Book 7. Chapter 88
The Mahabharata In Sanskrit
Book 7
Chapter 88
1
[स]
परयाते तव सैन्यं तु युयुधाने युयुत्सया
धर्मराजॊ महाराज सवेनानीकेन संवृतः
परायाद दरॊण रथप्रेप्सुर युयुधानस्य पृष्ठतः
2
ततः पाञ्चालराजस्य पुत्रः समरदुर्मदः
पराक्रॊशत पाण्डवानीके वसु दानश च पार्थिवः
3
आगच्छत परहरत दरुतं विपरिधावत
यथासुखेन गच्छेत सात्यकिर युद्धदुर्मदः
4
महारथा हि बहवॊ यतिष्यन्त्य अस्य निर्जये
इति बरुवन्तॊ वेगेन समापेतुर बलं तव
5
वयं परतिजिगीषन्तस तत्र तान समभिद्रुताः
ततः शब्दॊ महान आसीद युयुधान रथं परति
6
परकम्प्यमाना महती तव पुत्रस्य वाहिनी
सात्वतेन महाराज शतधाभिव्यदीर्यत
7
तस्यां विदीर्यमाणायां शिनेः पौत्रॊ महारथः
सप्त वीरान महेष्वासान अग्रानीके वयपॊथयत
8
ते भीता मृद्यमानाश च परमृष्टा दीर्घबाहुना
आयॊधनं जहुर वीरा दृष्ट्वा तम अतिमानुषम
9
रथैर विमथिताक्षैश च भग्ननीडैश च मारिष
चक्रैर विमथितैश छिन्नैर धवजैश च विनिपातितैः
10
अनुकर्षैः पताकाभिः शिरस तराणैः स काञ्चनैः
बाहुभिश चन्दनादिग्धैः साङ्गदैश च विशां पते
11
हस्तिहस्तॊपमैश चापि भुजगाभॊग संनिभैः
ऊरुभिः पृथिवी छन्ना मनुजानां नरॊत्तम
12
शशाङ्कसंनिकाशैश च वदनैश चारुकुण्डलैः
पतितैर वृषभाक्षाणां बभौ भारत मेदिनी
13
गजैश च बहुधा छिन्नैः शयानैः पर्वतॊपमैः
रराजातिभृशं भूमिर विकीर्णैर इव पर्वतैः
14
तपनीयमयैर यॊक्त्रैर्मुक्ता जालविभूषितैः
उरश छदैर विचित्रैश च वयशॊभन्त तुरंगमाः
गतसत्त्वा महीं पराप्य परमृष्टा दीर्घबाहुना
15
नानाविधानि सैन्यानि तव हत्वा तु सात्वतः
परविष्टस तावकं सैन्यं दरावयित्वा चमूं भृशम
16
ततस तेनैव मार्गेण येन यातॊ धनंजयः
इयेष सात्यकिर गन्तुं ततॊ दरॊणेन वारितः
17
भरद्वाजं समासाद्य युयुधानस तु मारिष
नाभ्यवर्तत संक्रुद्धॊ वेलाम इव जला शयः
18
निवार्य तु रणे दरॊणॊ युयुधानं महारथम
विव्याध निशितैर बाणैः पञ्चभिर मर्मभेदिभिः
19
सात्यकिस तु रणे दरॊणं राजन विव्याध सप्तभिः
हेमपुङ्खैः शिला धौतैः कङ्कबर्हिण वाजितैः
20
तं षड्भिः सायकैर दरॊणः साश्वयन्तारम आर्दयत
स तं न ममृषे दरॊणं युयुधानॊ महारथः
21
सिंहनादं ततः कृत्वा दरॊणं विव्याध सात्यकिः
दशभिः सायकैश चान्यैः षड्भिर अष्टाभिर एव च
22
युयुधानः पुनर दरॊणं विव्याध दशभिः शरैः
एकेन सारथिं चास्य चतुर्भिश चतुरॊ हयान
धवजम एकेन बाणेन विव्याध युधि मारिष
23
तं दरॊणः साश्वयन्तारं स रथध्वजम आशुगैः
तवरन पराच्छादयद बाणैः शलभानाम इव वरजैः
24
तथैव युयुधानॊ ऽपि दरॊणं बहुभिर आशुगैः
पराच्छादयद असंभ्रान्तस ततॊ दरॊण उवाच ह
25
तवाचार्यॊ रणं हित्वा गतः कापुरुषॊ यथा
युध्यमानं हि मां हित्वा परदक्षिणम अवर्तत
26
तवं हि मे युध्यतॊ नाद्य जीवन मॊक्ष्यसि माधव
यदि मां तवं रणे हित्वा न यास्य आचार्यवद दरुतम
27
[सात्यकि]
धनंजयस्य पदवीं धर्मराजस्य शासनात
गच्छामि सवस्ति ते बरह्मन न मे कालात्ययॊ भवेत
28
[स]
एतावद उक्त्वा शैनेय आचार्यं परिवर्जयन
परयातः सहसा राजन सारथिं चेदम अब्रवीत
29
दरॊणः करिष्यते यत्नं सर्वथा मम वारणे
यत्तॊ याहि रणे सूत शृणु चेदं वचः परम
30
एतद आलॊक्यते सैन्यम आवन्त्यानां महाप्रभम
अस्यानन्तरतस तव एतद दाक्षिणात्यं महाबलम
31
तदनन्तरम एतच च बाह्लिकानां बलं महत
बाह्लिकाभ्याशतॊ युक्तं कर्णस्यापि महद बलम
32
अन्यॊन्येन हि सैन्यानि भिन्नान्य एतानि सारथे
अन्यॊन्यं समुपाश्रित्य न तयक्ष्यन्ति रणाजिरम
33
एतद अन्तरम आसाद्य चॊदयाश्वान परहृष्टवत
