Book 7. Chapter 19
The Mahabharata In Sanskrit
Book 7
Chapter 19
1
[स]
परिणाम्य निशां तां तु भारद्वाजॊ महारथः
बहूक्त्वा च ततॊ राजन राजानं च सुयॊधनम
2
विधाय यॊगं पार्थेन संशप्तकगणैः सह
निष्क्रान्ते च रणात पार्थे संशप्तकवधं परति
3
वयूढानीकस ततॊ दरॊणः पाण्डवानां महाचमूम
अभ्ययाद भरतश्रेष्ठ धर्मराज जिघृक्षया
4
वयूहं दृष्ट्वा सुपर्णं तु भारद्वाज कृतं तदा
वयूहेन मडलार्धेन परत्यव्यूहद युधिष्ठिरः
5
मुखम आसीत सुपर्णस्य भारद्वाजॊ महारथः
शिरॊ दुर्यॊधनॊ राजा सॊदर्यैः सानुगैः सह
6
चक्षुषी कृतवर्मा च गौतमश चास्यताम वरः
भूतवर्मा कषेमशर्मा करकर्षश च वीर्यवान
7
कलिङ्गाः सिंहलाः पराच्याः शूराभीरा दशेरकाः
शका यवनकाम्बॊजास तथा हंसपदाश च ये
8
गरीवायां शूरसेनाश च दरदा मद्रकेकयाः
गजाश्वरथपत्त्यौघास तस्थुः शतसहस्रशः
9
भूरिश्रवाः शलः शल्यः सॊमदत्तश च बाह्लिकः
अक्षौहिण्या वृता वीरा दक्ष्णिणं पक्षम आश्रिताः
10
विन्दानुविन्दाव आवन्त्यौ काम्बॊजश च सुदक्षिणः
वामं पक्षं समाश्रित्य दरॊणपुत्राग्रगाः सथिताः
11
पृष्ठे कलिङ्गाः साम्बष्ठा मागधाः पौन्द्र मद्रकाः
गान्धाराः शकुनिप्राग्याः पार्वतीया वसातयः
12
पुच्छे वैकर्तनः कर्णः सपुत्रज्ञाति बान्धनः
महत्या सेनया तस्थौ नाना धवजसमुत्थया
13
जयद्रथॊ भीमरथः साम्यात्रिक सभॊ जयः
भूमिं जयॊ वृषक्राथॊ नैषधश च महाबलः
14
वृता बलेन महता बरह्मलॊकपुरस्कृताः
वयूहस्यॊपरि ते राजन सथिता युद्धविशारदाः
15
दरॊणेन विहितॊ वयूहः पदात्यश्वरथद्विपैः
वातॊद्धूतार्णवाकारः परवृत्त इव लक्ष्यते
16
तस्य पक्षप्रपक्षेभ्यॊ निष्पतन्ति युयुत्सवः
स विद्युत सतनिता मेघाः सर्वदिग्भ्य इवॊष्णगे
17
तस्य पराग्ज्यॊतिषॊ मध्ये विधिवत कल्पितं गजम
आस्थितः शुशुभे राजन्न अंशुमान उदये यथा
18
माल्यदामवता राजा शवेतच छत्रेण धार्यता
कृत्तिका यॊगयुक्तेन पौर्णमास्याम इवेन्दुना
19
नीलाञ्जनचय परख्यॊ मदान्धॊ दविरदॊ बभौ
अभिवृष्टॊ महामेघैर यथा सयात पर्वतॊ महान
20
नाना नृपतिभिर वीरैर विविधायुधभूषणैः
समन्वितः पार्वतीयैः शक्रॊ देवगणैर इव
21
ततॊ युधिष्ठिरः परेक्ष्य वयूहं तम अतिमानुषम
अजय्यम अरिभिः संख्ये पार्षतं वाक्यम अब्रवीत
22
बराह्मणस्य वशं नाहम इयाम अद्य यथा परभॊ
पारावत सवर्णाश्व तथा नीतिर विधीयताम
23
[धृस्ट]
दरॊणस्य यतमानस्य वशं नैष्यसि सुव्रत
अहम आवारयिष्यामि दरॊणम अद्य सहानुगम
24
मयि जीवति कौरव्य नॊद्वेगं कर्तुम अर्हसि
न हि शक्तॊ रणे दरॊणॊ विजेतुं मां कथं चन
25
[स]
एवम उक्त्वा किरन बाणान दरुपदस्य सुतॊ बली
पारावत सवर्षाश्वः सवयं दरॊणम उपाद्रवत
26
अनिष्ट दर्शनं दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नम अवस्थितम
कषणेनैवाभवद दरॊणॊ नातिहृष्टमना इव
27
तं तु संप्रेक्ष्य पुत्रस ते दुर्मुखः शत्रुकर्शनः
परियं चिकीर्षन दरॊणस्य धृष्टद्युम्नम अवारयत
28
स संप्रहारस तुमुलः समरूप इवाभवत
पार्षतस्य च शूरस्य दुर्मुखस्य च भारत
29
पार्षतः शरजालेन कषिप्रं परच्छाद्य दुर्मुखम
भारद्वाजं शरौघेण महता समवारयत
30
दरॊणम आवारितं दृष्ट्वा भृशायस्तस तवात्मजः
नाना लिङ्गैः शरव्रातैः पार्षतं सममॊहयत
31
तयॊर विषक्तयॊर संख्ये पाञ्चाल्य कुरुमुख्ययॊः
दरॊणॊ यौधिष्ठिरं सैन्यं बहुधा वयधमच छरैः
32
अनिलेन यथाभ्राणि विच्छिन्नानि समन्ततः
तथा पार्थस्य सैन्यानि विच्छिन्नानि कव चित कव चित
33
मुहूर्तम इव तद युद्धम आसीन मधुरदर्शनम
तत उन्मत्तवद राजन निर्मर्यादम अवर्तत
34
नैव सवे न परे राजन्न अज्ञायन्त परस्परम
