Book 7. Chapter 73

The Mahabharata In Sanskrit


Book 7

Chapter 73

1

[धृ]

बाणे तस�मिन निकृत�ते त� धृष�टद�य�म�ने च मॊक�षिते

तेन वृष�णिप�रवीरेण य�य�धानेन संजय

2

अमर�षितॊ महेष�वासः सर�वशस�त�रभृतां वरः

नरव�याघ�रः शिनेः पौत�रे दरॊणः किम अकरॊद य�धि

3

[स]

संप�रद�र�तः करॊधविषॊ वयादितास�य शरासनः

तीक�ष�णधारेष� दशनः शितनाराच दंष�ट�रवान

4

संरम�भामर�ष ताम�राक�षॊ महाहिर इव निःश�वसन

नरवीर परम�दितैः शॊणैर अश�वैर महाजवैः

5

उत�पतद�भिर इवाकाशं करमद�भिर इव सर�वतः

र�क�मप�ङ�खाञ शरान अस�यन य�य�धानम उपाद�रवत

6

शरपात महावर�षं रथघॊषबलाहकम

कार�म�काकर�ष विक�षिप�तं नाराचबह� विद�य�तम

7

शक�तिखड�गाशनि धरं करॊधवेगसम�त�थितम

दरॊण मेघम अनावार�यं हयमार�त चॊदितम

8

दृष�ट�वैवाभिपतन�तं तं शूरः परप�रंजयः

उवाच सूतं शैनेयः परहसन य�द�धद�र�मदः

9

�तं वै बराह�मणं करूरं सवकर�मण�य अनवस�थितम

आश�रयं धार�तराष�ट�रस�य राज�ञॊ द�ःखभयावहम

10

शीघ�रं परजवितैर अश�वैः परत�य�द�याहि परहृष�टवत

आचार�यं राजप�त�राणां सततं शूरमानिनम

11

ततॊ रजतसंकाशा माधवस�य हयॊत�तमाः

दरॊणस�याभिम�खाः शीघ�रम अगच�छन वातरंहसः

12

इष�जालावृतं घॊरम अन�धकारम अनन�तरम

अनाधृष�यम इवान�येषां शूराणाम अभवत तदा

13

ततः शीघ�रास�त�र विद�षॊर दरॊण सात�वतयॊस तदा

नान�तर�म शरवृष�टीनां दृश�यते नरसिंहयॊः

14

इषूणां संनिपातेन शब�दॊ धाराभिघातजः

श�श�र�वे शक�रम उक�तानाम अशनीनाम इव सवनः

15

नाराचैर अतिविद�धानां शराणां रूपम आबभौ

आशीविषविदष�टानां सर�पाणाम इव भारत

16

तयॊर जयातलनिर�घॊषॊ वयश�रूयत स�दार�णः

अजस�रं शैलशृङ�गाणां वज�रेणाहन�यताम इव

17

उभयॊस तौ रथौ राजंस ते चाश�वास�तौ च सारथी

र�क�मप�ङ�खैः शरैश छन�नाश चित�ररूपा बभ�स तदा

18

निर�मलानाम अजिह�मानां नाराचानां विशां पते

निर�म�क�ताशीविषाभानां संपातॊ ऽभूत स�दार�णः

19

उभयॊः पतिते छत�त�रं तथैव पतितौ धवजौ

उभौ र�धिरसिक�ताङ�गाव उभौ च विजयैषिणौ

20

सरवद�भिः शॊणितं गात�रैः परस�र�ताव इव वारणौ

अन�यॊन�यम अभिविध�येतां जीवितान�तकरैः शरैः

21

गर�जितॊत�क�र�ष�ट संनादाः शङ�खद�न�द�भिनिस�वनाः

उपारमन महाराज वयाजहार न कश चन

22

तूष�णींभूतान�य अनीकानि यॊधा य�द�धाद उपारमन

ददृशे दवैरथं ताभ�यां जातकौतूहलॊ जनः

23

रथिनॊ हस�तियन�तारॊ हयारॊहाः पदातयः

अवैक�षन�ताचलैर नेत�रैः परिवार�य रथर�षभौ

24

हस�त�यनीकान�य अतिष�ठन�त तहानीकानि वाजिनाम

तथैव रथवाहिन�यः परतिव�यूह�य वयवस�थिताः

25

म�क�ता विद�र�मचित�रैश च मणिकाञ�चनभूषितैः

धवजैर आभरणैश चित�रैः कवचैश च हिरण�मयैः

26

वैजयन�ती पताकाभिः परिस�तॊमाङ�गकम�बलैः

विमलैर निशितैः शस�त�रैर हयानां च परकीर�णकैः

27

जातरूपमयीभिश च राजतीभिश च मूर�धस�

गजानां क�म�भमालाभिर दन�तवेष�टैश च भारत

28

सबलाकाः स खद�यॊताः सैरावत शतह�रदाः

अदृश�यन�तॊष�ण पर�याये मेघानाम इव वाग�राः

29

अपश�यन�न अस�मदीयाश च ते च यौधिष�ठिराः सथिताः

तद य�द�धं य�य�धानस�य दरॊणस�य च महात�मनः

30

विमानाग�रगता देवा बरह�म शक�रप�रॊगमाः

सिद�धचारणसंघाश च विद�याधरमहॊरगाः

31

गतप�रत�यागताक�षेपैश चित�रैः शस�त�रविघातिभिः

विविधैर विस�मयं जग�म�स तयॊः प�र�षसिंहयॊः

32

हस�तलाघवम अस�त�रेष� दर�शयन�तौ महाबलौ

अन�यॊन�यं समविध�येतां शरैस तौ दरॊण सात�यकी

33

ततॊ दरॊणस�य दाशार�हः शरांश चिच�छेद संय�गे

पत�रिभिः स�दृढैर आश� धन�श चैव महाद�य�ते

34

निमेषान�तरमात�रेण भारद�वाजॊ ऽपरं धन�ः

सज�यं चकार तच चाश� चिच�छेदास�य स सात�यकिः

35

ततस तवरन प�नर दरॊणॊ धन�र हस�तॊ वयतिष�ठत

सज�यं सज�यं प�नश चास�य चिच�छेद निशितैः शरैः

36

ततॊ ऽसय संय�गे दरॊणॊ दृष�ट�वा कर�मातिमान�षम

य�य�धानस�य राजेन�द�र मनसेदम अचिन�तयत

37

�तद अस�त�रबलं रामे कार�तवीर�ये धनंजये

भीष�मे च प�र�षव�याघ�रे यद इदं सात�वतां वरे

38

तं चास�य मनसा दरॊणः पूजयाम आस विक�रमम

लाघवं वासवस�येव संप�रेक�ष�य दविजसत�तमः

39

त�तॊषास�त�रविदां शरेष�ठस तथा देवाः स वासवाः

न ताम आलक�षयाम आस�र लघ�तां शीघ�रकारिणः

40

देवाश च य�य�धानस�य गन�धर�वाश च विशां पते

सिद�धचारणसंघाश च विद�र दरॊणस�य कर�म तत

41

ततॊ ऽनयद धन�र आदाय दरॊणः कषत�रिय मर�दनः

अस�त�रैर अस�त�रविदां शरेष�ठॊ यॊधयाम आस भारत

42

तस�यास�त�राण�य अस�त�रमायाभिः परतिहन�य स सात�यकिः

जघान निशितैर बाणैस तद अद�भ�तम इवाभवत

43

तस�यातिमान�षं कर�म दृष�ट�वान�यैर असमं रणे

य�क�तं यॊगेन यॊगज�ञास तावकाः समपूजयन

44

यद अस�त�रम अस�यति दरॊणस तद �वास�यति सात�यकिः

तम आचार�यॊ ऽपय असंभ�रान�तॊ ऽयॊधयत�ल�शत�र� तापनः

45

ततः कर�द�धॊ महाराज धन�र�वेदस�य पारगः

वधाय य�य�धानस�य दिव�यम अस�त�रम उदैरयत

46

तद आग�नेयं महाघॊरं विप�घ�नम उपलक�ष�य सः

अस�त�रं दिव�यं महेष�वासॊ वार�णं सम�दैरयत

47

हाहाकारॊ महान आसीद दृष�ट�वा दिव�यास�त�रधारिणौ

न विचेर�स तदाकाशे भूतान�य आकाशगान�य अपि

48

अस�त�रे ते वार�णाग�नेये ताभ�यां बाणसमाहिते

न तावद अभिषज�येते वयावर�तद अथ भास�करः

49

ततॊ य�धिष�ठिरॊ राजा भीमसेनश च पाण�डवः

नक�लः सहदेवश च पर�यरक�षन�त सात�यकिम

50

धृष�ट�वद�य�म�न म�खैः सार�धं विराटश च स केकयः

मत�स�याः शाल�वेय सेनाश च दरॊणम आजग�म�र अञ�जसा

51

द�ःशासनं प�रस�कृत�य राजप�त�रः सहस�रशः

दरॊणम अभ�य�पपद�यन�त सपत�नैः परिवारितम

52

ततॊ य�द�धम अभूद राजंस तव तेषां च धन�विनाम

रजसा संवृते लॊके शरजालसमावृते

53

सर�वम आविग�नम अभवन न पराज�ञायत किं चन

सैन�येन रजसा धवस�ते निर�मर�यादम अवर�तत

1

[dhá¹›]