मध्यमं जवम आस्थाय वह माम अत्र सारथे
34
बाह्लिका यत्र दृश्यन्ते नानाप्रहरणॊद्यताः
दाक्षिणात्याश च बहवः सूतपुत्र पुरॊगमाः
35
हस्त्यश्वरथसंबाधं यच चानीकं विलॊक्यते
नानादेशसमुत्थैश च पदातिभिर अधिष्ठितम
36
एतावद उक्त्वा यन्तारं बरह्माणं परिवर्जयन
स वयतीयाय यत्रॊग्रं कर्णस्य सुमहद बलम
37
तं दरॊणॊ ऽनुययौ करुद्धॊ विकिरन विशिखान बहून
युयुधानं महाबाहुं गच्छन्तम अनिवर्तिनम
38
कर्णस्य सैन्यं सुमहद अभिहत्य शितैः शरैः
पराविशद भारतीं सेनाम अपर्यन्तां स सात्यकिः
39
परविष्टे युयुधाने तु सैनिकेषु दरुतेषु च
अमर्षी कृतवर्मा तु सात्यकिं पर्यवारयत
40
तम आपतन्तं विशिखैः षड्भिर आहत्य सात्यकिः
चतुर्भिश चतुरॊ ऽसयाश्वान आजघानाशु वीर्यवान
41
ततः पुनः षॊडशभिर नतपर्वभिर आशुगैः
सात्यकिः कृतवर्माणं परत्यविध्यत सतनान्तरे
42
स तुद्यमानॊ विशिखैर बहुभिस तिग्मतेजनैः
सात्वतेन महाराज कृतवर्मा न चक्षमे
43
स वत्सदन्तं संधाय जिह्मगानल संनिभम
आकृष्य राजन्न आकर्णाद विव्याधॊरसि सात्यकिम
44
स तस्य देवावरणं भित्त्वा देहं च सायकः
स पत्रपुङ्खः पृथिवीं विवेश रुधिरॊक्षितः
45
अथास्य बहुभिर बाणैर अच्छिनत परमास्त्रवित
समार्गण गुणं राजन कृतवर्मा शरासनम
46
विव्याध च रणे राजन सात्यकिं सत्यविक्रमम
दशभिर विशिखैस तीक्ष्णैर अभिक्रुद्धः सतनान्तरे
47
ततः परशीर्णे धनुषि शक्त्या शक्तिमतां वरः
अभ्यहन दक्षिणं बाहुं सात्यकिः कृतवर्मणः
48
ततॊ ऽनयत सुदृढं वीरॊ धनुर आदाय सात्यकिः
वयसृजद विशिखांस तूर्णं शतशॊ ऽथ सहस्रशः
49
स रथं कृतवर्माणं समन्तात पर्यवाकिरत
छादयित्वा रणे ऽतयर्थं हार्दिक्यं तु स सात्यकिः
50
अथास्य भल्लेन शिरः सारथेः समकृन्तत
स पपात हतः सूतॊ हार्दिक्यस्य महारथात
ततस ते यन्तरि हते पराद्रवंस तुरगा भृशम
51
अथ भॊजस तव असंभ्रान्तॊ निगृह्य तुरगान सवयम
तस्थौ शरधनुष्पाणिस तत सैन्यान्य अभ्यपूजयन
52
स मुहूर्तम इवाश्वस्य सदश्वान समचॊदयत
वयपेतभीर अमित्राणाम आवहत सुमहद भयम
सात्यकिश चाभ्यगात तस्मात स तु भीमम उपाद्रवत
53
युयुधानॊ ऽपि राजेन्द्र दरॊणानीकाद विनिःसृतः
परययौ तवरितस तूर्णं काम्बॊजानां महाचमूम
54
स तत्र बहुभिः शूरैः संनिरुद्धॊ महारथैः
न चचाल तदा राजन सात्यकिः सत्यविक्रमः
55
संधाय च चमूं दरॊणॊ भॊजे भारं निवेश्य च
अन्वधावद रणे यत्तॊ युयुधानं युयुत्सया
56
तथा तम अनुधावन्तं युयुधानस्य पृष्ठतः
नयवारयन्त संक्रुद्धाः पाण्डुसैन्ये बृहत्तमाः
57
समासाद्य तु हार्दिक्यं रथानां पर्वरं रथम
पाञ्चाला विगतॊत्साहा भीमसेनपुरॊगमाः
विक्रम्य वारिता राजन वीरेण कृतवर्मणा
58
यतमानांस तु तान सर्वान ईषद विगतचेतसः
अभितस्ताञ शरौघेण कलान्तवाहान अवारयत
59
निगृहीतास तु भॊजेन भॊजानीकेप्सवॊ रणे
अतिष्ठन्न आर्यवद वीराः परार्थयन्तॊ महद यशः
1
[s]
prayāte tava sainyaṃ tu yuyudhāne yuyutsayā
dharmarājo mahārāja svenānīkena saṃvṛtaḥ
prāyād droṇa rathaprepsur yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ
2
tataḥ pāñcālarājasya putraḥ samaradurmadaḥ
prākrośat pāṇḍavānīke vasu dānaś ca pārthivaḥ
3
gacchata praharata drutaṃ viparidhāvata
yathāsukhena gaccheta sātyakir yuddhadurmadaḥ
4
mahārathā hi bahavo yatiṣyanty asya nirjaye
iti bruvanto vegena samāpetur balaṃ tava
5
vayaṃ pratijigīṣantas tatra tān samabhidrutāḥ
tataḥ śabdo mahān āsīd yuyudhāna rathaṃ prati