अनुमानेन संज्ञाभिर युद्धं तत समवर्तत
35
चूडामणिषु निष्केषु भूषणेष्व असि चर्मसु
तेषाम आदित्यवर्णाभा मरीच्यः परचकाशिरे
36
तत परकीर्णपताकानां रथवारणवाजिनाम
बलाका शबलाभ्राभं ददृशे रूपम आहवे
37
नरान एव नरा जघ्नुर उदग्राश च हया हयान
रथांश च रथिनॊ जघ्नुर वारणा वरवारणान
38
समुच्छ्रितपताकानां गजानां परमद्विपैः
कषणेन तुमुलॊ घॊरः संग्राहः समवर्तत
39
तेषां संसक्तगात्राणां कर्षताम इतरेतरम
दन्तसंघात संघर्षात स धूमॊ ऽगनिर अजायत
40
विप्रकीर्णपताकास ते विषाण जनिताग्नयः
बभूवुः खं समासाद्य स विद्युत इवाम्बुदाः
41
विक्षरद्भिर नदद्भिश च निपतद्भिश च वारणैः
संबभूव मही कीर्णा मेघैर दयौर इव शारदी
42
तेषाम आहन्यमानानां बाणतॊमर वृष्टिभिः
वारणानां रवॊ जज्ञे मेघानाम इव संप्लवे
43
तॊमराभिहताः के चिद बाणैश च परमद्विपाः
वित्रेसुः सर्वभूतानां शब्दम एवापरे ऽवरजन
44
विषाणाभिहताश चापि के चित तत्र गजा गजैः
चक्रुर आर्तस्वरं घॊरम उत्पातजलदा इव
45
परतीपं हरियमाणाश च वारणा वरवारणैः
उन्मथ्य पुनर आजह्रुः परेरिताः परमाङ्कुशैः
46
महामात्रा महामात्रैस ताडिताः शरतॊमरैः
गजेभ्यः पृथिवीं जग्मुर मुक्तप्रहरणाङ्कुशाः
47
निर्मनुष्याश च मातङ्गा विनदन्तस ततस ततः
छिन्नाभ्राणीव संपेतुः संप्रविश्य परस्परम
48
हतान परिवहन्तश च यन्त्रिताः परमायुधैः
दिशॊ जग्मुर महानागाः के चिद एकचरा इव
49
ताडितास ताड्यमानाश च तॊमरर्ष्टि परश्वधैः
पेतुर आर्तस्वरं कृत्वा तदा विशसने गजाः
50
तेषां शैलॊपमैः कार्यैर निपतद्भिः समन्ततः
आहता सहसा भूमिश चकम्पे च ननाद च
51
सादितैः स गजारॊहैः स पताकैः समन्ततः
मातङ्गैः शुशुभे भूमिर विकीर्णैर इव पर्वतैः
52
गजस्थाश च महामात्रा निर्भिन्नहृदया रणे
रथिभिः पातिता बल्लैर विकीर्णाङ्कुश तॊमराः
53
करौञ्चवद विनदन्तॊ ऽनयनाराचाभिहता गजाः
परान सवांश चापि मृद्नन्तः परिपेतुर दिशॊ दश
54
गजाश्वरथसंघानां शरीरौघसमावृता
बभूव पृथिवी राजन मांर अशॊणित कर्दमा
55
परमथ्य च विषाणाग्रैः समुत्क्षिप्य च वारणैः
सचक्राश च विचक्राश च रथैर एव महारथाः
56
रथाश च रथिभिर हीना निर्मनुष्याश च वाजिनः
हतारॊहाश च मातङ्गा दिशॊ जग्मुः शरातुराः
57
जघानात्र पिता पुत्रं पुत्रश च पितरं तथा
इत्य आसीत तुमुलं युद्धं न परज्ञायत किं चन
58
आ गुल्फेभ्यॊ ऽवसीदन्त नराः शॊणितकर्दमे
दीप्यमानैः परिक्षिप्ता दावैर इव महाद्रुमाः
59
शॊणितैः सिच्यमानानि वस्त्राणि कवचानि च
छत्राणि च पताकाश च सर्वं रक्तम अदृश्यत
60
हयौघाश च रथौघाश च नरौघाश च निपातिताः
संवृत्ताः पुनर आवृत्ता बहुधा रथनेमिभिः
61
स गजौघमहावेगः परासु नरशैवलः
रथौघतुमुलावर्तः परबभौ सैन्यसागरः
62
तं वाहन महानौभिर यॊधा जय धनैषिणः
अवगाह्यावमज्जन्ते नैव मॊहं परचक्रिरे
63
शरवर्षाभिवृष्टेषु यॊधेष्व अजित लक्ष्मसु
न हि सवचित्ततां लेभे कश चिद आहत लक्षणः
64
वर्तमाने तथा युद्धे घॊररूपे भयंकरे
मॊहयित्वा परान दरॊणॊ युधिष्ठिरम उपाद्रवन
1
[s]
pariṇāmya niśāṃ tāṃ tu bhāradvājo mahārathaḥ
bahūktvā ca tato rājan rājānaṃ ca suyodhanam
2
vidhāya yogaṃ pārthena saṃśaptakagaṇaiḥ saha
niṣkrānte ca raṇāt pārthe saṃśaptakavadhaṃ prati
3
vyūḍhānīkas tato droṇaḥ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
abhyayād bharataśreṣṭha dharmarāja jighṛkṣayā
4
vyūhaṃ dṛṣṭvā suparṇaṃ tu bhāradvāja kṛtaṃ tadā
vyūhena maḍalārdhena pratyavyūhad yudhiṣṭhiraḥ
5
mukham āsīt suparṇasya bhāradvājo mahārathaḥ
