Book 7. Chapter 64

The Mahabharata In Sanskrit


Book 7

Chapter 64

1

[स]

ततॊ वयूढेष�व अनीकेष� सम�त�क�र�ष�टेष� मारिष

ताड�यमानास� भेरीष� मृदङ�गेष� नदत�स� च

2

अनीकानां च संह�रादे वादित�राणां च निस�वने

परध�मापितेष� शङ�खेष� संनादे लॊमहर�षणे

3

अभिहारयत�स� शनकैर भरतेष� य�य�त�स�ष�

रौद�रे म�हूर�ते संप�राप�ते सव�यसाची वयदृश�यत

4

वडानां वायसानां च प�रस�तात सव�यसाचिनः

बह�लानि सहस�राणि पराक�रीडंस तत�र भारत

5

बृगाश च घॊरसंनादाः शिवाश चाशिव दर�शनाः

दक�षिणेन परयातानाम अस�माकं पराणदंस तथा

6

स निर�घाता जवलन�त�यश च पेत�र उल�काः समन�ततः

चचाल च महीकृत�स�ना भये घॊरे सम�त�थिते

7

विष�वग वाताः स निर�घाता रूक�षाः शर�कर वर�षिणः

वव�य�र आयाति कौनेये संग�रामे सम�पस�थिते

8

नाक�लिस त� शतानीकॊ धृष�टद�य�म�नश च पार�षतः

पाण�डवानाम अनीकानि पराज�ञौ तौ वयूहत�स तदा

9

ततॊ रथसहस�रेण दविरदानां शतेन च

तरिभिर अश�वसहस�रैश च पदातीनां शतैः शरैः

10

अध�यर�धमात�रे धन�षां सहस�रे तनयस तव

अग�रतः सर�वसैन�यानां सथित�वा द�र�मर�षणॊ ऽबरवीत

11

अद�य गाण�डीवधन�वानं तपन�तं य�द�धद�र�मदम

अहम आवारयिष�यामि वेलेव मकरालयम

12

अद�य पश�यन�त� संग�रामे धनंजयम अमर�षणम

विषक�तं मयि द�र�धर�षम अश�मकूटम इवाश�मनि

13

�वं बर�वन महाराज महात�मा स महामतिः

महेष�वासैर वृतॊ राजन महेष�वासॊ वयवस�थितः

14

ततॊ ऽनतक इव कर�द�धः स वर�ज इव वासवः

दण�डपाणिर इवासह�यॊ मृत�य�ः कालेन चॊदितः

15

शूलपाणिर इवाक�षॊभ�यॊ वर�णः पाशवान इव

य�गान�ताग�निर इवार�चिष�मान परधक�ष�यन वै प�नः परजाः

16

करॊधामर�षबलॊद�धूतॊ निवातकवचान�तकः

जयॊ जेता सथितः सत�ये पारयिष�यन महाव�रतम

17

आम�क�तकवचः खड�गी जाम�बूनदकिरीटभृत

श�भ�र वर�माम�बर धरः सवङ�गदी चार�क�ण�डली

18

रथप�रवरम आस�थाय नरॊ नारायणान�गः

विध�न�वन गाण�डिवं संख�ये बभौ सूर�य इवॊदितः

19

सॊ ऽगरानीकस�य महत इष�पाते धनंजयः

वयवस�थाप�य रथं सज�जं शङ�खं दध�मौ परतापवान

20

अथ कृष�णॊ ऽपय असंभ�रान�तः पार�थेन सह मारिष

पराध�मापयत पाञ�चजन�यं शङ�खप�रवरम ओजसा

21

तयॊः शङ�खप�रणादेन तव सैन�ये विशां पते

आसन संहृष�टरॊमाणः कम�पिता गतचेतसः

22

यथा तरसन�ति भूतानि सर�वाण�य अशनिनिस�वनात

तथा शङ�खप�रणादेन वित�रेस�स तव सैनिकाः

23

परस�स�र�व�ः शकृन मूत�रं वाहनानि च सर�वशः

�वं स वाहनं सर�वम आविग�नम अभवद बलम

24

वयषीदन�त नरा राजञ शङ�खशब�देन मारिष

विसंज�ञाश चाभवन के चित के चिद राजन वितत�रस�ः

25

ततः कपिर�महा नादं सह भूतैर धवजालयैः

अकरॊद वयादितास�यश च भीषयंस तव सैनिकान

26

तथ शङ�खाश च भेर�यश च मृदङ�गाश चानकैः सह

प�नर �वाभ�यहन�यन�त तव सैन�यप�रहर�षणाः

27

नाना वादित�रसंह�रादैः कष�वेडितास�फॊटिताक�लैः

सिंहनादैः स वादित�रैः समाहूतैर महारथैः

28

तस�मिन स�त�म�ले शब�दे भीरूणां भयवर�धने

अतीव हृष�टॊ दाशार�हम अब�रवीत पाकशासनिः

29

चॊदयाश�वान हृषीकेश यत�र द�र�मर�षणः सथितः

�तद भित�त�वा गजानीकं परवेक�ष�याम�य अरिवाहिनीम

30

�वम उक�तॊ महाबाह�ः केशवः सव�यसाचिना

अचॊदयद धयांस तत�र यत�र द�र�मर�षणः सथितः