b�ṇe tasmin nikṛtte tu dhṛṣṭadyumne ca mokṣite

tena vṛṣṇipravīreṇa yuyudh�nena saṃjaya

2

amarṣito maheṣv�saḥ sarvaśastrabhṛt�ṃ varaḥ

naravy�ghraḥ śineḥ pautre droṇaḥ kim akarod yudhi

3

[s]

saṃpradrutaḥ krodhaviṣo vy�dit�sya śar�sanaḥ

tīkṣṇadh�reṣu daśanaḥ śitan�r�ca daṃṣṭrav�n

4

saṃrambh�marṣa t�mr�kṣo mah�hir iva niḥśvasan

naravīra pramuditaiḥ śoṇair aśvair mah�javaiḥ

5

utpatadbhir iv�k�śaṃ kramadbhir iva sarvataḥ

rukmapuṅkh�ñ śar�n asyan yuyudh�nam up�dravat

6

śarap�ta mah�varṣaṃ rathaghoṣabal�hakam

k�rmuk�karṣa vikṣiptaṃ n�r�cabahu vidyutam

7

śaktikha�g�śani dharaṃ krodhavegasamutthitam

droṇa megham an�v�ryaṃ hayam�ruta coditam

8

dṛṣṭvaiv�bhipatantaṃ taṃ śūraḥ parapuraṃjayaḥ

uv�ca sūtaṃ śaineyaḥ prahasan yuddhadurmadaḥ

9

etaṃ vai br�hmaṇaṃ krūraṃ svakarmaṇy anavasthitam

�śrayaṃ dh�rtar�ṣṭrasya r�jño duḥkhabhay�vaham

10

śīghraṃ prajavitair aśvaiḥ pratyudy�hi prahṛṣṭavat

�c�ryaṃ r�japutr�ṇ�ṃ satataṃ śūram�ninam

11

tato rajatasaṃk�ś� m�dhavasya hayottam�ḥ

droṇasy�bhimukh�ḥ śīghram agacchan v�taraṃhasaḥ

12

iṣuj�l�vṛtaṃ ghoram andhak�ram anantaram

an�dhṛṣyam iv�nyeṣ�ṃ śūr�ṇ�m abhavat tad�

13

tataḥ śīghr�stra viduṣor droṇa s�tvatayos tad�

n�ntarma śaravṛṣṭīn�ṃ dṛśyate narasiṃhayoḥ

14

iṣūṇ�ṃ saṃnip�tena śabdo dh�r�bhigh�tajaḥ

śuśruve śakram ukt�n�m aśanīn�m iva svanaḥ

15

n�r�cair atividdh�n�ṃ śar�ṇ�ṃ rūpam �babhau

�śīviṣavidaṣṭ�n�ṃ sarp�ṇ�m iva bh�rata

16

tayor jy�talanirghoṣo vyaśrūyata sud�ruṇaḥ

ajasraṃ śailaśṛṅg�ṇ�ṃ vajreṇ�hanyat�m iva

17

ubhayos tau rathau r�jaṃs te c�śv�stau ca s�rathī

rukmapuṅkhaiḥ śaraiś chann�ś citrarūp� babhus tad�

18

nirmal�n�m ajihm�n�ṃ n�r�c�n�ṃ viś�ṃ pate

nirmukt�śīviṣ�bh�n�ṃ saṃp�to 'bhūt sud�ruṇaḥ

19

ubhayoḥ patite chattraṃ tathaiva patitau dhvajau

ubhau rudhirasikt�ṅg�v ubhau ca vijayaiṣiṇau

20

sravadbhiḥ śoṇitaṃ g�traiḥ prasrut�v iva v�raṇau

anyonyam abhividhyet�ṃ jīvit�ntakaraiḥ śaraiḥ

21

garjitotkruṣṭa saṃn�d�ḥ śaṅkhadundubhinisvan�ḥ

up�raman mah�r�ja vy�jah�ra na kaś cana

22

tūṣṇīṃbhūt�ny anīk�ni yodh� yuddh�d up�raman

dadṛśe dvairathaṃ t�bhy�ṃ j�takautūhalo janaḥ

23

rathino hastiyant�ro hay�roh�ḥ pad�tayaḥ

avaikṣant�calair netraiḥ pariv�rya ratharṣabhau

24

hastyanīk�ny atiṣṭhanta tah�nīk�ni v�jin�m

tathaiva rathav�hinyaḥ prativyūhya vyavasthit�ḥ

25

mukt� vidrumacitraiś ca maṇik�ñcanabhūṣitaiḥ

dhvajair �bharaṇaiś citraiḥ kavacaiś ca hiraṇmayaiḥ

26

vaijayantī pat�k�bhiḥ paristom�ṅgakambalaiḥ

vimalair niśitaiḥ śastrair hay�n�ṃ ca prakīrṇakaiḥ

27

j�tarūpamayībhiś ca r�jatībhiś ca mūrdhasu

gaj�n�ṃ kumbham�l�bhir dantaveṣṭaiś ca bh�rata

28