śiro duryodhano rājā sodaryaiḥ sānugaiḥ saha
6
cakṣuṣī kṛtavarmā ca gautamaś cāsyatām varaḥ
bhūtavarmā kṣemaśarmā karakarṣaś ca vīryavān
7
kaliṅgāḥ siṃhalāḥ prācyāḥ śūrābhīrā daśerakāḥ
akā yavanakāmbojās tathā haṃsapadāś ca ye
8
grīvāyāṃ śūrasenāś ca daradā madrakekayāḥ
gajāśvarathapattyaughās tasthuḥ śatasahasraśaḥ
9
bhūriśravāḥ śalaḥ śalyaḥ somadattaś ca bāhlikaḥ
akṣauhiṇyā vṛtā vīrā dakṣṇiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
10
vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
vāmaṃ pakṣaṃ samāśritya droṇaputrāgragāḥ sthitāḥ
11
pṛṣṭhe kaliṅgāḥ sāmbaṣṭhā māgadhāḥ paundra madrakāḥ
gāndhārāḥ śakuniprāgyāḥ pārvatīyā vasātayaḥ
12
pucche vaikartanaḥ karṇaḥ saputrajñāti bāndhanaḥ
mahatyā senayā tasthau nānā dhvajasamutthayā
13
jayadratho bhīmarathaḥ sāmyātrika sabho jayaḥ
bhūmiṃ jayo vṛṣakrātho naiṣadhaś ca mahābalaḥ
14
vṛtā balena mahatā brahmalokapuraskṛtāḥ
vyūhasyopari te rājan sthitā yuddhaviśāradāḥ
15
droṇena vihito vyūhaḥ padātyaśvarathadvipaiḥ
vātoddhūtārṇavākāraḥ pravṛtta iva lakṣyate
16
tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ
sa vidyut stanitā meghāḥ sarvadigbhya ivoṣṇage
17
tasya prāgjyotiṣo madhye vidhivat kalpitaṃ gajam
āsthitaḥ śuśubhe rājann aṃśumān udaye yathā
18
mālyadāmavatā rājā śvetac chatreṇa dhāryatā
kṛttikā yogayuktena paurṇamāsyām ivendunā
19
nīlāñjanacaya prakhyo madāndho dvirado babhau
abhivṛṣṭo mahāmeghair yathā syāt parvato mahān
20
nānā nṛpatibhir vīrair vividhāyudhabhūṣaṇaiḥ
samanvitaḥ pārvatīyaiḥ śakro devagaṇair iva
21
tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya vyūhaṃ tam atimānuṣam
ajayyam aribhiḥ saṃkhye pārṣataṃ vākyam abravīt
22
brāhmaṇasya vaśaṃ nāham iyām adya yathā prabho
pārāvata savarṇāśva tathā nītir vidhīyatām
23
[dhṛsṭa]
droṇasya yatamānasya vaśaṃ naiṣyasi suvrata
aham āvārayiṣyāmi droṇam adya sahānugam
24
mayi jīvati kauravya nodvegaṃ kartum arhasi
na hi śakto raṇe droṇo vijetuṃ māṃ kathaṃ cana
25
[s]
evam uktvā kiran bāṇān drupadasya suto balī
pārāvata savarṣāśvaḥ svayaṃ droṇam upādravat
26
aniṣṭa darśanaṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnam avasthitam
kṣaṇenaivābhavad droṇo nātihṛṣṭamanā iva
27
taṃ tu saṃprekṣya putras te durmukhaḥ śatrukarśanaḥ
priyaṃ cikīrṣan droṇasya dhṛṣṭadyumnam avārayat
28
sa saṃprahāras tumulaḥ samarūpa ivābhavat
pārṣatasya ca śūrasya durmukhasya ca bhārata
29
pārṣataḥ śarajālena kṣipraṃ pracchādya durmukham
bhāradvājaṃ śaraugheṇa mahatā samavārayat
30
droṇam āvāritaṃ dṛṣṭvā bhṛśāyastas tavātmajaḥ
nānā liṅgaiḥ śaravrātaiḥ pārṣataṃ samamohayat
31
tayor viṣaktayor saṃkhye pāñcālya kurumukhyayoḥ
droṇo yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ bahudhā vyadhamac charaiḥ
32
anilena yathābhrāṇi vicchinnāni samantataḥ
tathā pārthasya sainyāni vicchinnāni kva cit kva cit
33
muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata
34
naiva sve na pare rājann ajñāyanta parasparam
