Book 7. Chapter 162
The Mahabharata In Sanskrit
Book 7
Chapter 162
1
[स]
ते तथैव महाराज दंशिता रणमूर्धनि
संध्यागतं सहस्रांशुम आदित्यम उपतस्थिरे
2
उदिते तु सहस्रांशौ तप्तकाञ्चनसप्रभे
परकाशितेषु लॊकेषु पुनर युद्धम अवर्तत
3
दवंद्वानि यानि तत्रासन संसक्तानि पुरॊदयात
तान्य एवाभ्युदिते सूर्ये समसज्जन्त भारत
4
रथैर हया हयैर नागाः पादाताश चापि कुञ्जरैः
हया हयैः समाजग्मुः पादाताश च पदातिभिः
संसक्ताश च वियुक्ताश च यॊधाः संन्यपतन रणे
5
ते रात्रौ कृतकर्माणः शरान्ताः सूर्यस्य तेजसा
कषुत्पिपासापरीताङ्गा विसंज्ञा बहवॊ ऽभवन
6
शङ्खभेरि मृदङ्गानां कुञ्जराणां च गर्जताम
विस्फारित विकृष्टानां कार्मुकाणां च कूजताम
7
शब्दः समभवद राजन दिविस्पृग भरतर्षभ
दरवतां च पदातीनां शस्त्राणां विनिपात्यताम
8
हयानां हेषतां चैव रथानां च निवर्तताम
करॊशतां गर्जतां चैव तदासीत तुमुलं महत
9
विवृद्धस तुमुलः शब्दॊ दयाम अगच्छन महास्वनः
नानायुध निकृत्तानां चेष्टताम आतुरः सवनः
10
भूमाव अश्रूयत महांस तदासीत कृपणं महत
पततां पतितानां च पत्त्यश्वरथहस्तिनाम
11
तेषु सर्वेष्व अनीकेषु वयतिषक्तेष्व अनेकशः
सवे सवाञ जघ्नुः परे सवांश च सवे परांश च परान परे
12
वीरबाहुविसृष्टाश च यॊधेषु च गजेषु च
असयः परत्यदृश्यन्त वाससां नेजनेष्व इव
13
उद्यतप्रतिपिष्टानां खड्गानां वीरबाहुभिः
स एव शब्दस तद रूपॊ वाससां निज्यताम इव
14
अर्धासिभिस तथा खड्गैस तॊमरैः सपरश्वधैः
निकृष्ट युद्धं संसक्तं महद आसीत सुदारुणम
15
गजाश कायप्रभवां नरदेव परवाहिनीम
शस्त्रमत्स्य सुसंपूर्णां मांसशॊणितकर्दमाम
16
आर्तनादस्वनवतीं पताकावस्त्रफेनिलाम
नदीं परावर्तयन वीराः परलॊकप्रवाहिनीम
17
शरशक्त्यर्दिताः कलान्ता रात्रिमूढाल्प चेतसः
विष्टभ्य सर्ग गात्राणि वयतिष्ठन गजवाजिनः
संशुक्ष्क वदना वीराः शिरॊभिश चारुकुण्डलैः
18
युद्धॊपकरणैश चान्यैर अत्र तत्र परकाशितैः
करव्यादसंघैर आकीर्णं मृतैर अर्धमृतैर अपि
नासीद रथपथस तत्र सर्वम आयॊधनं परति
19
मज्जत्सु चक्रेषु रथान सत्त्वम आस्थाय वाजिनः
कथं चिद अवहञ शरान्ता वेपमानाः शरार्दिताः
कुलसत्त्वबलॊपेता वाजिनॊ वारणॊपमाः
20
विह्वलं तत समुद्भ्रान्तं स भयं भारतातुरम
बलम आसीत तदा सर्वम ऋते दरॊणार्जुनाव उभौ
21
ताव एवास्तां निलयनं ताव आर्तायनम एव च
ताव एवान्ये समासाद्य जग्मुर वैवस्तवक्षयम
22
आविघ्नम अभवत सर्वं कौरवाणां महद बलम
पाञ्चालानां च संसक्तं न पराज्ञायत किं चन
23
अन्तकाक्रीड सदृशे भीरूणां भयवर्धने
पृथिव्यां राजवंशानाम उत्थिते महति कषये
24
न तत्र कर्णं न दरॊणं नार्जुनं न युधिष्ठिरम
न भीमसेनं न यमौ न पाञ्चाल्यं न सात्यकिम
25
न च दुःशासनं दरौणिं न दुर्यॊधन सौबलौ
न कृपं मद्रराजं वा कृतवर्माणम एव च
26
न चान्यान नैव चात्मानं न कषितिं न दिशस तथा
पश्याम राजन संसक्तान सैन्येन रजसावृतान
27
संभ्रान्ते तुमुले घॊरे रजॊ मेधे समुत्थिते
दवितीयाम इव संप्राप्ताम अमन्यन्त निशां तदा