31

स संप�रहारस त�म�लः संप�रवृत�तः स�दार�णः

�कस�य च बहूनां च रथनागनरक�षयः

32

ततः सायकवर�षेण पर�जन�य इव वृष�टिमान

परान अवाकिरत पार�थः पर�वतान इव नीरदः

33

ते चापि रथिनः सर�वे तवरिताः कृतहस�तवत

अवाकिरन बाणजालैस ततः कृष�ण धनंजयौ

34

ततः कर�द�धॊ महाबाह�र वार�यमाणः परैर य�धि

शिरांसि रथिनां पार�थः कायेभ�यॊ ऽपाहरच छरैः

35

उद�भ�रान�तनयनैर वक�त�रैः संदष�टौष�ठ प�टैः श�भैः

सक�ण�डलशिरस तराणैर वस�धासमकीर�यत

36

प�ण�डरीकवनानीव विध�वस�तानि समन�ततः

विनिकीर�णानि यॊधानां वदनानि चकाशिरे

37

तपनीयविचित�राणि सिक�तानि र�धिरेण च

अदृश�यन�त यथा राजन मेघसंघाः स विद�य�तः

38

शिरसां पततां राजञ शब�दॊ ऽभूत पृथिवीतले

कालेन परिपक�वानां तालानां पतताम इव

39

ततः कबन�धः कश चित त� धन�र आलम�ब�य तिष�ठति

कश चित खड�गं विनिष�कृष�य भ�जेनॊद�यम�य तिष�ठति

40

नानानन�त शिरांस�य उर�व�यां पतितानि नरर�षभाः

अमृष�यमाणाः कौन�तेयं संग�रामे जय गृद�धिनः

41

हयानाम उत�तमाङ�गैश च हस�तिहस�तैश च मेदिनी

बाह�भिश च शिरॊभिश च वीराणां समकीर�यत

42

अयं पार�थः क�तः पार�थ �ष पार�थ इति परभॊ

तव सैन�येष� यॊधानां पार�थ भूतम इवाभवत

43

अन�यॊन�यम अपि चाजघ�न�र आत�मानम अपि चापरे

पार�थ भूतम अमन�यन�त जगत कालेन मॊहिताः

44

निष�टनन�तः स र�धिरा विसंज�ञा गाढवेदनाः

शयाना बहवॊ वीराः कीर�तयन�तः स�हृज�जनम

45

स भिण�डिपालाः स परासाः स शक�त�यृष�टि परश�वधाः

स निर�यूहाः सनिस�त�रिंशाः स शरासनतॊमराः

46

स बाणवर�माभरणाः सगदाः साङ�गदा रणे

महाभ�जग संकाशा बाहवः परिघॊपमाः

47

उद�वेष�टन�ति विचेष�टन�ति संवेष�टन�ति च सर�वशः

वेगं क�र�वन�ति संरब�धा निकृत�ताः परमेष�भिः

48

यॊ यः सम समरे पार�थं परतिसंरभते नरः

तस�य तस�याङ�कतॊ बाणः शरीरम उपसर�पति

49

नृत�यतॊ रथमार�गेष� धन�र वयायच�छतस तथा

न कश चित तत�र पार�थस�य ददर�शान�तरम अण�व अपि

50

यत तस�य घटमानस�य कषिप�रं विक�षिपतः शरान

लाघवात पाण�ड�प�त�रस�य वयस�मयन�त परे जनाः

51

हस�तिनं हस�तियन�तारम अश�वम आश�विकम �व च

अभिनत फल�ग�नॊ बाणै रथिनं च स सारथिम

52

आवर�तमानम आवृत�तं य�ध�यमानं च पाण�डवः

परम�खे तिष�ठमानं च न कं चिन न निहन�ति सः

53

यथॊदयन वै गगने सूर�यॊ हन�ति महत तमः

तथार�ज�नॊ गजानीकम अवधीत कङ�कपत�रिभिः

54

हस�तिभिः पतितैर भिन�नैस तव सैन�यम अदृश�यत

अन�तकाले यथा भूमिर विनिकीर�णैर महीधरैः

55

यथा मध�यं दिने सूर�यॊ द�ष�प�रेक�ष�यः पराणिभिः सदा

तथा धनंजयः कर�द�धॊ द�ष�प�रेक�ष�यॊ य�धि शत�र�भिः

56

तत तथा तव प�त�रस�य सैन�यं य�धि परंतप

परभग�नं दर�तम आविग�नम अतीव शरपीडितम

57

मार�तेनेव महता मेघानीकं विधूयता

परकाल�यमानं तत सैन�यं नाशकत परतिवीक�षित�म

58

परतॊदैश चापकॊटीभिर ह�ंकारैः साध�व आहितैः

कशा पार�ष�ण�यभिघातैश च वाग�भिर उग�राभिर �व च

59

चॊदयन�तॊ हयांस तूर�णं पलायन�ते सम तावकाः

सादिनॊ रथिनश चैव पत�तयश चार�ज�नार�दिताः

60

पार�ष�ण�यङ�ग�ण�ठाङ�क�शैर नागांश चॊदयन�तस तथापरे

शरैः संमॊहिताश चान�ये तम �वाभिम�खा ययौ

तव यॊधा हतॊत�साहा विभ�रान�त मनसस तदा

1

[s]