anumānena saṃjñābhir yuddhaṃ tat samavartata
35
cūḍāmaṇiṣu niṣkeṣu bhūṣaṇeṣv asi carmasu
teṣām ādityavarṇābhā marīcyaḥ pracakāśire
36
tat prakīrṇapatākānāṃ rathavāraṇavājinām
balākā śabalābhrābhaṃ dadṛśe rūpam āhave
37
narān eva narā jaghnur udagrāś ca hayā hayān
rathāṃś ca rathino jaghnur vāraṇā varavāraṇān
38
samucchritapatākānāṃ gajānāṃ paramadvipaiḥ
kṣaṇena tumulo ghoraḥ saṃgrāhaḥ samavartata
39
teṣāṃ saṃsaktagātrāṇāṃ karṣatām itaretaram
dantasaṃghāta saṃgharṣāt sa dhūmo 'gnir ajāyata
40
viprakīrṇapatākās te viṣāṇa janitāgnayaḥ
babhūvuḥ khaṃ samāsādya sa vidyuta ivāmbudāḥ
41
vikṣaradbhir nadadbhiś ca nipatadbhiś ca vāraṇaiḥ
saṃbabhūva mahī kīrṇā meghair dyaur iva śāradī
42
teṣām āhanyamānānāṃ bāṇatomara vṛṣṭibhiḥ
vāraṇānāṃ ravo jajñe meghānām iva saṃplave
43
tomarābhihatāḥ ke cid bāṇaiś ca paramadvipāḥ
vitresuḥ sarvabhūtānāṃ śabdam evāpare 'vrajan
44
viṣāṇābhihatāś cāpi ke cit tatra gajā gajaiḥ
cakrur ārtasvaraṃ ghoram utpātajaladā iva
45
pratīpaṃ hriyamāṇāś ca vāraṇā varavāraṇaiḥ
unmathya punar ājahruḥ preritāḥ paramāṅkuśaiḥ
46
mahāmātrā mahāmātrais tāḍitāḥ śaratomaraiḥ
gajebhyaḥ pṛthivīṃ jagmur muktapraharaṇāṅkuśāḥ
47
nirmanuṣyāś ca mātaṅgā vinadantas tatas tataḥ
chinnābhrāṇīva saṃpetuḥ saṃpraviśya parasparam
48
hatān parivahantaś ca yantritāḥ paramāyudhaiḥ
diśo jagmur mahānāgāḥ ke cid ekacarā iva
49
tāḍitās tāḍyamānāś ca tomararṣṭi paraśvadhaiḥ
petur ārtasvaraṃ kṛtvā tadā viśasane gajāḥ
50
teṣāṃ ailopamaiḥ kāryair nipatadbhiḥ samantataḥ
āhatā sahasā bhūmiś cakampe ca nanāda ca
51
sāditaiḥ sa gajārohaiḥ sa patākaiḥ samantataḥ
mātaṅgaiḥ śuśubhe bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ
52
gajasthāś ca mahāmātrā nirbhinnahṛdayā raṇe
rathibhiḥ pātitā ballair vikīrṇāṅkuśa tomarāḥ
53
krauñcavad vinadanto 'nyanārācābhihatā gajāḥ
parān svāṃś cāpi mṛdnantaḥ paripetur diśo daśa
54
gajāśvarathasaṃghānāṃ śarīraughasamāvṛtā
babhūva pṛthivī rājan māṃr aśoṇita kardamā
55
pramathya ca viṣāṇāgraiḥ samutkṣipya ca vāraṇaiḥ
sacakrāś ca vicakrāś ca rathair eva mahārathāḥ
56
rathāś ca rathibhir hīnā nirmanuṣyāś ca vājinaḥ
hatārohāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ
57
jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
ity āsīt tumulaṃ yuddhaṃ na prajñāyata kiṃ cana
58
ā gulphebhyo 'vasīdanta narāḥ śoṇitakardame
dīpyamānaiḥ parikṣiptā dāvair iva mahādrumāḥ
59
oṇitaiḥ sicyamānāni vastrāṇi kavacāni ca
chatrāṇi ca patākāś ca sarvaṃ raktam adṛśyata
60
hayaughāś ca rathaughāś ca naraughāś ca nipātitāḥ
saṃvṛttāḥ punar āvṛttā bahudhā rathanemibhiḥ
61
sa gajaughamahāvegaḥ parāsu naraśaivalaḥ
rathaughatumulāvartaḥ prababhau sainyasāgaraḥ
62
taṃ vāhana mahānaubhir yodhā jaya dhanaiṣiṇaḥ
avagāhyāvamajjante naiva mohaṃ pracakrire
63
aravarṣābhivṛṣṭeṣu yodheṣv ajita lakṣmasu
na hi svacittatāṃ lebhe kaś cid āhata lakṣaṇaḥ
64
vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayaṃkare
mohayitvā parān droṇo yudhiṣṭhiram upādravan
Book 7
Chapter 19
1
[स]
परिणाम्य निशां तां तु भारद्वाजॊ महारथः
बहूक्त्वा च ततॊ राजन राजानं च सुयॊधनम
2
विधाय यॊगं पार्थेन संशप्तकगणैः सह
निष्क्रान्ते च रणात पार्थे संशप्तकवधं परति
3
वयूढानीकस ततॊ दरॊणः पाण्डवानां महाचमूम
अभ्ययाद भरतश्रेष्ठ धर्मराज जिघृक्षया
4
वयूहं दृष्ट्वा सुपर्णं तु भारद्वाज कृतं तदा
वयूहेन मडलार्धेन परत्यव्यूहद युधिष्ठिरः
5
मुखम आसीत सुपर्णस्य भारद्वाजॊ महारथः
शिरॊ दुर्यॊधनॊ राजा सॊदर्यैः सानुगैः सह
6
चक्षुषी कृतवर्मा च गौतमश चास्यताम वरः
भूतवर्मा कषेमशर्मा करकर्षश च वीर्यवान
7
कलिङ्गाः सिंहलाः पराच्याः शूराभीरा दशेरकाः
शका यवनकाम्बॊजास तथा हंसपदाश च ये
8
गरीवायां शूरसेनाश च दरदा मद्रकेकयाः
गजाश्वरथपत्त्यौघास तस्थुः शतसहस्रशः
9
भूरिश्रवाः शलः शल्यः सॊमदत्तश च बाह्लिकः
अक्षौहिण्या वृता वीरा दक्ष्णिणं पक्षम आश्रिताः
10
विन्दानुविन्दाव आवन्त्यौ काम्बॊजश च सुदक्षिणः
वामं पक्षं समाश्रित्य दरॊणपुत्राग्रगाः सथिताः
11
पृष्ठे कलिङ्गाः साम्बष्ठा मागधाः पौन्द्र मद्रकाः
गान्धाराः शकुनिप्राग्याः पार्वतीया वसातयः
12
पुच्छे वैकर्तनः कर्णः सपुत्रज्ञाति बान्धनः
महत्या सेनया तस्थौ नाना धवजसमुत्थया
13
जयद्रथॊ भीमरथः साम्यात्रिक सभॊ जयः
भूमिं जयॊ वृषक्राथॊ नैषधश च महाबलः
14
वृता बलेन महता बरह्मलॊकपुरस्कृताः
वयूहस्यॊपरि ते राजन सथिता युद्धविशारदाः
15
दरॊणेन विहितॊ वयूहः पदात्यश्वरथद्विपैः
वातॊद्धूतार्णवाकारः परवृत्त इव लक्ष्यते
16
तस्य पक्षप्रपक्षेभ्यॊ निष्पतन्ति युयुत्सवः
स विद्युत सतनिता मेघाः सर्वदिग्भ्य इवॊष्णगे
17
तस्य पराग्ज्यॊतिषॊ मध्ये विधिवत कल्पितं गजम
आस्थितः शुशुभे राजन्न अंशुमान उदये यथा
18
माल्यदामवता राजा शवेतच छत्रेण धार्यता
कृत्तिका यॊगयुक्तेन पौर्णमास्याम इवेन्दुना
19
नीलाञ्जनचय परख्यॊ मदान्धॊ दविरदॊ बभौ
अभिवृष्टॊ महामेघैर यथा सयात पर्वतॊ महान
20
नाना नृपतिभिर वीरैर विविधायुधभूषणैः
समन्वितः पार्वतीयैः शक्रॊ देवगणैर इव
21
ततॊ युधिष्ठिरः परेक्ष्य वयूहं तम अतिमानुषम
अजय्यम अरिभिः संख्ये पार्षतं वाक्यम अब्रवीत
22
बराह्मणस्य वशं नाहम इयाम अद्य यथा परभॊ
पारावत सवर्णाश्व तथा नीतिर विधीयताम
23
[धृस्ट]
दरॊणस्य यतमानस्य वशं नैष्यसि सुव्रत
अहम आवारयिष्यामि दरॊणम अद्य सहानुगम
24
मयि जीवति कौरव्य नॊद्वेगं कर्तुम अर्हसि
न हि शक्तॊ रणे दरॊणॊ विजेतुं मां कथं चन
25
[स]
एवम उक्त्वा किरन बाणान दरुपदस्य सुतॊ बली
पारावत सवर्षाश्वः सवयं दरॊणम उपाद्रवत
26
अनिष्ट दर्शनं दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नम अवस्थितम
कषणेनैवाभवद दरॊणॊ नातिहृष्टमना इव
27
तं तु संप्रेक्ष्य पुत्रस ते दुर्मुखः शत्रुकर्शनः
परियं चिकीर्षन दरॊणस्य धृष्टद्युम्नम अवारयत
28
स संप्रहारस तुमुलः समरूप इवाभवत
पार्षतस्य च शूरस्य दुर्मुखस्य च भारत
29
पार्षतः शरजालेन कषिप्रं परच्छाद्य दुर्मुखम
भारद्वाजं शरौघेण महता समवारयत
30
दरॊणम आवारितं दृष्ट्वा भृशायस्तस तवात्मजः
नाना लिङ्गैः शरव्रातैः पार्षतं सममॊहयत
31
तयॊर विषक्तयॊर संख्ये पाञ्चाल्य कुरुमुख्ययॊः
दरॊणॊ यौधिष्ठिरं सैन्यं बहुधा वयधमच छरैः
32
अनिलेन यथाभ्राणि विच्छिन्नानि समन्ततः
तथा पार्थस्य सैन्यानि विच्छिन्नानि कव चित कव चित
33
मुहूर्तम इव तद युद्धम आसीन मधुरदर्शनम
तत उन्मत्तवद राजन निर्मर्यादम अवर्तत
34
नैव सवे न परे राजन्न अज्ञायन्त परस्परम
अनुमानेन संज्ञाभिर युद्धं तत समवर्तत
35
चूडामणिषु निष्केषु भूषणेष्व असि चर्मसु
तेषाम आदित्यवर्णाभा मरीच्यः परचकाशिरे
36
तत परकीर्णपताकानां रथवारणवाजिनाम
बलाका शबलाभ्राभं ददृशे रूपम आहवे
37
नरान एव नरा जघ्नुर उदग्राश च हया हयान
रथांश च रथिनॊ जघ्नुर वारणा वरवारणान
38
समुच्छ्रितपताकानां गजानां परमद्विपैः
कषणेन तुमुलॊ घॊरः संग्राहः समवर्तत
39
तेषां संसक्तगात्राणां कर्षताम इतरेतरम
दन्तसंघात संघर्षात स धूमॊ ऽगनिर अजायत
40
विप्रकीर्णपताकास ते विषाण जनिताग्नयः
बभूवुः खं समासाद्य स विद्युत इवाम्बुदाः
41
विक्षरद्भिर नदद्भिश च निपतद्भिश च वारणैः
संबभूव मही कीर्णा मेघैर दयौर इव शारदी
42
तेषाम आहन्यमानानां बाणतॊमर वृष्टिभिः
वारणानां रवॊ जज्ञे मेघानाम इव संप्लवे
43
तॊमराभिहताः के चिद बाणैश च परमद्विपाः
वित्रेसुः सर्वभूतानां शब्दम एवापरे ऽवरजन
44
विषाणाभिहताश चापि के चित तत्र गजा गजैः
चक्रुर आर्तस्वरं घॊरम उत्पातजलदा इव
45
परतीपं हरियमाणाश च वारणा वरवारणैः
उन्मथ्य पुनर आजह्रुः परेरिताः परमाङ्कुशैः
46
महामात्रा महामात्रैस ताडिताः शरतॊमरैः
गजेभ्यः पृथिवीं जग्मुर मुक्तप्रहरणाङ्कुशाः
47
निर्मनुष्याश च मातङ्गा विनदन्तस ततस ततः
छिन्नाभ्राणीव संपेतुः संप्रविश्य परस्परम
48
हतान परिवहन्तश च यन्त्रिताः परमायुधैः
दिशॊ जग्मुर महानागाः के चिद एकचरा इव
49
ताडितास ताड्यमानाश च तॊमरर्ष्टि परश्वधैः
पेतुर आर्तस्वरं कृत्वा तदा विशसने गजाः
50
तेषां शैलॊपमैः कार्यैर निपतद्भिः समन्ततः
आहता सहसा भूमिश चकम्पे च ननाद च
51
सादितैः स गजारॊहैः स पताकैः समन्ततः
मातङ्गैः शुशुभे भूमिर विकीर्णैर इव पर्वतैः
52
गजस्थाश च महामात्रा निर्भिन्नहृदया रणे
रथिभिः पातिता बल्लैर विकीर्णाङ्कुश तॊमराः
53
करौञ्चवद विनदन्तॊ ऽनयनाराचाभिहता गजाः
परान सवांश चापि मृद्नन्तः परिपेतुर दिशॊ दश
54
गजाश्वरथसंघानां शरीरौघसमावृता
बभूव पृथिवी राजन मांर अशॊणित कर्दमा
55
परमथ्य च विषाणाग्रैः समुत्क्षिप्य च वारणैः
सचक्राश च विचक्राश च रथैर एव महारथाः
56
रथाश च रथिभिर हीना निर्मनुष्याश च वाजिनः
हतारॊहाश च मातङ्गा दिशॊ जग्मुः शरातुराः
57
जघानात्र पिता पुत्रं पुत्रश च पितरं तथा
इत्य आसीत तुमुलं युद्धं न परज्ञायत किं चन
58
आ गुल्फेभ्यॊ ऽवसीदन्त नराः शॊणितकर्दमे
दीप्यमानैः परिक्षिप्ता दावैर इव महाद्रुमाः
59
शॊणितैः सिच्यमानानि वस्त्राणि कवचानि च
छत्राणि च पताकाश च सर्वं रक्तम अदृश्यत
60
हयौघाश च रथौघाश च नरौघाश च निपातिताः
संवृत्ताः पुनर आवृत्ता बहुधा रथनेमिभिः
61
स गजौघमहावेगः परासु नरशैवलः
रथौघतुमुलावर्तः परबभौ सैन्यसागरः
62
तं वाहन महानौभिर यॊधा जय धनैषिणः
अवगाह्यावमज्जन्ते नैव मॊहं परचक्रिरे
63
शरवर्षाभिवृष्टेषु यॊधेष्व अजित लक्ष्मसु
न हि सवचित्ततां लेभे कश चिद आहत लक्षणः
64
वर्तमाने तथा युद्धे घॊररूपे भयंकरे
मॊहयित्वा परान दरॊणॊ युधिष्ठिरम उपाद्रवन
1
[s]
pariṇāmya niśāṃ tāṃ tu bhāradvājo mahārathaḥ
bahūktvā ca tato rājan rājānaṃ ca suyodhanam
2
vidhāya yogaṃ pārthena saṃśaptakagaṇaiḥ saha
niṣkrānte ca raṇāt pārthe saṃśaptakavadhaṃ prati
3
vyūḍhānīkas tato droṇaḥ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
abhyayād bharataśreṣṭha dharmarāja jighṛkṣayā
4
vyūhaṃ dṛṣṭvā suparṇaṃ tu bhāradvāja kṛtaṃ tadā
vyūhena maḍalārdhena pratyavyūhad yudhiṣṭhiraḥ
5
mukham āsīt suparṇasya bhāradvājo mahārathaḥ