6
prakampyamānā mahatī tava putrasya vāhinī
sātvatena mahārāja śatadhābhivyadīryata
7
tasyāṃ vidīryamāṇāyāṃ śineḥ pautro mahārathaḥ
sapta vīrān maheṣvāsān agrānīke vyapothayat
8
te bhītā mṛdyamānāś ca pramṛṣṭā dīrghabāhunā
āyodhanaṃ jahur vīrā dṛṣṭvā tam atimānuṣam
9
rathair vimathitākṣaiś ca bhagnanīḍaiś ca māriṣa
cakrair vimathitaiś chinnair dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
10
anukarṣaiḥ patākābhiḥ śiras trāṇaiḥ sa kāñcanaiḥ
bāhubhiś candanādigdhaiḥ sāṅgadaiś ca viśāṃ pate
11
hastihastopamaiś cāpi bhujagābhoga saṃnibhaiḥ
ūrubhiḥ pṛthivī channā manujānāṃ narottama
12
aśāṅkasaṃnikāśaiś ca vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ
patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī
13
gajaiś ca bahudhā chinnaiḥ śayānaiḥ parvatopamaiḥ
rarājātibhṛśaṃ bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ
14
tapanīyamayair yoktrairmuktā jālavibhūṣitaiḥ
uraś chadair vicitraiś ca vyaśobhanta turaṃgamāḥ
gatasattvā mahīṃ prāpya pramṛṣṭā dīrghabāhunā
15
nānāvidhāni sainyāni tava hatvā tu sātvataḥ
praviṣṭas tāvakaṃ sainyaṃ drāvayitvā camūṃ bhṛśam
16
tatas tenaiva mārgeṇa yena yāto dhanaṃjayaḥ
iyeṣa sātyakir gantuṃ tato droṇena vāritaḥ
17
bharadvājaṃ samāsādya yuyudhānas tu māriṣa
nābhyavartata saṃkruddho velām iva jalā śayaḥ
18
nivārya tu raṇe droṇo yuyudhānaṃ mahāratham
vivyādha niśitair bāṇaiḥ pañcabhir marmabhedibhiḥ
19
sātyakis tu raṇe droṇaṃ rājan vivyādha saptabhiḥ
hemapuṅkhaiḥ śilā dhautaiḥ kaṅkabarhiṇa vājitaiḥ
20
taṃ ṣaḍbhiḥ sāyakair droṇaḥ sāśvayantāram ārdayat
sa taṃ na mamṛṣe droṇaṃ yuyudhāno mahārathaḥ
21
siṃhanādaṃ tataḥ kṛtvā droṇaṃ vivyādha sātyakiḥ
daśabhiḥ sāyakaiś cānyaiḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir eva ca
22
yuyudhānaḥ punar droṇaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
ekena sārathiṃ cāsya caturbhiś caturo hayān
dhvajam ekena bāṇena vivyādha yudhi māriṣa
23
taṃ droṇaḥ sāśvayantāraṃ sa rathadhvajam āśugaiḥ
tvaran prācchādayad bāṇaiḥ śalabhānām iva vrajaiḥ
24
tathaiva yuyudhāno 'pi droṇaṃ bahubhir āśugaiḥ
prācchādayad asaṃbhrāntas tato droṇa uvāca ha
25
tavācāryo raṇaṃ hitvā gataḥ kāpuruṣo yathā
yudhyamānaṃ hi māṃ hitvā pradakṣiṇam avartata
26
tvaṃ hi me yudhyato nādya jīvan mokṣyasi mādhava
yadi māṃ tvaṃ raṇe hitvā na yāsy ācāryavad drutam
27
[sātyaki]
dhanaṃjayasya padavīṃ dharmarājasya śāsanāt
gacchāmi svasti te brahman na me kālātyayo bhavet
28
[s]
etāvad uktvā śaineya ācāryaṃ parivarjayan
prayātaḥ sahasā rājan sārathiṃ cedam abravīt
29
droṇaḥ kariṣyate yatnaṃ sarvathā mama vāraṇe
yatto yāhi raṇe sūta śṛṇu cedaṃ vacaḥ param
30
etad ālokyate sainyam āvantyānāṃ mahāprabham
asyānantaratas tv etad dākṣiṇātyaṃ mahābalam
31
tadanantaram etac ca bāhlikānāṃ balaṃ mahat
bāhlikābhyāśato yuktaṃ karṇasyāpi mahad balam
32
anyonyena hi sainyāni bhinnāny etāni sārathe
