpatatāṃ śrutvā śabdaṃ taṃ tāvakaṃ balam
bhīmasena bhayodvignaṃ vivarṇavadanaṃ tathā
parivṛttaṃ mahārāja parityajya ghaṭotkacam
18
tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tatra tatra mahātmanām
tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinām
19
nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
anyonyam abhidhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
vyatiṣaktaṃ mahāraudraṃ yuddhaṃ bhīru bhayāvaham
20
hayā gajaiḥ samājagmuḥ pādātā rathibhiḥ saha
anyonyaṃ samare rājan prārthayānā mahad yaśaḥ
21
sahasā cābhavat tīvraṃ saṃnipātān mahad rajaḥ
rathāśvajaga pattīnāṃ padanemi samuddhatam
22
dhūmrāruṇaṃ rajas tīvraṃ raṇabhūmiṃ samāvṛṇot
naiva sve na pare rājan samajānan parasparam
23
pitā putraṃ na jānīte putro vā pitaraṃ tathā
nirmaryāde tathā bhūte vaiśase lomaharṣaṇe
24
astrāṇāṃ bharataśreṣṭha manuṣyāṇāṃ ca garjatām
sumahān abhavac chabdo vaṃśānām iva dahyatām
25
gajavājimanuṣyāṇāṃ oṇitāntra taraṅgiṇī
prāvartata nadī tatra keśaśaivalaśādvalā
26
narāṇāṃ caiva kāyebhyaḥ śirasāṃ patatāṃ raṇe
śuśruve sumahāñ śabdaḥ patatām aśmanām iva
27
viśiraskair manuṣyaiś ca chinnagātraiś ca vāraṇaiḥ
aśvaiḥ saṃbhinnadehaiś ca saṃkīrṇābhūd vasuṃdharā
28
nānāvidhāni śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
anyonyam abhidhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
29
hayā hayān samāsādya preṣitā hayasādibhiḥ
samāhatya raṇe 'nyonyaṃ nipetur gatajīvitāḥ
30
narā narān samāsādya krodharaktekṣaṇā bhṛśam
urāṃsy urobhir anyonyaṃ samāśliṣya nijaghnire
31
preṣitāś ca mahāmātrair vāraṇāḥ paravāraṇāḥ
abhighnanti viṣāṇāgrair vāraṇān eva saṃyuge
32
te jātarudhirāpīḍāḥ patākābhir alaṃkṛtāḥ
saṃsaktāḥ pratyadṛśyanta meghā iva sa vidyutaḥ
33
ke cid bhinnā viṣāṇāgrair bhinnakumbhāś ca tomaraiḥ
vinadanto 'bhyadhāvanta garjanto jaladā iva
34
kecid dhastair dvidhā chinnaiś chinnagātrās tathāpare
nipetus tumule tasmiṃś chinnapakṣā ivādrayaḥ
35
pārśvais tu dāritair anye vāraṇair varavāraṇāḥ
mumucuḥ śoṇitaṃ bhūri dhātūn iva mahīdharāḥ
36
nārācābhihatās tv anye tathā viddhāś ca tomaraiḥ
hatārohā vyadṛśyanta viśṛṅgā iva parvatāḥ
37
ke cit krodhasamāviṣṭā madāndhā niravagrahāḥ
rathān hayān padātāṃś ca mamṛduḥ śataśo raṇe
38
tathā hayā hayārohais tāḍitāḥ prāsatomaraiḥ
tena tenābhyavartanta kurvanto vyākulā diśaḥ
39
rathino rathibhiḥ sārdhaṃ kulaputrās tanutyajaḥ
parāṃ śaktiṃ samāsthāya cakruḥ karmāṇy abhītavat
40
svayaṃvara ivāmarde prajahrur itaretaram
prārthayānāṃ yaśo rājan svargaṃ vā yuddhaśālinaḥ
41
tasmiṃs tathā vartamāne saṃgrāme lomaharṣaṇe
dhārtarāṣṭraṃ mahat sainyaṃ prāyaśo vimukhīkṛtam
Book 6
Chapter 89
1
[स]