sabal�k�ḥ sa khadyot�ḥ sair�vata śatahrad�ḥ

adṛśyantoṣṇa pary�ye megh�n�m iva v�gur�ḥ

29

apaśyann asmadīy�ś ca te ca yaudhiṣṭhir�ḥ sthit�ḥ

tad yuddhaṃ yuyudh�nasya droṇasya ca mah�tmanaḥ

30

vim�n�gragat� dev� brahma śakrapurogam�ḥ

siddhac�raṇasaṃgh�ś ca vidy�dharamahorag�ḥ

31

gatapraty�gat�kṣepaiś citraiḥ śastravigh�tibhiḥ

vividhair vismayaṃ jagmus tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ

32

hastal�ghavam astreṣu darśayantau mah�balau

anyonyaṃ samavidhyet�ṃ śarais tau droṇa s�tyakī

33

tato droṇasya d�ś�rhaḥ śar�ṃś ciccheda saṃyuge

patribhiḥ sudṛ�hair �śu dhanuś caiva mah�dyute

34

nimeṣ�ntaram�treṇa bh�radv�jo 'paraṃ dhanuḥ

sajyaṃ cak�ra tac c�śu cicched�sya sa s�tyakiḥ

35

tatas tvaran punar droṇo dhanur hasto vyatiṣṭhata

sajyaṃ sajyaṃ punaś c�sya ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ

36

tato 'sya saṃyuge droṇo dṛṣṭv� karm�tim�nuṣam

yuyudh�nasya r�jendra manasedam acintayat

37

etad astrabalaṃ r�me k�rtavīrye dhanaṃjaye

bhīṣme ca puruṣavy�ghre yad idaṃ s�tvat�ṃ vare

38

taṃ c�sya manas� droṇaḥ pūjay�m �sa vikramam

l�ghavaṃ v�savasyeva saṃprekṣya dvijasattamaḥ

39

tutoṣ�stravid�ṃ śreṣṭhas tath� dev�ḥ sa v�sav�ḥ

na t�m �lakṣay�m �sur laghut�ṃ śīghrak�riṇaḥ

40

dev�ś ca yuyudh�nasya gandharv�ś ca viś�ṃ pate

siddhac�raṇasaṃgh�ś ca vidur droṇasya karma tat

41

tato 'nyad dhanur �d�ya droṇaḥ kṣatriya mardanaḥ

astrair astravid�ṃ śreṣṭho yodhay�m �sa bh�rata

42

tasy�str�ṇy astram�y�bhiḥ pratihanya sa s�tyakiḥ

jagh�na niśitair b�ṇais tad adbhutam iv�bhavat

43

tasy�tim�nuṣaṃ karma dṛṣṭv�nyair asamaṃ raṇe

yuktaṃ yogena yogajñ�s t�vak�ḥ samapūjayan

44

yad astram asyati droṇas tad ev�syati s�tyakiḥ

tam �c�ryo 'py asaṃbhr�nto 'yodhayatlśatru t�panaḥ

45

tataḥ kruddho mah�r�ja dhanurvedasya p�ragaḥ

vadh�ya yuyudh�nasya divyam astram udairayat

46

tad �gneyaṃ mah�ghoraṃ vipughnam upalakṣya saḥ

astraṃ divyaṃ maheṣv�so v�ruṇaṃ samudairayat

47

h�h�k�ro mah�n �sīd dṛṣṭv� divy�stradh�riṇau

na vicerus tad�k�śe bhūt�ny �k�śag�ny api

48

astre te v�ruṇ�gneye t�bhy�ṃ b�ṇasam�hite

na t�vad abhiṣajyete vy�vartad atha bh�skaraḥ

49

tato yudhiṣṭhiro r�j� bhīmasenaś ca p�ṇ�avaḥ

nakulaḥ sahadevaś ca paryarakṣanta s�tyakim

50

dhṛṣṭvadyumna mukhaiḥ s�rdhaṃ vir�ṭaś ca sa kekayaḥ

matsy�ḥ ś�lveya sen�ś ca droṇam �jagmur añjas�

51

duḥś�sanaṃ puraskṛtya r�japutraḥ sahasraśaḥ

droṇam abhyupapadyanta sapatnaiḥ pariv�ritam

52

tato yuddham abhūd r�jaṃs tava teṣ�ṃ ca dhanvin�m

rajas� saṃvṛte loke śaraj�lasam�vṛte

53

sarvam �vignam abhavan na pr�jñ�yata kiṃ cana

sainyena rajas� dhvaste nirmary�dam avartata