28
न जञायन्ते कौरवेया न पाञ्चाला न पाण्डवाः
न दिशॊ न दिवं नॊर्वीं न समं विषमं तथा
29
हस्तसंस्पर्शम आपन्नान परान वाप्य अथ वा सवकान
नयपातयंस तदा युद्धे नराः सम विजयैषिणः
30
उद्धूतत्वात तु रजसः परसेकाच छॊणितस्य च
परशशाम रजॊ भौमं शीघ्रत्वाद अनिलस्य च
31
तत्र नागा हया यॊधा रथिनॊ ऽथ पदातयः
पारिजात वनानीव वयरॊचन रुधिरॊक्षिताः
32
ततॊ दुर्यॊधनः कर्णॊ दरॊणॊ दुःशासनस तथा
पाण्डवैः समसज्जन्त चतुर्भिश चतुरॊ रथाः
33
दुर्यॊधनः सह भरात्रा यमाभ्यां समसज्जत
वृकॊदरेण राधेयॊ भारद्वाजेन चार्जुनः
34
तद घॊरं महद आश्चर्यं सर्वे परैक्षन समन्ततः
रथर्षभाणाम उग्राणां संनिपातम अमानुषम
35
रथमार्गैर विचित्रैश च विचित्ररथसंकुलम
अपश्यन रथिनॊ युद्धं विचित्रं चित्रयॊधिनाम
36
यतमानाः पराक्रान्ताः परस्परजिगीषवः
जीमूता इव घर्मान्ते शरवर्षैर अवाकिरन
37
ते रथान सूर्यसंकाशान आस्थिताः पुरुषर्षभाः
अशॊभन्त यथा मेघाः शारदाः समुपस्थिताः
38
सपर्धिनस ते महेष्वासाः कृतयत्ना धनुर्धराः
अभ्यगच्छंस तथान्यॊन्यं मत्ता गजवृषा इव
39
न नूनं देहभेदॊ ऽसति काले तस्मिन समागते
यत्र सर्वे न युगपद वयशीर्यन्त महारथाः
40
बाहुभिश चरणैश छिन्नैः शिरॊभिश चारुकुण्डलैः
कार्मुकैर विशिखैः परासैः खड्गैः परशु पट्टिशैः
41
नालीकक्षुर नाराचैर नखरैः शक्तितॊमरैः
अन्यैश च विविधाकारैर धौतैः परहरणॊत्तमैः
42
चित्रैश च विविधाकारैः शरीरावरणैर अपि
विचित्रैश च रथैर भग्नैर हतैश च गजवाजिभिः
43
शून्यैश च नगराकारैर हतयॊधध्वजै रथैः
अमनुष्यैर हयैर तरस्तैः कृष्यमाणैस ततस ततः
44
वातायमानैर असकृद धतवीरैर अलंकृतैः
वयजनैः कङ्कटैश चैव धवजैश च विनिपातितैः
45
छत्रैर आभरणैर वस्त्रैर माल्यैश च सुसुगन्धिभिः
हारैः किरीटैर मुकुटैर उष्णीषैः किङ्किणी गणैः
46
उरस्यैर मणिभिर निष्कैश चूडामणिभिर एव च
आसीद आयॊधनं तत्र नभस तारागणैर इव
47
ततॊ दुर्यॊधनस्यासीन नकुलेन समागमः
अमर्षितेन करुद्धस्य करुद्धेनामर्षितस्य च
48
अपसव्यं चकाराथ माद्रीपुत्रस तवात्मजम
किरञ शरशतैर हृष्टस तत्र नादॊ महान अभूत
49
अपसव्यं कृतः संख्ये भरातृव्येनात्यमर्षिणा
सॊ ऽमर्षितस तम अप्य आजौ परतिचक्रे ऽपसव्यतः
50
ततः परतिचिकीर्षन्तम अपसव्यं तु ते सुतम
नयवारयत तेजस्वी नकुलश चित्रमार्गवित
51
सर्वतॊ विनिवार्यैनं शरजालेन पीडयन
विमुखं नकुलश चक्रे तत सैन्याः समपूजयन
52
तिष्ठ तिष्ठेति नकुलॊ बभाषे तनयं तव
संस्मृत्य सर्वदुःखानि तव दुर्मन्त्रितेन च
1
[s]
te tathaiva mahārāja daṃśitā raṇamūrdhani
saṃdhyāgataṃ sahasrāṃśum ādityam upatasthire
2
udite tu sahasrāṃśau taptakāñcanasaprabhe
prakāśiteṣu lokeṣu punar yuddham avartata
3
dvaṃdvāni yāni tatrāsan saṃsaktāni purodayāt
tāny evābhyudite sūrye samasajjanta bhārata
4
rathair hayā hayair nāgāḥ pādātāś cāpi kuñjaraiḥ
hayā hayaiḥ samājagmuḥ pādātāś ca padātibhiḥ