विमुखीकृत्य तान सर्वांस तावकान युधि राक्षसः
जिघांसुर भरतश्रेष्ठ दुर्यॊधनम उपाद्रवत
2
तम आपतन्तं संप्रेक्ष्य राजानं परति वेगितम
अभ्यधावज जिघांसन्तस तावका युद्धदुर्मदाः
3
तालमात्राणि चापानि विकर्षन्तॊ महाबलाः
तम एकम अभ्यधावन्त नदन्तः सिंहसंघवत
4
अथैनं शरवर्षेण समन्तात पर्यवारयन
पर्वतं वारिधाराभिः शरदीव बलाहकाः
5
स गाढविद्धॊ वयथितस तॊत्त्रार्दित इव दविपः
उत्पपात तदाकाशं समन्ताद वैनतेयवत
6
वयनदत सुमहानादं जीमूत इव शारदः
दिशः खं परदिशश चैव नादयन भैरवस्वनः
7
राक्षसस्य तु तं शब्दं शरुत्वा राजा युधिष्ठिरः
उवाच भरतश्रेष्ठॊ भीमसेनम इदं वचः
8
युध्यते राक्षसॊ नूनं धार्तराष्ट्रैर महारथैः
यथास्य शरूयते शब्दॊ नदतॊ भैरवं सवनम
अतिभारं च पश्यामि तत्र तात समाहितम
9
पितामहश च संक्रुद्धः पाञ्चालान हन्तुम उद्यतः
तेषां च रक्षणार्थाय युध्यते फल्गुनः परैः
10
एतच छरुत्वा महाबाहॊ कार्यद्वयम उपस्थितम
गच्छ रक्षस्व हैडिम्बं संशयं परमं गतम
11
भरातुर वचनम आज्ञाय तवरमाणॊ वृकॊदरः
परययौ सिंहनादेन तरासयन सर्वपार्थिवान
वेगेन महता राजन पर्वकाले यथॊदधिः
12
तम अन्वयात सत्यघृतिः सौचित्तिर युद्धदुर्मदः
शरेणिमान वसु दानश च पुत्रः काश्यस्य चाभिभूः
13
अभिमन्युमुखाश चैव दरौपदेया महारथाः
कषत्रदेवश च विक्रान्तः कषत्रधर्मा तथैव च
14
अनूपाधिपतिश चैव नीलः सवबलम आस्थितः
महता रथवंशेन हैडिम्बं पर्यवारयन
15
कुञ्जरैश च सदामत्तैः षट सहस्रैः परहारिभिः
अभ्यरक्षन्त सहिता राक्षसेन्द्रं घटॊत्कचम
16
सिंहनादेन महता नेमिघॊषेण चैव हि
खुरशब्दनिनादैश च कम्पयन्तॊ वसुंधराम
17
तेमाम आपततां शरुत्वा शब्दं तं तावकं बलम
भीमसेन भयॊद्विग्नं विवर्णवदनं तथा
परिवृत्तं महाराज परित्यज्य घटॊत्कचम
18
ततः परववृते युद्धं तत्र तत्र महात्मनाम
तावकानां परेषां च संग्रामेष्व अनिवर्तिनाम
19
नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तॊ महारथाः
अन्यॊन्यम अभिधावन्तः संप्रहारं परचक्रिरे
वयतिषक्तं महारौद्रं युद्धं भीरु भयावहम
20
हया गजैः समाजग्मुः पादाता रथिभिः सह
अन्यॊन्यं समरे राजन परार्थयाना महद यशः
21
सहसा चाभवत तीव्रं संनिपातान महद रजः
रथाश्वजग पत्तीनां पदनेमि समुद्धतम
22
धूम्रारुणं रजस तीव्रं रणभूमिं समावृणॊत
नैव सवे न परे राजन समजानन परस्परम
23
पिता पुत्रं न जानीते पुत्रॊ वा पितरं तथा
निर्मर्यादे तथा भूते वैशसे लॊमहर्षणे
24
शस्त्राणां भरतश्रेष्ठ मनुष्याणां च गर्जताम
सुमहान अभवच छब्दॊ वंशानाम इव दह्यताम
25
गजवाजिमनुष्याणां शॊणितान्त्र तरङ्गिणी
परावर्तत नदी तत्र केशशैवलशाद्वला
26
नराणां चैव कायेभ्यः शिरसां पततां रणे
शुश्रुवे सुमहाञ शब्दः पतताम अश्मनाम इव
27
विशिरस्कैर मनुष्यैश च छिन्नगात्रैश च वारणैः
अश्वैः संभिन्नदेहैश च संकीर्णाभूद वसुंधरा
28
नानाविधानि शस्त्राणि विसृजन्तॊ महारथाः
अन्यॊन्यम अभिधावन्तः संप्रहारं परचक्रिरे
29
हया हयान समासाद्य परेषिता हयसादिभिः
समाहत्य रणे ऽनयॊन्यं निपेतुर गतजीविताः
30
नरा नरान समासाद्य करॊधरक्तेक्षणा भृशम
उरांस्य उरॊभिर अन्यॊन्यं समाश्लिष्य निजघ्निरे
31
परेषिताश च महामात्रैर वारणाः परवारणाः