śiro duryodhano rājā sodaryaiḥ sānugaiḥ saha
6
cakṣuṣī kṛtavarmā ca gautamaś cāsyatām varaḥ
bhūtavarmā kṣemaśarmā karakarṣaś ca vīryavān
7
kaliṅgāḥ siṃhalāḥ prācyāḥ śūrābhīrā daśerakāḥ
akā yavanakāmbojās tathā haṃsapadāś ca ye
8
grīvāyāṃ śūrasenāś ca daradā madrakekayāḥ
gajāśvarathapattyaughās tasthuḥ śatasahasraśaḥ
9
bhūriśravāḥ śalaḥ śalyaḥ somadattaś ca bāhlikaḥ
akṣauhiṇyā vṛtā vīrā dakṣṇiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
10
vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
vāmaṃ pakṣaṃ samāśritya droṇaputrāgragāḥ sthitāḥ
11
pṛṣṭhe kaliṅgāḥ sāmbaṣṭhā māgadhāḥ paundra madrakāḥ
gāndhārāḥ śakuniprāgyāḥ pārvatīyā vasātayaḥ
12
pucche vaikartanaḥ karṇaḥ saputrajñāti bāndhanaḥ
mahatyā senayā tasthau nānā dhvajasamutthayā
13
jayadratho bhīmarathaḥ sāmyātrika sabho jayaḥ
bhūmiṃ jayo vṛṣakrātho naiṣadhaś ca mahābalaḥ
14
vṛtā balena mahatā brahmalokapuraskṛtāḥ
vyūhasyopari te rājan sthitā yuddhaviśāradāḥ
15
droṇena vihito vyūhaḥ padātyaśvarathadvipaiḥ
vātoddhūtārṇavākāraḥ pravṛtta iva lakṣyate
16
tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ
sa vidyut stanitā meghāḥ sarvadigbhya ivoṣṇage
17
tasya prāgjyotiṣo madhye vidhivat kalpitaṃ gajam
āsthitaḥ śuśubhe rājann aṃśumān udaye yathā
18
mālyadāmavatā rājā śvetac chatreṇa dhāryatā
kṛttikā yogayuktena paurṇamāsyām ivendunā
19
nīlāñjanacaya prakhyo madāndho dvirado babhau
abhivṛṣṭo mahāmeghair yathā syāt parvato mahān
20
nānā nṛpatibhir vīrair vividhāyudhabhūṣaṇaiḥ
samanvitaḥ pārvatīyaiḥ śakro devagaṇair iva
21
tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya vyūhaṃ tam atimānuṣam
ajayyam aribhiḥ saṃkhye pārṣataṃ vākyam abravīt
22
brāhmaṇasya vaśaṃ nāham iyām adya yathā prabho
pārāvata savarṇāśva tathā nītir vidhīyatām
23
[dhṛsṭa]
droṇasya yatamānasya vaśaṃ naiṣyasi suvrata
aham āvārayiṣyāmi droṇam adya sahānugam
24
mayi jīvati kauravya nodvegaṃ kartum arhasi
na hi śakto raṇe droṇo vijetuṃ māṃ kathaṃ cana
25
[s]
evam uktvā kiran bāṇān drupadasya suto balī
pārāvata savarṣāśvaḥ svayaṃ droṇam upādravat
26
aniṣṭa darśanaṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnam avasthitam
kṣaṇenaivābhavad droṇo nātihṛṣṭamanā iva
27
taṃ tu saṃprekṣya putras te durmukhaḥ śatrukarśanaḥ
priyaṃ cikīrṣan droṇasya dhṛṣṭadyumnam avārayat
28
sa saṃprahāras tumulaḥ samarūpa ivābhavat
pārṣatasya ca śūrasya durmukhasya ca bhārata
29
pārṣataḥ śarajālena kṣipraṃ pracchādya durmukham
bhāradvājaṃ śaraugheṇa mahatā samavārayat
30
droṇam āvāritaṃ dṛṣṭvā bhṛśāyastas tavātmajaḥ
nānā liṅgaiḥ śaravrātaiḥ pārṣataṃ samamohayat
31
tayor viṣaktayor saṃkhye pāñcālya kurumukhyayoḥ
droṇo yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ bahudhā vyadhamac charaiḥ
32
anilena yathābhrāṇi vicchinnāni samantataḥ
tathā pārthasya sainyāni vicchinnāni kva cit kva cit
33
muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata
34
naiva sve na pare rājann ajñāyanta parasparam