saṃsaktāś ca viyuktāś ca yodhāḥ saṃnyapatan raṇe
5
te rātrau kṛtakarmāṇaḥ śrāntāḥ sūryasya tejasā
kṣutpipāsāparītāṅgā visaṃjñā bahavo 'bhavan
6
aṅkhabheri mṛdaṅgānāṃ kuñjarāṇāṃ ca garjatām
visphārita vikṛṣṭnāṃ kārmukāṇāṃ ca kūjatām
7
abdaḥ samabhavad rājan divispṛg bharatarṣabha
dravatāṃ ca padātīnāṃ śastrāṇāṃ vinipātyatām
8
hayānāṃ heṣatāṃ caiva rathānāṃ ca nivartatām
krośatāṃ garjatāṃ caiva tadāsīt tumulaṃ mahat
9
vivṛddhas tumulaḥ śabdo dyām agacchan mahāsvanaḥ
nānāyudha nikṛttānāṃ ceṣṭatām āturaḥ svanaḥ
10
bhūmāv aśrūyata mahāṃs tadāsīt kṛpaṇaṃ mahat
patatāṃ patitānāṃ ca pattyaśvarathahastinām
11
teṣu sarveṣv anīkeṣu vyatiṣakteṣv anekaśaḥ
sve svāñ jaghnuḥ pare svāṃś ca sve parāṃś ca parān pare
12
vīrabāhuvisṛṣṭāś ca yodheṣu ca gajeṣu ca
asayaḥ pratyadṛśyanta vāsasāṃ nejaneṣv iva
13
udyatapratipiṣṭānāṃ khaḍgānāṃ vīrabāhubhiḥ
sa eva śabdas tad rūpo vāsasāṃ nijyatām iva
14
ardhāsibhis tathā khaḍgais tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ
nikṛṣṭa yuddhaṃ saṃsaktaṃ mahad āsīt sudāruṇam
15
gajāśa kāyaprabhavāṃ naradeva pravāhinīm
śastramatsya susaṃpūrṇāṃ māṃsaśoṇitakardamām
16
rtanādasvanavatīṃ patākāvastraphenilām
nadīṃ prāvartayan vīrāḥ paralokapravāhinīm
17
araśaktyarditāḥ klāntā rātrimūḍhālpa cetasaḥ
viṣṭabhya sarga gātrāṇi vyatiṣṭhan gajavājinaḥ
saṃśukṣka vadanā vīrāḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
18
yuddhopakaraṇaiś cānyair atra tatra prakāśitaiḥ
kravyādasaṃghair ākīrṇaṃ mṛtair ardhamṛtair api
nāsīd rathapathas tatra sarvam āyodhanaṃ prati
19
majjatsu cakreṣu rathān sattvam āsthāya vājinaḥ
kathaṃ cid avahañ śrāntā vepamānāḥ śarārditāḥ
kulasattvabalopetā vājino vāraṇopamāḥ
20
vihvalaṃ tat samudbhrāntaṃ sa bhayaṃ bhāratāturam
balam āsīt tadā sarvam ṛte droṇārjunāv ubhau
21
tāv evāstāṃ nilayanaṃ tāv ārtāyanam eva ca
tāv evānye samāsādya jagmur vaivastavakṣayam
22
vighnam abhavat sarvaṃ kauravāṇāṃ mahad balam
pāñcālānāṃ ca saṃsaktaṃ na prājñāyata kiṃ cana
23
antakākrīḍa sadṛśe bhīrūṇāṃ bhayavardhane
pṛthivyāṃ rājavaṃśānām utthite mahati kṣaye
24
na tatra karṇaṃ na droṇaṃ nārjunaṃ na yudhiṣṭhiram
na bhīmasenaṃ na yamau na pāñcālyaṃ na sātyakim
25
na ca duḥśāsanaṃ drauṇiṃ na duryodhana saubalau
na kṛpaṃ madrarājaṃ vā kṛtavarmāṇam eva ca
26
na cānyān naiva cātmānaṃ na kṣitiṃ na diśas tathā
paśyāma rājan saṃsaktān sainyena rajasāvṛtān
27
saṃbhrānte tumule ghore rajo medhe samutthite
dvitīyām iva saṃprāptām amanyanta niśāṃ tadā
28
na jñāyante kauraveyā na pāñcālā na pāṇḍavāḥ