अभिघ्नन्ति विषाणाग्रैर वारणान एव संयुगे
32
ते जातरुधिरापीडाः पताकाभिर अलंकृताः
संसक्ताः परत्यदृश्यन्त मेघा इव स विद्युतः
33
के चिद भिन्ना विषाणाग्रैर भिन्नकुम्भाश च तॊमरैः
विनदन्तॊ ऽभयधावन्त गर्जन्तॊ जलदा इव
34
केचिद धस्तैर दविधा छिन्नैश छिन्नगात्रास तथापरे
निपेतुस तुमुले तस्मिंश छिन्नपक्षा इवाद्रयः
35
पार्श्वैस तु दारितैर अन्ये वारणैर वरवारणाः
मुमुचुः शॊणितं भूरि धातून इव महीधराः
36
नाराचाभिहतास तव अन्ये तथा विद्धाश च तॊमरैः
हतारॊहा वयदृश्यन्त विशृङ्गा इव पर्वताः
37
के चित करॊधसमाविष्टा मदान्धा निरवग्रहाः
रथान हयान पदातांश च ममृदुः शतशॊ रणे
38
तथा हया हयारॊहैस ताडिताः परासतॊमरैः
तेन तेनाभ्यवर्तन्त कुर्वन्तॊ वयाकुला दिशः
39
रथिनॊ रथिभिः सार्धं कुलपुत्रास तनुत्यजः
परां शक्तिं समास्थाय चक्रुः कर्माण्य अभीतवत
40
सवयंवर इवामर्दे परजह्रुर इतरेतरम
परार्थयानां यशॊ राजन सवर्गं वा युद्धशालिनः
41
तस्मिंस तथा वर्तमाने संग्रामे लॊमहर्षणे
धार्तराष्ट्रं महत सैन्यं परायशॊ विमुखीकृतम
1
[s]
vimukhīkṛtya tān sarvāṃs tāvakān yudhi rākṣasaḥ
jighāṃsur bharataśreṣṭha duryodhanam upādravat
2
tam āpatantaṃ saṃprekṣya rājānaṃ prati vegitam
abhyadhāvaj jighāṃsantas tāvakā yuddhadurmadāḥ
3
tālamātrāṇi cāpāni vikarṣanto mahābalāḥ
tam ekam abhyadhāvanta nadantaḥ siṃhasaṃghavat
4
athainaṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayan
parvataṃ vāridhārābhiḥ śaradīva balāhakāḥ
5
sa gāḍhaviddho vyathitas tottrārdita iva dvipaḥ
utpapāta tadākāśaṃ samantād vainateyavat
6
vyanadat sumahānādaṃ jīmūta iva śāradaḥ
diśaḥ khaṃ pradiśaś caiva nādayan bhairavasvanaḥ
7
rākṣasasya tu taṃ śabdaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
uvāca bharataśreṣṭho bhīmasenam idaṃ vacaḥ
8
yudhyate rākṣaso nūnaṃ dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
yathāsya śrūyate śabdo nadato bhairavaṃ svanam
atibhāraṃ ca paśyāmi tatra tāta samāhitam
9
pitāmahaś ca saṃkruddhaḥ pāñcālān hantum udyataḥ
teṣāṃ ca rakṣaṇārthāya yudhyate phalgunaḥ paraiḥ
10
etac chrutvā mahābāho kāryadvayam upasthitam
gaccha rakṣasva haiḍimbaṃ saṃśayaṃ paramaṃ gatam
11
bhrātur vacanam ājñāya tvaramāṇo vṛkodaraḥ
prayayau siṃhanādena trāsayan sarvapārthivān
vegena mahatā rājan parvakāle yathodadhiḥ
12
tam anvayāt satyaghṛtiḥ saucittir yuddhadurmadaḥ
śreṇimān vasu dānaś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ
13
abhimanyumukhāś caiva draupadeyā mahārathāḥ
kṣatradevaś ca vikrāntaḥ kṣatradharmā tathaiva ca
14
anūpādhipatiś caiva nīlaḥ svabalam āsthitaḥ
mahatā rathavaṃśena haiḍimbaṃ paryavārayan
15
kuñjaraiś ca sadāmattaiḥ ṣaṭ sahasraiḥ prahāribhiḥ
abhyarakṣanta sahitā rākṣasendraṃ ghaṭotkacam
16
siṃhanādena mahatā nemighoṣeṇa caiva hi
khuraśabdaninādaiś ca kampayanto vasuṃdharām