anyonyaṃ samupāśritya na tyakṣyanti raṇājiram
33
etad antaram āsādya codayāśvān prahṛṣṭavat
madhyamaṃ javam āsthāya vaha mām atra sārathe
34
bāhlikā yatra dṛśyante nānāpraharaṇodyatāḥ
dākṣiṇātyāś ca bahavaḥ sūtaputra purogamāḥ
35
hastyaśvarathasaṃbādhaṃ yac cānīkaṃ vilokyate
nānādeśasamutthaiś ca padātibhir adhiṣṭhitam
36
etāvad uktvā yantāraṃ brahmāṇaṃ parivarjayan
sa vyatīyāya yatrograṃ karṇasya sumahad balam
37
taṃ droṇo 'nuyayau kruddho vikiran viśikhān bahūn
yuyudhānaṃ mahābāhuṃ gacchantam anivartinam
38
karṇasya sainyaṃ sumahad abhihatya śitaiḥ śaraiḥ
prāviśad bhāratīṃ senām aparyantāṃ sa sātyakiḥ
39
praviṣṭe yuyudhāne tu sainikeṣu druteṣu ca
amarṣī kṛtavarmā tu sātyakiṃ paryavārayat
40
tam āpatantaṃ viśikhaiḥ ṣaḍbhir āhatya sātyakiḥ
caturbhiś caturo 'syāśvān ājaghānāśu vīryavān
41
tataḥ punaḥ ṣoḍaśabhir nataparvabhir āśugaiḥ
sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ pratyavidhyat stanāntare
42
sa tudyamāno viśikhair bahubhis tigmatejanaiḥ
sātvatena mahārāja kṛtavarmā na cakṣame
43
sa vatsadantaṃ saṃdhāya jihmagānala saṃnibham
ākṛṣya rājann ākarṇād vivyādhorasi sātyakim
44
sa tasya devāvaraṇaṃ bhittvā dehaṃ ca sāyakaḥ
sa patrapuṅkhaḥ pṛthivīṃ viveśa rudhirokṣitaḥ
45
athāsya bahubhir bāṇair acchinat paramāstravit
samārgaṇa guṇaṃ rājan kṛtavarmā śarāsanam
46
vivyādha ca raṇe rājan sātyakiṃ satyavikramam
daśabhir viśikhais tīkṣṇair abhikruddhaḥ stanāntare
47
tataḥ praśīrṇe dhanuṣi śaktyā śaktimatāṃ varaḥ
abhyahan dakṣiṇaṃ bāhuṃ sātyakiḥ kṛtavarmaṇaḥ
48
tato 'nyat sudṛḍhaṃ vīro dhanur ādāya sātyakiḥ
vyasṛjad viśikhāṃs tūrṇaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
49
sa rathaṃ kṛtavarmāṇaṃ samantāt paryavākirat
chādayitvā raṇe 'tyarthaṃ hārdikyaṃ tu sa sātyakiḥ
50
athāsya bhallena śiraḥ sāratheḥ samakṛntata
sa papāta hataḥ sūto hārdikyasya mahārathāt
tatas te yantari hate prādravaṃs turagā bhṛśam
51
atha bhojas tv asaṃbhrānto nigṛhya turagān svayam
tasthau śaradhanuṣpāṇis tat sainyāny abhyapūjayan
52
sa muhūrtam ivāśvasya sadaśvān samacodayat
vyapetabhīr amitrāṇām āvahat sumahad bhayam
sātyakiś cābhyagāt tasmāt sa tu bhīmam upādravat
53
yuyudhāno 'pi rājendra droṇānīkād viniḥsṛtaḥ
prayayau tvaritas tūrṇaṃ kāmbojānāṃ mahācamūm
54
sa tatra bahubhiḥ śūraiḥ saṃniruddho mahārathaiḥ
na cacāla tadā rājan sātyakiḥ satyavikramaḥ
55
saṃdhāya ca camūṃ droṇo bhoje bhāraṃ niveśya ca
anvadhāvad raṇe yatto yuyudhānaṃ yuyutsayā
56
tathā tam anudhāvantaṃ yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ
nyavārayanta saṃkruddhāḥ pāṇḍusainye bṛhattamāḥ
57
samāsādya tu hārdikyaṃ rathānāṃ parvaraṃ ratham
pāñcālā vigatotsāhā bhīmasenapurogamāḥ
vikramya vāritā rājan vīreṇa kṛtavarmaṇā
58
yatamānāṃs tu tān sarvān īṣad vigatacetasaḥ
abhitastāñ śaraugheṇa klāntavāhān avārayat
59
nigṛhītās tu bhojena bhojānīkepsavo raṇe
atiṣṭhann āryavad vīrāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ
Book 7
Chapter 88
1
[स]
परयाते तव सैन्यं तु युयुधाने युयुत्सया
धर्मराजॊ महाराज सवेनानीकेन संवृतः
परायाद दरॊण रथप्रेप्सुर युयुधानस्य पृष्ठतः
2
ततः पाञ्चालराजस्य पुत्रः समरदुर्मदः
पराक्रॊशत पाण्डवानीके वसु दानश च पार्थिवः
3
आगच्छत परहरत दरुतं विपरिधावत
यथासुखेन गच्छेत सात्यकिर युद्धदुर्मदः
4
महारथा हि बहवॊ यतिष्यन्त्य अस्य निर्जये
इति बरुवन्तॊ वेगेन समापेतुर बलं तव
5
वयं परतिजिगीषन्तस तत्र तान समभिद्रुताः
ततः शब्दॊ महान आसीद युयुधान रथं परति
6
परकम्प्यमाना महती तव पुत्रस्य वाहिनी
सात्वतेन महाराज शतधाभिव्यदीर्यत
7
तस्यां विदीर्यमाणायां शिनेः पौत्रॊ महारथः
सप्त वीरान महेष्वासान अग्रानीके वयपॊथयत
8
ते भीता मृद्यमानाश च परमृष्टा दीर्घबाहुना
आयॊधनं जहुर वीरा दृष्ट्वा तम अतिमानुषम
9
रथैर विमथिताक्षैश च भग्ननीडैश च मारिष
चक्रैर विमथितैश छिन्नैर धवजैश च विनिपातितैः
10
अनुकर्षैः पताकाभिः शिरस तराणैः स काञ्चनैः
बाहुभिश चन्दनादिग्धैः साङ्गदैश च विशां पते
11
हस्तिहस्तॊपमैश चापि भुजगाभॊग संनिभैः
ऊरुभिः पृथिवी छन्ना मनुजानां नरॊत्तम
12
शशाङ्कसंनिकाशैश च वदनैश चारुकुण्डलैः
पतितैर वृषभाक्षाणां बभौ भारत मेदिनी
13
गजैश च बहुधा छिन्नैः शयानैः पर्वतॊपमैः
रराजातिभृशं भूमिर विकीर्णैर इव पर्वतैः
14
तपनीयमयैर यॊक्त्रैर्मुक्ता जालविभूषितैः
उरश छदैर विचित्रैश च वयशॊभन्त तुरंगमाः
गतसत्त्वा महीं पराप्य परमृष्टा दीर्घबाहुना
15
नानाविधानि सैन्यानि तव हत्वा तु सात्वतः
परविष्टस तावकं सैन्यं दरावयित्वा चमूं भृशम
16
ततस तेनैव मार्गेण येन यातॊ धनंजयः
इयेष सात्यकिर गन्तुं ततॊ दरॊणेन वारितः
17
भरद्वाजं समासाद्य युयुधानस तु मारिष
नाभ्यवर्तत संक्रुद्धॊ वेलाम इव जला शयः
18
निवार्य तु रणे दरॊणॊ युयुधानं महारथम
विव्याध निशितैर बाणैः पञ्चभिर मर्मभेदिभिः
19
सात्यकिस तु रणे दरॊणं राजन विव्याध सप्तभिः
हेमपुङ्खैः शिला धौतैः कङ्कबर्हिण वाजितैः
20
तं षड्भिः सायकैर दरॊणः साश्वयन्तारम आर्दयत
स तं न ममृषे दरॊणं युयुधानॊ महारथः
21
सिंहनादं ततः कृत्वा दरॊणं विव्याध सात्यकिः
दशभिः सायकैश चान्यैः षड्भिर अष्टाभिर एव च
22
युयुधानः पुनर दरॊणं विव्याध दशभिः शरैः
एकेन सारथिं चास्य चतुर्भिश चतुरॊ हयान
धवजम एकेन बाणेन विव्याध युधि मारिष
23
तं दरॊणः साश्वयन्तारं स रथध्वजम आशुगैः
तवरन पराच्छादयद बाणैः शलभानाम इव वरजैः
24
तथैव युयुधानॊ ऽपि दरॊणं बहुभिर आशुगैः
पराच्छादयद असंभ्रान्तस ततॊ दरॊण उवाच ह
25
तवाचार्यॊ रणं हित्वा गतः कापुरुषॊ यथा
युध्यमानं हि मां हित्वा परदक्षिणम अवर्तत
26
तवं हि मे युध्यतॊ नाद्य जीवन मॊक्ष्यसि माधव
यदि मां तवं रणे हित्वा न यास्य आचार्यवद दरुतम
27
[सात्यकि]
धनंजयस्य पदवीं धर्मराजस्य शासनात
गच्छामि सवस्ति ते बरह्मन न मे कालात्ययॊ भवेत
28
[स]
एतावद उक्त्वा शैनेय आचार्यं परिवर्जयन
परयातः सहसा राजन सारथिं चेदम अब्रवीत
29
दरॊणः करिष्यते यत्नं सर्वथा मम वारणे
यत्तॊ याहि रणे सूत शृणु चेदं वचः परम
30
एतद आलॊक्यते सैन्यम आवन्त्यानां महाप्रभम
अस्यानन्तरतस तव एतद दाक्षिणात्यं महाबलम
31
तदनन्तरम एतच च बाह्लिकानां बलं महत
बाह्लिकाभ्याशतॊ युक्तं कर्णस्यापि महद बलम
32
अन्यॊन्येन हि सैन्यानि भिन्नान्य एतानि सारथे
अन्यॊन्यं समुपाश्रित्य न तयक्ष्यन्ति रणाजिरम
33
एतद अन्तरम आसाद्य चॊदयाश्वान परहृष्टवत