tato vyū�heṣv anīkeṣu samutkruṣṭeṣu m�riṣa

t��yam�n�su bherīṣu mṛdaṅgeṣu nadatsu ca

2

anīk�n�ṃ ca saṃhr�de v�ditr�ṇ�ṃ ca nisvane

pradhm�piteṣu śaṅkheṣu saṃn�de lomaharṣaṇe

3

abhih�rayatsu śanakair bharateṣu yuyutsuṣu

raudre muhūrte saṃpr�pte savyas�cī vyadṛśyata

4

va��n�ṃ v�yas�n�ṃ ca purast�t savyas�cinaḥ

bahul�ni sahasr�ṇi pr�krī�aṃs tatra bh�rata

5

bṛg�ś ca ghorasaṃn�d�ḥ śiv�ś c�śiva darśan�ḥ

dakṣiṇena pray�t�n�m asm�kaṃ pr�ṇadaṃs tath�

6

sa nirgh�t� jvalantyaś ca petur ulk�ḥ samantataḥ

cac�la ca mahīkṛtsn� bhaye ghore samutthite

7

viṣvag v�t�ḥ sa nirgh�t� rūkṣ�ḥ śarkara varṣiṇaḥ

vavyur �y�ti kauneye saṃgr�me samupasthite

8

n�kulis tu śat�nīko dhṛṣṭadyumnaś ca p�rṣataḥ

p�ṇ�av�n�m anīk�ni pr�jñau tau vyūhatus tad�

9

tato rathasahasreṇa dvirad�n�ṃ śatena ca

tribhir aśvasahasraiś ca pad�tīn�ṃ śataiḥ śaraiḥ

10

adhyardham�tre dhanuṣ�ṃ sahasre tanayas tava

agrataḥ sarvasainy�n�ṃ sthitv� durmarṣaṇo 'bravīt

11

adya g�ṇ�īvadhanv�naṃ tapantaṃ yuddhadurmadam

aham �v�rayiṣy�mi veleva makar�layam

12

adya paśyantu saṃgr�me dhanaṃjayam amarṣaṇam

viṣaktaṃ mayi durdharṣam aśmakūṭam iv�śmani

13

evaṃ bruvan mah�r�ja mah�tm� sa mah�matiḥ

maheṣv�sair vṛto r�jan maheṣv�so vyavasthitaḥ

14

tato 'ntaka iva kruddhaḥ sa varja iva v�savaḥ

daṇ�ap�ṇir iv�sahyo mṛtyuḥ k�lena coditaḥ

15

śūlap�ṇir iv�kṣobhyo varuṇaḥ p�śav�n iva

yug�nt�gnir iv�rciṣm�n pradhakṣyan vai punaḥ praj�ḥ

16

krodh�marṣabaloddhūto niv�takavac�ntakaḥ

jayo jet� sthitaḥ satye p�rayiṣyan mah�vratam

17

�muktakavacaḥ kha�gī j�mbūnadakirīṭabhṛt

śubhra varm�mbara dharaḥ svaṅgadī c�rukuṇ�alī

18

rathapravaram �sth�ya naro n�r�yaṇ�nugaḥ

vidhunvan g�ṇ�ivaṃ saṃkhye babhau sūrya ivoditaḥ

19

so 'gr�nīkasya mahata iṣup�te dhanaṃjayaḥ

vyavasth�pya rathaṃ sajjaṃ śaṅkhaṃ dadhmau prat�pav�n

20

atha kṛṣṇo 'py asaṃbhr�ntaḥ p�rthena saha m�riṣa

pr�dhm�payat p�ñcajanyaṃ śaṅkhapravaram ojas�

21

tayoḥ śaṅkhapraṇ�dena tava sainye viś�ṃ pate