anumānena saṃjñābhir yuddhaṃ tat samavartata
35
cūḍāmaṇiṣu niṣkeṣu bhūṣaṇeṣv asi carmasu
teṣām ādityavarṇābhā marīcyaḥ pracakāśire
36
tat prakīrṇapatākānāṃ rathavāraṇavājinām
balākā śabalābhrābhaṃ dadṛśe rūpam āhave
37
narān eva narā jaghnur udagrāś ca hayā hayān
rathāṃś ca rathino jaghnur vāraṇā varavāraṇān
38
samucchritapatākānāṃ gajānāṃ paramadvipaiḥ
kṣaṇena tumulo ghoraḥ saṃgrāhaḥ samavartata
39
teṣāṃ saṃsaktagātrāṇāṃ karṣatām itaretaram
dantasaṃghāta saṃgharṣāt sa dhūmo 'gnir ajāyata
40
viprakīrṇapatākās te viṣāṇa janitāgnayaḥ
babhūvuḥ khaṃ samāsādya sa vidyuta ivāmbudāḥ
41
vikṣaradbhir nadadbhiś ca nipatadbhiś ca vāraṇaiḥ
saṃbabhūva mahī kīrṇā meghair dyaur iva śāradī
42
teṣām āhanyamānānāṃ bāṇatomara vṛṣṭibhiḥ
vāraṇānāṃ ravo jajñe meghānām iva saṃplave
43
tomarābhihatāḥ ke cid bāṇaiś ca paramadvipāḥ
vitresuḥ sarvabhūtānāṃ śabdam evāpare 'vrajan
44
viṣāṇābhihatāś cāpi ke cit tatra gajā gajaiḥ
cakrur ārtasvaraṃ ghoram utpātajaladā iva
45
pratīpaṃ hriyamāṇāś ca vāraṇā varavāraṇaiḥ
unmathya punar ājahruḥ preritāḥ paramāṅkuśaiḥ
46
mahāmātrā mahāmātrais tāḍitāḥ śaratomaraiḥ
gajebhyaḥ pṛthivīṃ jagmur muktapraharaṇāṅkuśāḥ
47
nirmanuṣyāś ca mātaṅgā vinadantas tatas tataḥ
chinnābhrāṇīva saṃpetuḥ saṃpraviśya parasparam
48
hatān parivahantaś ca yantritāḥ paramāyudhaiḥ
diśo jagmur mahānāgāḥ ke cid ekacarā iva
49
tāḍitās tāḍyamānāś ca tomararṣṭi paraśvadhaiḥ
petur ārtasvaraṃ kṛtvā tadā viśasane gajāḥ
50
teṣāṃ ailopamaiḥ kāryair nipatadbhiḥ samantataḥ
āhatā sahasā bhūmiś cakampe ca nanāda ca
51
sāditaiḥ sa gajārohaiḥ sa patākaiḥ samantataḥ
mātaṅgaiḥ śuśubhe bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ
52
gajasthāś ca mahāmātrā nirbhinnahṛdayā raṇe
rathibhiḥ pātitā ballair vikīrṇāṅkuśa tomarāḥ
53
krauñcavad vinadanto 'nyanārācābhihatā gajāḥ
parān svāṃś cāpi mṛdnantaḥ paripetur diśo daśa
54
gajāśvarathasaṃghānāṃ śarīraughasamāvṛtā
babhūva pṛthivī rājan māṃr aśoṇita kardamā
55
pramathya ca viṣāṇāgraiḥ samutkṣipya ca vāraṇaiḥ
sacakrāś ca vicakrāś ca rathair eva mahārathāḥ
56
rathāś ca rathibhir hīnā nirmanuṣyāś ca vājinaḥ
hatārohāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ
57
jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
ity āsīt tumulaṃ yuddhaṃ na prajñāyata kiṃ cana
58
ā gulphebhyo 'vasīdanta narāḥ śoṇitakardame
dīpyamānaiḥ parikṣiptā dāvair iva mahādrumāḥ
59
oṇitaiḥ sicyamānāni vastrāṇi kavacāni ca
chatrāṇi ca patākāś ca sarvaṃ raktam adṛśyata
60
hayaughāś ca rathaughāś ca naraughāś ca nipātitāḥ
saṃvṛttāḥ punar āvṛttā bahudhā rathanemibhiḥ
61
sa gajaughamahāvegaḥ parāsu naraśaivalaḥ
rathaughatumulāvartaḥ prababhau sainyasāgaraḥ
62
taṃ vāhana mahānaubhir yodhā jaya dhanaiṣiṇaḥ
avagāhyāvamajjante naiva mohaṃ pracakrire
63
aravarṣābhivṛṣṭeṣu yodheṣv ajita lakṣmasu
na hi svacittatāṃ lebhe kaś cid āhata lakṣaṇaḥ
64
vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayaṃkare
mohayitvā parān droṇo yudhiṣṭhiram upādravan