मध्यमं जवम आस्थाय वह माम अत्र सारथे
34
बाह्लिका यत्र दृश्यन्ते नानाप्रहरणॊद्यताः
दाक्षिणात्याश च बहवः सूतपुत्र पुरॊगमाः
35
हस्त्यश्वरथसंबाधं यच चानीकं विलॊक्यते
नानादेशसमुत्थैश च पदातिभिर अधिष्ठितम
36
एतावद उक्त्वा यन्तारं बरह्माणं परिवर्जयन
स वयतीयाय यत्रॊग्रं कर्णस्य सुमहद बलम
37
तं दरॊणॊ ऽनुययौ करुद्धॊ विकिरन विशिखान बहून
युयुधानं महाबाहुं गच्छन्तम अनिवर्तिनम
38
कर्णस्य सैन्यं सुमहद अभिहत्य शितैः शरैः
पराविशद भारतीं सेनाम अपर्यन्तां स सात्यकिः
39
परविष्टे युयुधाने तु सैनिकेषु दरुतेषु च
अमर्षी कृतवर्मा तु सात्यकिं पर्यवारयत
40
तम आपतन्तं विशिखैः षड्भिर आहत्य सात्यकिः
चतुर्भिश चतुरॊ ऽसयाश्वान आजघानाशु वीर्यवान
41
ततः पुनः षॊडशभिर नतपर्वभिर आशुगैः
सात्यकिः कृतवर्माणं परत्यविध्यत सतनान्तरे
42
स तुद्यमानॊ विशिखैर बहुभिस तिग्मतेजनैः
सात्वतेन महाराज कृतवर्मा न चक्षमे
43
स वत्सदन्तं संधाय जिह्मगानल संनिभम
आकृष्य राजन्न आकर्णाद विव्याधॊरसि सात्यकिम
44
स तस्य देवावरणं भित्त्वा देहं च सायकः
स पत्रपुङ्खः पृथिवीं विवेश रुधिरॊक्षितः
45
अथास्य बहुभिर बाणैर अच्छिनत परमास्त्रवित
समार्गण गुणं राजन कृतवर्मा शरासनम
46
विव्याध च रणे राजन सात्यकिं सत्यविक्रमम
दशभिर विशिखैस तीक्ष्णैर अभिक्रुद्धः सतनान्तरे
47
ततः परशीर्णे धनुषि शक्त्या शक्तिमतां वरः
अभ्यहन दक्षिणं बाहुं सात्यकिः कृतवर्मणः
48
ततॊ ऽनयत सुदृढं वीरॊ धनुर आदाय सात्यकिः
वयसृजद विशिखांस तूर्णं शतशॊ ऽथ सहस्रशः
49
स रथं कृतवर्माणं समन्तात पर्यवाकिरत
छादयित्वा रणे ऽतयर्थं हार्दिक्यं तु स सात्यकिः
50
अथास्य भल्लेन शिरः सारथेः समकृन्तत
स पपात हतः सूतॊ हार्दिक्यस्य महारथात
ततस ते यन्तरि हते पराद्रवंस तुरगा भृशम
51
अथ भॊजस तव असंभ्रान्तॊ निगृह्य तुरगान सवयम
तस्थौ शरधनुष्पाणिस तत सैन्यान्य अभ्यपूजयन
52
स मुहूर्तम इवाश्वस्य सदश्वान समचॊदयत
वयपेतभीर अमित्राणाम आवहत सुमहद भयम
सात्यकिश चाभ्यगात तस्मात स तु भीमम उपाद्रवत
53
युयुधानॊ ऽपि राजेन्द्र दरॊणानीकाद विनिःसृतः
परययौ तवरितस तूर्णं काम्बॊजानां महाचमूम
54
स तत्र बहुभिः शूरैः संनिरुद्धॊ महारथैः
न चचाल तदा राजन सात्यकिः सत्यविक्रमः
55
संधाय च चमूं दरॊणॊ भॊजे भारं निवेश्य च
अन्वधावद रणे यत्तॊ युयुधानं युयुत्सया
56
तथा तम अनुधावन्तं युयुधानस्य पृष्ठतः
नयवारयन्त संक्रुद्धाः पाण्डुसैन्ये बृहत्तमाः
57
समासाद्य तु हार्दिक्यं रथानां पर्वरं रथम
पाञ्चाला विगतॊत्साहा भीमसेनपुरॊगमाः
विक्रम्य वारिता राजन वीरेण कृतवर्मणा
58
यतमानांस तु तान सर्वान ईषद विगतचेतसः
अभितस्ताञ शरौघेण कलान्तवाहान अवारयत
59
निगृहीतास तु भॊजेन भॊजानीकेप्सवॊ रणे
अतिष्ठन्न आर्यवद वीराः परार्थयन्तॊ महद यशः
1
[s]
prayāte tava sainyaṃ tu yuyudhāne yuyutsayā
dharmarājo mahārāja svenānīkena saṃvṛtaḥ
prāyād droṇa rathaprepsur yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ
2
tataḥ pāñcālarājasya putraḥ samaradurmadaḥ
prākrośat pāṇḍavānīke vasu dānaś ca pārthivaḥ
3
gacchata praharata drutaṃ viparidhāvata
yathāsukhena gaccheta sātyakir yuddhadurmadaḥ
4
mahārathā hi bahavo yatiṣyanty asya nirjaye
iti bruvanto vegena samāpetur balaṃ tava
5
vayaṃ pratijigīṣantas tatra tān samabhidrutāḥ
tataḥ śabdo mahān āsīd yuyudhāna rathaṃ prati
6