�san saṃhṛṣṭarom�ṇaḥ kampit� gatacetasaḥ

22

yath� trasanti bhūt�ni sarv�ṇy aśaninisvan�t

tath� śaṅkhapraṇ�dena vitresus tava sainik�ḥ

23

prasusruvuḥ śakṛn mūtraṃ v�han�ni ca sarvaśaḥ

evaṃ sa v�hanaṃ sarvam �vignam abhavad balam

24

vyaṣīdanta nar� r�jañ śaṅkhaśabdena m�riṣa

visaṃjñ�ś c�bhavan ke cit ke cid r�jan vitatrasuḥ

25

tataḥ kapirmah� n�daṃ saha bhūtair dhvaj�layaiḥ

akarod vy�dit�syaś ca bhīṣayaṃs tava sainik�n

26

tatha śaṅkh�ś ca bheryaś ca mṛdaṅg�ś c�nakaiḥ saha

punar ev�bhyahanyanta tava sainyapraharṣaṇ�ḥ

27

n�n� v�ditrasaṃhr�daiḥ kṣve�it�sphoṭit�kulaiḥ

siṃhan�daiḥ sa v�ditraiḥ sam�hūtair mah�rathaiḥ

28

tasmin sutumule śabde bhīrūṇ�ṃ bhayavardhane

atīva hṛṣṭo d�ś�rham abravīt p�kaś�saniḥ

29

coday�śv�n hṛṣīkeśa yatra durmarṣaṇaḥ sthitaḥ

etad bhittv� gaj�nīkaṃ pravekṣy�my ariv�hinīm

30

evam ukto mah�b�huḥ keśavaḥ savyas�cin�

acodayad dhay�ṃs tatra yatra durmarṣaṇaḥ sthitaḥ

31

sa saṃprah�ras tumulaḥ saṃpravṛttaḥ sud�ruṇaḥ

ekasya ca bahūn�ṃ ca rathan�ganarakṣayaḥ

32

tataḥ s�yakavarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭim�n

par�n av�kirat p�rthaḥ parvat�n iva nīradaḥ

33

te c�pi rathinaḥ sarve tvarit�ḥ kṛtahastavat

av�kiran b�ṇaj�lais tataḥ kṛṣṇa dhanaṃjayau

34

tataḥ kruddho mah�b�hur v�ryam�ṇaḥ parair yudhi

śir�ṃsi rathin�ṃ p�rthaḥ k�yebhyo 'p�harac charaiḥ

35

udbhr�ntanayanair vaktraiḥ saṃdaṣṭauṣṭha puṭaiḥ śubhaiḥ

sakuṇ�alaśiras tr�ṇair vasudh�samakīryata

36

puṇ�arīkavan�nīva vidhvast�ni samantataḥ

vinikīrṇ�ni yodh�n�ṃ vadan�ni cak�śire

37

tapanīyavicitr�ṇi sikt�ni rudhireṇa ca

adṛśyanta yath� r�jan meghasaṃgh�ḥ sa vidyutaḥ

38

śiras�ṃ patat�ṃ r�jañ śabdo 'bhūt pṛthivītale

k�lena paripakv�n�ṃ t�l�n�ṃ patat�m iva

39

tataḥ kabandhaḥ kaś cit tu dhanur �lambya tiṣṭhati

kaś cit kha�gaṃ viniṣkṛṣya bhujenodyamya tiṣṭhati

40

n�n�nanta śir�ṃsy urvy�ṃ patit�ni nararṣabh�ḥ

amṛṣyam�ṇ�ḥ kaunteyaṃ saṃgr�me jaya gṛddhinaḥ

41

hay�n�m uttam�ṅgaiś ca hastihastaiś ca medinī

b�hubhiś ca śirobhiś ca vīr�ṇ�ṃ samakīryata

42

ayaṃ p�rthaḥ kutaḥ p�rtha eṣa p�rtha iti prabho

tava sainyeṣu yodh�n�ṃ p�rtha bhūtam iv�bhavat

43

anyonyam api c�jaghnur �tm�nam api c�pare

p�rtha bhūtam amanyanta jagat k�lena mohit�ḥ

44

niṣṭanantaḥ sa rudhir� visaṃjñ� g��havedan�ḥ

śay�n� bahavo vīr�ḥ kīrtayantaḥ suhṛjjanam

45

sa bhiṇ�ip�l�ḥ sa pr�s�ḥ sa śaktyṛṣṭi paraśvadh�ḥ

sa niryūh�ḥ sanistriṃś�ḥ sa śar�sanatomar�ḥ

46

sa b�ṇavarm�bharaṇ�ḥ sagad�ḥ s�ṅgad� raṇe

mah�bhujaga saṃk�ś� b�havaḥ parighopam�ḥ

47

udveṣṭanti viceṣṭanti saṃveṣṭanti ca sarvaśaḥ

vegaṃ kurvanti saṃrabdh� nikṛtt�ḥ parameṣubhiḥ

48

yo yaḥ sma samare p�rthaṃ pratisaṃrabhate naraḥ

tasya tasy�ṅkato b�ṇaḥ śarīram upasarpati

49

nṛtyato ratham�rgeṣu dhanur vy�yacchatas tath�

na kaś cit tatra p�rthasya dadarś�ntaram aṇv api

50

yat tasya ghaṭam�nasya kṣipraṃ vikṣipataḥ śar�n

l�ghav�t p�ṇ�uputrasya vyasmayanta pare jan�ḥ

51

hastinaṃ hastiyant�ram aśvam �śvikam eva ca

abhinat phalguno b�ṇai rathinaṃ ca sa s�rathim

52

�vartam�nam �vṛttaṃ yudhyam�naṃ ca p�ṇ�avaḥ

pramukhe tiṣṭham�naṃ ca na kaṃ cin na nihanti saḥ

53

yathodayan vai gagane sūryo hanti mahat tamaḥ

tath�rjuno gaj�nīkam avadhīt kaṅkapatribhiḥ

54

hastibhiḥ patitair bhinnais tava sainyam adṛśyata

antak�le yath� bhūmir vinikīrṇair mahīdharaiḥ

55

yath� madhyaṃ dine sūryo duṣprekṣyaḥ pr�ṇibhiḥ sad�

tath� dhanaṃjayaḥ kruddho duṣprekṣyo yudhi śatrubhiḥ

56

tat tath� tava putrasya sainyaṃ yudhi paraṃtapa

prabhagnaṃ drutam �vignam atīva śarapī�itam

57

m�ruteneva mahat� megh�nīkaṃ vidhūyat�

prak�lyam�naṃ tat sainyaṃ n�śakat prativīkṣitum

58

pratodaiś c�pakoṭībhir huṃk�raiḥ s�dhuv �hitaiḥ

kaś� p�rṣṇyabhigh�taiś ca v�gbhir ugr�bhir eva ca

59

codayanto hay�ṃs tūrṇaṃ pal�yante sma t�vak�ḥ

s�dino rathinaś caiva pattayaś c�rjun�rdit�ḥ

60

p�rṣṇyaṅguṇṭh�ṅkuśair n�g�ṃś codayantas tath�pare

śaraiḥ saṃmohit�ś c�nye tam ev�bhimukh� yayau

tava yodh� hatots�h� vibhr�nta manasas tad