na diśo na divaṃ norvīṃ na samaṃ viṣamaṃ tathā
29
hastasaṃsparśam āpannān parān vāpy atha vā svakān
nyapātayaṃs tadā yuddhe narāḥ sma vijayaiṣiṇaḥ
30
uddhūtatvāt tu rajasaḥ prasekāc choṇitasya ca
praśaśāma rajo bhaumaṃ śīghratvād anilasya ca
31
tatra nāgā hayā yodhā rathino 'tha padātayaḥ
pārijāta vanānīva vyarocan rudhirokṣitāḥ
32
tato duryodhanaḥ karṇo droṇo duḥśāsanas tathā
pāṇḍavaiḥ samasajjanta caturbhiś caturo rathāḥ
33
duryodhanaḥ saha bhrātrā yamābhyāṃ samasajjata
vṛkodareṇa rādheyo bhāradvājena cārjunaḥ
34
tad ghoraṃ mahad āścaryaṃ sarve praikṣan samantataḥ
ratharṣabhāṇām ugrāṇāṃ saṃnipātam amānuṣam
35
rathamārgair vicitraiś ca vicitrarathasaṃkulam
apaśyan rathino yuddhaṃ vicitraṃ citrayodhinām
36
yatamānāḥ parākrāntāḥ parasparajigīṣavaḥ
jīmūtā iva gharmānte śaravarṣair avākiran
37
te rathān sūryasaṃkāśān āsthitāḥ puruṣarṣabhāḥ
aśobhanta yathā meghāḥ śāradāḥ samupasthitāḥ
38
spardhinas te maheṣvāsāḥ kṛtayatnā dhanurdharāḥ
abhyagacchaṃs tathānyonyaṃ mattā gajavṛṣā iva
39
na nūnaṃ dehabhedo 'sti kāle tasmin samāgate
yatra sarve na yugapad vyaśīryanta mahārathāḥ
40
bāhubhiś caraṇaiś chinnaiḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
kārmukair viśikhaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśu paṭṭiśaiḥ
41
nālīkakṣura nārācair nakharaiḥ śaktitomaraiḥ
anyaiś ca vividhākārair dhautaiḥ praharaṇottamaiḥ
42
citraiś ca vividhākāraiḥ śarīrāvaraṇair api
vicitraiś ca rathair bhagnair hataiś ca gajavājibhiḥ
43
śnyaiś ca nagarākārair hatayodhadhvajai rathaiḥ
amanuṣyair hayair trastaiḥ kṛṣyamāṇais tatas tataḥ
44
vātāyamānair asakṛd dhatavīrair alaṃkṛtaiḥ
vyajanaiḥ kaṅkaṭaiś caiva dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
45
chatrair ābharaṇair vastrair mālyaiś ca susugandhibhiḥ
hāraiḥ kirīṭair mukuṭair uṣṇīaiḥ kiṅkiṇī gaṇaiḥ
46
urasyair maṇibhir niṣkaiś cūḍāmaṇibhir eva ca
āsīd āyodhanaṃ tatra nabhas tārāgaṇair iva
47
tato duryodhanasyāsīn nakulena samāgamaḥ
amarṣitena kruddhasya kruddhenāmarṣitasya ca
48
apasavyaṃ cakārātha mādrīputras tavātmajam
kirañ śaraśatair hṛṣṭas tatra nādo mahān abhūt
49
apasavyaṃ kṛtaḥ saṃkhye bhrātṛvyenātyamarṣiṇā
so 'marṣitas tam apy ājau praticakre 'pasavyataḥ
50
tataḥ praticikīrṣantam apasavyaṃ tu te sutam
nyavārayata tejasvī nakulaś citramārgavit
51
sarvato vinivāryainaṃ śarajālena pīḍayan
vimukhaṃ nakulaś cakre tat sainyāḥ samapūjayan
52
tiṣṭha tiṣṭheti nakulo babhāṣe tanayaṃ tava
saṃsmṛtya sarvaduḥkhāni tava durmantritena ca
Book 7
Chapter 162
1
[स]
ते तथैव महाराज दंशिता रणमूर्धनि
संध्यागतं सहस्रांशुम आदित्यम उपतस्थिरे
2
उदिते तु सहस्रांशौ तप्तकाञ्चनसप्रभे
परकाशितेषु लॊकेषु पुनर युद्धम अवर्तत
3
दवंद्वानि यानि तत्रासन संसक्तानि पुरॊदयात
तान्य एवाभ्युदिते सूर्ये समसज्जन्त भारत
4
रथैर हया हयैर नागाः पादाताश चापि कुञ्जरैः
हया हयैः समाजग्मुः पादाताश च पदातिभिः
संसक्ताश च वियुक्ताश च यॊधाः संन्यपतन रणे
5
ते रात्रौ कृतकर्माणः शरान्ताः सूर्यस्य तेजसा
कषुत्पिपासापरीताङ्गा विसंज्ञा बहवॊ ऽभवन
6
शङ्खभेरि मृदङ्गानां कुञ्जराणां च गर्जताम
विस्फारित विकृष्टानां कार्मुकाणां च कूजताम
7
शब्दः समभवद राजन दिविस्पृग भरतर्षभ
दरवतां च पदातीनां शस्त्राणां विनिपात्यताम
8
हयानां हेषतां चैव रथानां च निवर्तताम
करॊशतां गर्जतां चैव तदासीत तुमुलं महत
9
विवृद्धस तुमुलः शब्दॊ दयाम अगच्छन महास्वनः
नानायुध निकृत्तानां चेष्टताम आतुरः सवनः
10
भूमाव अश्रूयत महांस तदासीत कृपणं महत
पततां पतितानां च पत्त्यश्वरथहस्तिनाम
11
तेषु सर्वेष्व अनीकेषु वयतिषक्तेष्व अनेकशः
सवे सवाञ जघ्नुः परे सवांश च सवे परांश च परान परे
12
वीरबाहुविसृष्टाश च यॊधेषु च गजेषु च
असयः परत्यदृश्यन्त वाससां नेजनेष्व इव
13
उद्यतप्रतिपिष्टानां खड्गानां वीरबाहुभिः
स एव शब्दस तद रूपॊ वाससां निज्यताम इव
14
अर्धासिभिस तथा खड्गैस तॊमरैः सपरश्वधैः
निकृष्ट युद्धं संसक्तं महद आसीत सुदारुणम
15
गजाश कायप्रभवां नरदेव परवाहिनीम
शस्त्रमत्स्य सुसंपूर्णां मांसशॊणितकर्दमाम
16
आर्तनादस्वनवतीं पताकावस्त्रफेनिलाम
नदीं परावर्तयन वीराः परलॊकप्रवाहिनीम
17
शरशक्त्यर्दिताः कलान्ता रात्रिमूढाल्प चेतसः
विष्टभ्य सर्ग गात्राणि वयतिष्ठन गजवाजिनः
संशुक्ष्क वदना वीराः शिरॊभिश चारुकुण्डलैः
18
युद्धॊपकरणैश चान्यैर अत्र तत्र परकाशितैः
करव्यादसंघैर आकीर्णं मृतैर अर्धमृतैर अपि
नासीद रथपथस तत्र सर्वम आयॊधनं परति
19
मज्जत्सु चक्रेषु रथान सत्त्वम आस्थाय वाजिनः
कथं चिद अवहञ शरान्ता वेपमानाः शरार्दिताः
कुलसत्त्वबलॊपेता वाजिनॊ वारणॊपमाः
20
विह्वलं तत समुद्भ्रान्तं स भयं भारतातुरम
बलम आसीत तदा सर्वम ऋते दरॊणार्जुनाव उभौ
21
ताव एवास्तां निलयनं ताव आर्तायनम एव च
ताव एवान्ये समासाद्य जग्मुर वैवस्तवक्षयम
22
आविघ्नम अभवत सर्वं कौरवाणां महद बलम
पाञ्चालानां च संसक्तं न पराज्ञायत किं चन
23
अन्तकाक्रीड सदृशे भीरूणां भयवर्धने
पृथिव्यां राजवंशानाम उत्थिते महति कषये
24
न तत्र कर्णं न दरॊणं नार्जुनं न युधिष्ठिरम
न भीमसेनं न यमौ न पाञ्चाल्यं न सात्यकिम
25
न च दुःशासनं दरौणिं न दुर्यॊधन सौबलौ
न कृपं मद्रराजं वा कृतवर्माणम एव च
26
न चान्यान नैव चात्मानं न कषितिं न दिशस तथा
पश्याम राजन संसक्तान सैन्येन रजसावृतान
27
संभ्रान्ते तुमुले घॊरे रजॊ मेधे समुत्थिते
दवितीयाम इव संप्राप्ताम अमन्यन्त निशां तदा
28