prakampyamānā mahatī tava putrasya vāhinī
sātvatena mahārāja śatadhābhivyadīryata
7
tasyāṃ vidīryamāṇāyāṃ śineḥ pautro mahārathaḥ
sapta vīrān maheṣvāsān agrānīke vyapothayat
8
te bhītā mṛdyamānāś ca pramṛṣṭā dīrghabāhunā
āyodhanaṃ jahur vīrā dṛṣṭvā tam atimānuṣam
9
rathair vimathitākṣaiś ca bhagnanīḍaiś ca māriṣa
cakrair vimathitaiś chinnair dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
10
anukarṣaiḥ patākābhiḥ śiras trāṇaiḥ sa kāñcanaiḥ
bāhubhiś candanādigdhaiḥ sāṅgadaiś ca viśāṃ pate
11
hastihastopamaiś cāpi bhujagābhoga saṃnibhaiḥ
ūrubhiḥ pṛthivī channā manujānāṃ narottama
12
aśāṅkasaṃnikāśaiś ca vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ
patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī
13
gajaiś ca bahudhā chinnaiḥ śayānaiḥ parvatopamaiḥ
rarājātibhṛśaṃ bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ
14
tapanīyamayair yoktrairmuktā jālavibhūṣitaiḥ
uraś chadair vicitraiś ca vyaśobhanta turaṃgamāḥ
gatasattvā mahīṃ prāpya pramṛṣṭā dīrghabāhunā
15
nānāvidhāni sainyāni tava hatvā tu sātvataḥ
praviṣṭas tāvakaṃ sainyaṃ drāvayitvā camūṃ bhṛśam
16
tatas tenaiva mārgeṇa yena yāto dhanaṃjayaḥ
iyeṣa sātyakir gantuṃ tato droṇena vāritaḥ
17
bharadvājaṃ samāsādya yuyudhānas tu māriṣa
nābhyavartata saṃkruddho velām iva jalā śayaḥ
18
nivārya tu raṇe droṇo yuyudhānaṃ mahāratham
vivyādha niśitair bāṇaiḥ pañcabhir marmabhedibhiḥ
19
sātyakis tu raṇe droṇaṃ rājan vivyādha saptabhiḥ
hemapuṅkhaiḥ śilā dhautaiḥ kaṅkabarhiṇa vājitaiḥ
20
taṃ ṣaḍbhiḥ sāyakair droṇaḥ sāśvayantāram ārdayat
sa taṃ na mamṛṣe droṇaṃ yuyudhāno mahārathaḥ
21
siṃhanādaṃ tataḥ kṛtvā droṇaṃ vivyādha sātyakiḥ
daśabhiḥ sāyakaiś cānyaiḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir eva ca
22
yuyudhānaḥ punar droṇaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
ekena sārathiṃ cāsya caturbhiś caturo hayān
dhvajam ekena bāṇena vivyādha yudhi māriṣa
23
taṃ droṇaḥ sāśvayantāraṃ sa rathadhvajam āśugaiḥ
tvaran prācchādayad bāṇaiḥ śalabhānām iva vrajaiḥ
24
tathaiva yuyudhāno 'pi droṇaṃ bahubhir āśugaiḥ
prācchādayad asaṃbhrāntas tato droṇa uvāca ha
25
tavācāryo raṇaṃ hitvā gataḥ kāpuruṣo yathā
yudhyamānaṃ hi māṃ hitvā pradakṣiṇam avartata
26
tvaṃ hi me yudhyato nādya jīvan mokṣyasi mādhava
yadi māṃ tvaṃ raṇe hitvā na yāsy ācāryavad drutam
27
[sātyaki]
dhanaṃjayasya padavīṃ dharmarājasya śāsanāt
gacchāmi svasti te brahman na me kālātyayo bhavet
28
[s]
etāvad uktvā śaineya ācāryaṃ parivarjayan
prayātaḥ sahasā rājan sārathiṃ cedam abravīt
29
droṇaḥ kariṣyate yatnaṃ sarvathā mama vāraṇe
yatto yāhi raṇe sūta śṛṇu cedaṃ vacaḥ param
30
etad ālokyate sainyam āvantyānāṃ mahāprabham
asyānantaratas tv etad dākṣiṇātyaṃ mahābalam
31
tadanantaram etac ca bāhlikānāṃ balaṃ mahat
bāhlikābhyāśato yuktaṃ karṇasyāpi mahad balam
32
anyonyena hi sainyāni bhinnāny etāni sārathe
anyonyaṃ samupāśritya na tyakṣyanti raṇājiram