17
temām āpatatāṃ śrutvā śabdaṃ taṃ tāvakaṃ balam
bhīmasena bhayodvignaṃ vivarṇavadanaṃ tathā
parivṛttaṃ mahārāja parityajya ghaṭotkacam
18
tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tatra tatra mahātmanām
tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinām
19
nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
anyonyam abhidhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
vyatiṣaktaṃ mahāraudraṃ yuddhaṃ bhīru bhayāvaham
20
hayā gajaiḥ samājagmuḥ pādātā rathibhiḥ saha
anyonyaṃ samare rājan prārthayānā mahad yaśaḥ
21
sahasā cābhavat tīvraṃ saṃnipātān mahad rajaḥ
rathāśvajaga pattīnāṃ padanemi samuddhatam
22
dhūmrāruṇaṃ rajas tīvraṃ raṇabhūmiṃ samāvṛṇot
naiva sve na pare rājan samajānan parasparam
23
pitā putraṃ na jānīte putro vā pitaraṃ tathā
nirmaryāde tathā bhūte vaiśase lomaharṣaṇe
24
astrāṇāṃ bharataśreṣṭha manuṣyāṇāṃ ca garjatām
sumahān abhavac chabdo vaṃśānām iva dahyatām
25
gajavājimanuṣyāṇāṃ oṇitāntra taraṅgiṇī
prāvartata nadī tatra keśaśaivalaśādvalā
26
narāṇāṃ caiva kāyebhyaḥ śirasāṃ patatāṃ raṇe
śuśruve sumahāñ śabdaḥ patatām aśmanām iva
27
viśiraskair manuṣyaiś ca chinnagātraiś ca vāraṇaiḥ
aśvaiḥ saṃbhinnadehaiś ca saṃkīrṇābhūd vasuṃdharā
28
nānāvidhāni śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
anyonyam abhidhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
29
hayā hayān samāsādya preṣitā hayasādibhiḥ
samāhatya raṇe 'nyonyaṃ nipetur gatajīvitāḥ
30
narā narān samāsādya krodharaktekṣaṇā bhṛśam
urāṃsy urobhir anyonyaṃ samāśliṣya nijaghnire
31
preṣitāś ca mahāmātrair vāraṇāḥ paravāraṇāḥ
abhighnanti viṣāṇāgrair vāraṇān eva saṃyuge
32
te jātarudhirāpīḍāḥ patākābhir alaṃkṛtāḥ
saṃsaktāḥ pratyadṛśyanta meghā iva sa vidyutaḥ
33
ke cid bhinnā viṣāṇāgrair bhinnakumbhāś ca tomaraiḥ
vinadanto 'bhyadhāvanta garjanto jaladā iva
34
kecid dhastair dvidhā chinnaiś chinnagātrās tathāpare
nipetus tumule tasmiṃś chinnapakṣā ivādrayaḥ
35
pārśvais tu dāritair anye vāraṇair varavāraṇāḥ
mumucuḥ śoṇitaṃ bhūri dhātūn iva mahīdharāḥ
36
nārācābhihatās tv anye tathā viddhāś ca tomaraiḥ
hatārohā vyadṛśyanta viśṛṅgā iva parvatāḥ
37
ke cit krodhasamāviṣṭā madāndhā niravagrahāḥ
rathān hayān padātāṃś ca mamṛduḥ śataśo raṇe
38
tathā hayā hayārohais tāḍitāḥ prāsatomaraiḥ
tena tenābhyavartanta kurvanto vyākulā diśaḥ
39
rathino rathibhiḥ sārdhaṃ kulaputrās tanutyajaḥ
parāṃ śaktiṃ samāsthāya cakruḥ karmāṇy abhītavat
40
svayaṃvara ivāmarde prajahrur itaretaram
prārthayānāṃ yaśo rājan svargaṃ vā yuddhaśālinaḥ
41
tasmiṃs tathā vartamāne saṃgrāme lomaharṣaṇe
dhārtarāṣṭraṃ mahat sainyaṃ prāyaśo vimukhīkṛtam