न जञायन्ते कौरवेया न पाञ्चाला न पाण्डवाः
न दिशॊ न दिवं नॊर्वीं न समं विषमं तथा
29
हस्तसंस्पर्शम आपन्नान परान वाप्य अथ वा सवकान
नयपातयंस तदा युद्धे नराः सम विजयैषिणः
30
उद्धूतत्वात तु रजसः परसेकाच छॊणितस्य च
परशशाम रजॊ भौमं शीघ्रत्वाद अनिलस्य च
31
तत्र नागा हया यॊधा रथिनॊ ऽथ पदातयः
पारिजात वनानीव वयरॊचन रुधिरॊक्षिताः
32
ततॊ दुर्यॊधनः कर्णॊ दरॊणॊ दुःशासनस तथा
पाण्डवैः समसज्जन्त चतुर्भिश चतुरॊ रथाः
33
दुर्यॊधनः सह भरात्रा यमाभ्यां समसज्जत
वृकॊदरेण राधेयॊ भारद्वाजेन चार्जुनः
34
तद घॊरं महद आश्चर्यं सर्वे परैक्षन समन्ततः
रथर्षभाणाम उग्राणां संनिपातम अमानुषम
35
रथमार्गैर विचित्रैश च विचित्ररथसंकुलम
अपश्यन रथिनॊ युद्धं विचित्रं चित्रयॊधिनाम
36
यतमानाः पराक्रान्ताः परस्परजिगीषवः
जीमूता इव घर्मान्ते शरवर्षैर अवाकिरन
37
ते रथान सूर्यसंकाशान आस्थिताः पुरुषर्षभाः
अशॊभन्त यथा मेघाः शारदाः समुपस्थिताः
38
सपर्धिनस ते महेष्वासाः कृतयत्ना धनुर्धराः
अभ्यगच्छंस तथान्यॊन्यं मत्ता गजवृषा इव
39
न नूनं देहभेदॊ ऽसति काले तस्मिन समागते
यत्र सर्वे न युगपद वयशीर्यन्त महारथाः
40
बाहुभिश चरणैश छिन्नैः शिरॊभिश चारुकुण्डलैः
कार्मुकैर विशिखैः परासैः खड्गैः परशु पट्टिशैः
41
नालीकक्षुर नाराचैर नखरैः शक्तितॊमरैः
अन्यैश च विविधाकारैर धौतैः परहरणॊत्तमैः
42
चित्रैश च विविधाकारैः शरीरावरणैर अपि
विचित्रैश च रथैर भग्नैर हतैश च गजवाजिभिः
43
शून्यैश च नगराकारैर हतयॊधध्वजै रथैः
अमनुष्यैर हयैर तरस्तैः कृष्यमाणैस ततस ततः
44
वातायमानैर असकृद धतवीरैर अलंकृतैः
वयजनैः कङ्कटैश चैव धवजैश च विनिपातितैः
45
छत्रैर आभरणैर वस्त्रैर माल्यैश च सुसुगन्धिभिः
हारैः किरीटैर मुकुटैर उष्णीषैः किङ्किणी गणैः
46
उरस्यैर मणिभिर निष्कैश चूडामणिभिर एव च
आसीद आयॊधनं तत्र नभस तारागणैर इव
47
ततॊ दुर्यॊधनस्यासीन नकुलेन समागमः
अमर्षितेन करुद्धस्य करुद्धेनामर्षितस्य च
48
अपसव्यं चकाराथ माद्रीपुत्रस तवात्मजम
किरञ शरशतैर हृष्टस तत्र नादॊ महान अभूत
49
अपसव्यं कृतः संख्ये भरातृव्येनात्यमर्षिणा
सॊ ऽमर्षितस तम अप्य आजौ परतिचक्रे ऽपसव्यतः
50
ततः परतिचिकीर्षन्तम अपसव्यं तु ते सुतम
नयवारयत तेजस्वी नकुलश चित्रमार्गवित
51
सर्वतॊ विनिवार्यैनं शरजालेन पीडयन
विमुखं नकुलश चक्रे तत सैन्याः समपूजयन
52
तिष्ठ तिष्ठेति नकुलॊ बभाषे तनयं तव
संस्मृत्य सर्वदुःखानि तव दुर्मन्त्रितेन च
1
[s]
te tathaiva mahārāja daṃśitā raṇamūrdhani
saṃdhyāgataṃ sahasrāṃśum ādityam upatasthire
2
udite tu sahasrāṃśau taptakāñcanasaprabhe
prakāśiteṣu lokeṣu punar yuddham avartata
3
dvaṃdvāni yāni tatrāsan saṃsaktāni purodayāt
tāny evābhyudite sūrye samasajjanta bhārata
4
rathair hayā hayair nāgāḥ pādātāś cāpi kuñjaraiḥ
hayā hayaiḥ samājagmuḥ pādātāś ca padātibhiḥ
saṃsaktāś ca viyuktāś ca yodhāḥ saṃnyapatan raṇe
5
te rātrau kṛtakarmāṇaḥ śrāntāḥ sūryasya tejasā
kṣutpipāsāparītāṅgā visaṃjñā bahavo 'bhavan
6
aṅkhabheri mṛdaṅgānāṃ kuñjarāṇāṃ ca garjatām
visphārita vikṛṣṭnāṃ kārmukāṇāṃ ca kūjatām
7
abdaḥ samabhavad rājan divispṛg bharatarṣabha
dravatāṃ ca padātīnāṃ śastrāṇāṃ vinipātyatām
8
hayānāṃ heṣatāṃ caiva rathānāṃ ca nivartatām
krośatāṃ garjatāṃ caiva tadāsīt tumulaṃ mahat
9
vivṛddhas tumulaḥ śabdo dyām agacchan mahāsvanaḥ
nānāyudha nikṛttānāṃ ceṣṭatām āturaḥ svanaḥ
10
bhūmāv aśrūyata mahāṃs tadāsīt kṛpaṇaṃ mahat
patatāṃ patitānāṃ ca pattyaśvarathahastinām
11
teṣu sarveṣv anīkeṣu vyatiṣakteṣv anekaśaḥ
sve svāñ jaghnuḥ pare svāṃś ca sve parāṃś ca parān pare
12
vīrabāhuvisṛṣṭāś ca yodheṣu ca gajeṣu ca
asayaḥ pratyadṛśyanta vāsasāṃ nejaneṣv iva
13
udyatapratipiṣṭānāṃ khaḍgānāṃ vīrabāhubhiḥ
sa eva śabdas tad rūpo vāsasāṃ nijyatām iva
14
ardhāsibhis tathā khaḍgais tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ
nikṛṣṭa yuddhaṃ saṃsaktaṃ mahad āsīt sudāruṇam
15
gajāśa kāyaprabhavāṃ naradeva pravāhinīm
śastramatsya susaṃpūrṇāṃ māṃsaśoṇitakardamām
16
rtanādasvanavatīṃ patākāvastraphenilām
nadīṃ prāvartayan vīrāḥ paralokapravāhinīm
17
araśaktyarditāḥ klāntā rātrimūḍhālpa cetasaḥ
viṣṭabhya sarga gātrāṇi vyatiṣṭhan gajavājinaḥ
saṃśukṣka vadanā vīrāḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
18
yuddhopakaraṇaiś cānyair atra tatra prakāśitaiḥ
kravyādasaṃghair ākīrṇaṃ mṛtair ardhamṛtair api
nāsīd rathapathas tatra sarvam āyodhanaṃ prati
19
majjatsu cakreṣu rathān sattvam āsthāya vājinaḥ
kathaṃ cid avahañ śrāntā vepamānāḥ śarārditāḥ
kulasattvabalopetā vājino vāraṇopamāḥ
20
vihvalaṃ tat samudbhrāntaṃ sa bhayaṃ bhāratāturam
balam āsīt tadā sarvam ṛte droṇārjunāv ubhau
21
tāv evāstāṃ nilayanaṃ tāv ārtāyanam eva ca
tāv evānye samāsādya jagmur vaivastavakṣayam
22
vighnam abhavat sarvaṃ kauravāṇāṃ mahad balam
pāñcālānāṃ ca saṃsaktaṃ na prājñāyata kiṃ cana
23
antakākrīḍa sadṛśe bhīrūṇāṃ bhayavardhane
pṛthivyāṃ rājavaṃśānām utthite mahati kṣaye
24
na tatra karṇaṃ na droṇaṃ nārjunaṃ na yudhiṣṭhiram
na bhīmasenaṃ na yamau na pāñcālyaṃ na sātyakim
25
na ca duḥśāsanaṃ drauṇiṃ na duryodhana saubalau
na kṛpaṃ madrarājaṃ vā kṛtavarmāṇam eva ca
26
na cānyān naiva cātmānaṃ na kṣitiṃ na diśas tathā
paśyāma rājan saṃsaktān sainyena rajasāvṛtān
27
saṃbhrānte tumule ghore rajo medhe samutthite
dvitīyām iva saṃprāptām amanyanta niśāṃ tadā
28
na jñāyante kauraveyā na pāñcālā na pāṇḍavāḥ
na diśo na divaṃ norvīṃ na samaṃ viṣamaṃ tathā
29
hastasaṃsparśam āpannān parān vāpy atha vā svakān
nyapātayaṃs tadā yuddhe narāḥ sma vijayaiṣiṇaḥ
30
uddhūtatvāt tu rajasaḥ prasekāc choṇitasya ca
praśaśāma rajo bhaumaṃ śīghratvād anilasya ca
31
tatra nāgā hayā yodhā rathino 'tha padātayaḥ
pārijāta vanānīva vyarocan rudhirokṣitāḥ
32
tato duryodhanaḥ karṇo droṇo duḥśāsanas tathā
pāṇḍavaiḥ samasajjanta caturbhiś caturo rathāḥ
33
duryodhanaḥ saha bhrātrā yamābhyāṃ samasajjata
vṛkodareṇa rādheyo bhāradvājena cārjunaḥ
34
tad ghoraṃ mahad āścaryaṃ sarve praikṣan samantataḥ
ratharṣabhāṇām ugrāṇāṃ saṃnipātam amānuṣam
35
rathamārgair vicitraiś ca vicitrarathasaṃkulam
apaśyan rathino yuddhaṃ vicitraṃ citrayodhinām
36
yatamānāḥ parākrāntāḥ parasparajigīṣavaḥ
jīmūtā iva gharmānte śaravarṣair avākiran
37
te rathān sūryasaṃkāśān āsthitāḥ puruṣarṣabhāḥ
aśobhanta yathā meghāḥ śāradāḥ samupasthitāḥ
38
spardhinas te maheṣvāsāḥ kṛtayatnā dhanurdharāḥ
abhyagacchaṃs tathānyonyaṃ mattā gajavṛṣā iva
39
na nūnaṃ dehabhedo 'sti kāle tasmin samāgate
yatra sarve na yugapad vyaśīryanta mahārathāḥ
40
bāhubhiś caraṇaiś chinnaiḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
kārmukair viśikhaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśu paṭṭiśaiḥ
41
nālīkakṣura nārācair nakharaiḥ śaktitomaraiḥ
anyaiś ca vividhākārair dhautaiḥ praharaṇottamaiḥ
42
citraiś ca vividhākāraiḥ śarīrāvaraṇair api
vicitraiś ca rathair bhagnair hataiś ca gajavājibhiḥ
43
śnyaiś ca nagarākārair hatayodhadhvajai rathaiḥ
amanuṣyair hayair trastaiḥ kṛṣyamāṇais tatas tataḥ
44
vātāyamānair asakṛd dhatavīrair alaṃkṛtaiḥ
vyajanaiḥ kaṅkaṭaiś caiva dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
45
chatrair ābharaṇair vastrair mālyaiś ca susugandhibhiḥ
hāraiḥ kirīṭair mukuṭair uṣṇīaiḥ kiṅkiṇī gaṇaiḥ
46
urasyair maṇibhir niṣkaiś cūḍāmaṇibhir eva ca
āsīd āyodhanaṃ tatra nabhas tārāgaṇair iva
47
tato duryodhanasyāsīn nakulena samāgamaḥ
amarṣitena kruddhasya kruddhenāmarṣitasya ca
48
apasavyaṃ cakārātha mādrīputras tavātmajam
kirañ śaraśatair hṛṣṭas tatra nādo mahān abhūt
49
apasavyaṃ kṛtaḥ saṃkhye bhrātṛvyenātyamarṣiṇā
so 'marṣitas tam apy ājau praticakre 'pasavyataḥ
50
tataḥ praticikīrṣantam apasavyaṃ tu te sutam
nyavārayata tejasvī nakulaś citramārgavit
51
sarvato vinivāryainaṃ śarajālena pīḍayan
vimukhaṃ nakulaś cakre tat sainyāḥ samapūjayan
52
tiṣṭha tiṣṭheti nakulo babhāṣe tanayaṃ tava
saṃsmṛtya sarvaduḥkhāni tava durmantritena ca