33
etad antaram āsādya codayāśvān prahṛṣṭavat
madhyamaṃ javam āsthāya vaha mām atra sārathe
34
bāhlikā yatra dṛśyante nānāpraharaṇodyatāḥ
dākṣiṇātyāś ca bahavaḥ sūtaputra purogamāḥ
35
hastyaśvarathasaṃbādhaṃ yac cānīkaṃ vilokyate
nānādeśasamutthaiś ca padātibhir adhiṣṭhitam
36
etāvad uktvā yantāraṃ brahmāṇaṃ parivarjayan
sa vyatīyāya yatrograṃ karṇasya sumahad balam
37
taṃ droṇo 'nuyayau kruddho vikiran viśikhān bahūn
yuyudhānaṃ mahābāhuṃ gacchantam anivartinam
38
karṇasya sainyaṃ sumahad abhihatya śitaiḥ śaraiḥ
prāviśad bhāratīṃ senām aparyantāṃ sa sātyakiḥ
39
praviṣṭe yuyudhāne tu sainikeṣu druteṣu ca
amarṣī kṛtavarmā tu sātyakiṃ paryavārayat
40
tam āpatantaṃ viśikhaiḥ ṣaḍbhir āhatya sātyakiḥ
caturbhiś caturo 'syāśvān ājaghānāśu vīryavān
41
tataḥ punaḥ ṣoḍaśabhir nataparvabhir āśugaiḥ
sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ pratyavidhyat stanāntare
42
sa tudyamāno viśikhair bahubhis tigmatejanaiḥ
sātvatena mahārāja kṛtavarmā na cakṣame
43
sa vatsadantaṃ saṃdhāya jihmagānala saṃnibham
ākṛṣya rājann ākarṇād vivyādhorasi sātyakim
44
sa tasya devāvaraṇaṃ bhittvā dehaṃ ca sāyakaḥ
sa patrapuṅkhaḥ pṛthivīṃ viveśa rudhirokṣitaḥ
45
athāsya bahubhir bāṇair acchinat paramāstravit
samārgaṇa guṇaṃ rājan kṛtavarmā śarāsanam
46
vivyādha ca raṇe rājan sātyakiṃ satyavikramam
daśabhir viśikhais tīkṣṇair abhikruddhaḥ stanāntare
47
tataḥ praśīrṇe dhanuṣi śaktyā śaktimatāṃ varaḥ
abhyahan dakṣiṇaṃ bāhuṃ sātyakiḥ kṛtavarmaṇaḥ
48
tato 'nyat sudṛḍhaṃ vīro dhanur ādāya sātyakiḥ
vyasṛjad viśikhāṃs tūrṇaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
49
sa rathaṃ kṛtavarmāṇaṃ samantāt paryavākirat
chādayitvā raṇe 'tyarthaṃ hārdikyaṃ tu sa sātyakiḥ
50
athāsya bhallena śiraḥ sāratheḥ samakṛntata
sa papāta hataḥ sūto hārdikyasya mahārathāt
tatas te yantari hate prādravaṃs turagā bhṛśam
51
atha bhojas tv asaṃbhrānto nigṛhya turagān svayam
tasthau śaradhanuṣpāṇis tat sainyāny abhyapūjayan
52
sa muhūrtam ivāśvasya sadaśvān samacodayat
vyapetabhīr amitrāṇām āvahat sumahad bhayam
sātyakiś cābhyagāt tasmāt sa tu bhīmam upādravat
53
yuyudhāno 'pi rājendra droṇānīkād viniḥsṛtaḥ
prayayau tvaritas tūrṇaṃ kāmbojānāṃ mahācamūm
54
sa tatra bahubhiḥ śūraiḥ saṃniruddho mahārathaiḥ
na cacāla tadā rājan sātyakiḥ satyavikramaḥ
55
saṃdhāya ca camūṃ droṇo bhoje bhāraṃ niveśya ca
anvadhāvad raṇe yatto yuyudhānaṃ yuyutsayā
56
tathā tam anudhāvantaṃ yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ
nyavārayanta saṃkruddhāḥ pāṇḍusainye bṛhattamāḥ
57
samāsādya tu hārdikyaṃ rathānāṃ parvaraṃ ratham
pāñcālā vigatotsāhā bhīmasenapurogamāḥ
vikramya vāritā rājan vīreṇa kṛtavarmaṇā
58
yatamānāṃs tu tān sarvān īṣad vigatacetasaḥ
abhitastāñ śaraugheṇa klāntavāhān avārayat
59
nigṛhītās tu bhojena bhojānīkepsavo raṇe
atiṣṭhann āryavad vīrāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ
