Book 12. Chapter 65

The Mahabharata In Sanskrit


Book 12

Chapter 65

1

�वं वीर�यः सर�वधर�मॊपपन�नः; कषात�रः शरेष�ठः सर�वधर�मेष� धर�मः

पाल�यॊ य�ष�माभिर लॊकसिंहैर उदारैर; विपर�यये सयाद अभावः परजानाम

2

भ�वः संस�कारं राजसंस�कारयॊगम; अभैक�ष चर�यां पालनं च परजानाम

विद�याद राजा सर�वभूतान�कम�पां; देहत�यागं चाहवे धर�मम अग�र�यम

3

तयागं शरेष�ठं म�नयॊ वै वदन�ति; सर�वश�रेष�ठॊ यः शरीरं तयजेत

नित�यं तयक�तं राजधर�मेष� सर�वं; परत�यक�षं ते भूमिपालाः सदैते

4

बह�श�र�त�या ग�र�श�श�रूषया वा; परस�य वा संहननाद वदन�ति

नित�यं धर�मं कषत�रियॊ बरह�मचारी; चरेद �कॊ हय आश�रमं धर�मकामः

5

सामान�यार�थे वयवहारे परवृत�ते; परियाप�रिये वर�जयन�न �व यत�नात

चात�र�वर�ण�यस�थापनात पालनाच च; तैस तैर यॊगैर नियमैर औरसैश च

6

सर�वॊद�यॊगैर आश�रमं धर�मम आह�ः; कषात�रं जयेष�ठं सर�वधर�मॊपपन�नम

सवं सवं धर�मं ये न चरन�ति वर�णास; तांस तान धर�मान अयथा वद वदन�ति

7

निर�मर�यादे नित�यम अर�थे विनष�टान; आह�स तान वै पश�भूतान मन�ष�यान

यथा नीतिं गमयत�य अर�थलॊभाच; छरेयांस तस�माद आश�रमः कषत�रधर�मः

8

तरैविद�यानां या गतिर बराह�मणानां; यश चैवॊक�तॊ ऽथाश�रमॊ बराह�मणानाम

�तत कर�म बराह�मणस�याह�र अग�र�यम; अन�यत क�र�वञ शूद�र वच छस�त�र वध�यः

9

चात�राश�रम�य धर�माश च वेद धर�माश च पार�थिव

बराह�मणेनान�गन�तव�या नान�यॊ विद�यात कथं चन

10

अन�यथा वर�तमानस�य न सा वृत�तिः परकल�प�यते

कर�मणा वयज�यते धर�मॊ यथैव शवा तथैव सः

11

यॊ विकर�म सथितॊ विप�रॊ न स सन मानम अर�हति

कर�मस�व अन�पय�ञ�जानम अविश�वास�यं हि तं विद�ः

12

�ते धर�माः सर�ववर�णाश च वीरैर; उत�क�रष�टव�याः कषत�रियैर �ष धर�मः

तस�माज जयेष�ठा राजधर�मा न चान�ये; वीर�यज�येष�ठा वीरधर�मा मता ये

13

यवनाः किराता गान�धाराश चीनाः शबर बर�बराः

शकास त�षाराः कह�वाश च पह�लवाश चान�ध�र मद�रकाः

14

ओड�राः प�लिन�दा रमठाः काचा मलेच�छाश च सर�वशः

बरह�मक�षत�रप�रसूताश च वैश�याः शूद�राश च मानवाः

15

कथं धर�मं चरेय�स ते सर�वे विषयवासिनः

मद�विधैश च कथं सथाप�याः सर�वे ते दस�य� जीविनः

16

�तद इच�छाम�य अहं शरॊत�ं भगवंस तद बरवीहि मे

तवं बन�ध�भूतॊ हय अस�माकं कषत�रियाणां स�रेश�वर

17

मातापित�र�यॊर हि कर�तव�या श�श�रूषा सर�वदस�य�भिः

आचार�य ग�र�श�श�रूषा तथैवाश�रमवासिनाम

18

भूमिपालानां च श�श�रूषा कर�तव�या सर�वदस�य�भिः

वेद धर�मक�रियाश चैव तेषां धर�मॊ विधीयते

19

पितृयज�ञास तथा कूपाः परपाश च शयनानि च

दानानि च यथाकालं दविजेष� दद�य�र �व ते

20

अहिंसा सत�यम अक�रॊधॊ वृत�ति दायान�पालनम

भरणं प�त�रदाराणां शौचम अद�रॊह �व च

21

दक�षिणा सर�वयज�ञानां दातव�या भूतिम इच�छता

पाकयज�ञा महार�हाश च कर�तव�याः सर�वदस�य�भिः

22

�तान�य �वं परकाराणि विहितानि प�रानघ

सर�वलॊकस�य कर�माणि कर�तव�यानीह पार�थिव

23

दृश�यन�ते मानवा लॊके सर�ववर�णेष� दस�यवः

लिङ�गान�तरे वर�तमाना आश�रमेष� चत�र�ष�व अपि

24

विनष�टायां दण�डनीतौ राजधर�मे निराकृते

संप�रम�ह�यन�ति भूतानि राजदौरात�म�यतॊ नृप

25

असंख�याता भविष�यन�ति भिक�षवॊ लिङ�गिनस तथा

आश�रमाणां विकल�पाश च निवृत�ते ऽसमिन कृते य�गे

26

अशृण�वानाः प�राणानां धर�माणां परवरा गतीः

उत�पथं परतिपत�स�यन�ते काममन�य�समीरिताः

27

यदा निवर�त�यते पापॊ दण�डनीत�या महात�मभिः

तदा धर�मॊ न चलते सद भूतः शाश�वतः परः

28

परलॊकग�र�ं चैव राजानं यॊ ऽवमन�यते

न तस�य दत�तं न ह�तं न शराद�धं फलति कव चित

29

मान�षाणाम अधिपतिं देवभूतं सनातनम

देवाश च बह� मन�यन�ते धर�मकामं नरेश�वरम

30

परजापतिर हि भगवान यः सर�वम असृजज जगत

स परवृत�ति निवृत�त�यर�थं धर�माणां कषत�रम इच�छति

31

परवृत�तस�य हि धर�मस�य ब�द�ध�या यः समरते गतिम

स मे मान�यश च पूज�यश च तत�र कषत�रं परतिष�ठितम

32

�वम उक�त�वा स भगवान मर�द�गणवृतः परभ�ः

जगाम भवनं विष�ण�र अक�षरं परमं पदम

33

�वं परवर�तिते धर�मे प�रा स�चरिते ऽनघ

कः कषत�रम अवमन�येत चेतना वान बह�श�र�तः

34

अन�यायेन परवृत�तानि निवृत�तानि तथैव च

अन�तरा विलयं यान�ति यथा पथि विचक�ष�षः

35

आदौ परवर�तिते चक�रे तथैवादि परायणे

वर�तस�व प�र�षव�याघ�र संविजानामि ते ऽनघ

1

evaṃ vīryaḥ sarvadharmopapannaḥ; kṣ�traḥ śreṣṭhaḥ sarvadharmeṣu dharmaḥ

p�lyo yuṣm�bhir lokasiṃhair ud�rair; viparyaye sy�d abh�vaḥ praj�n�m

2

bhuvaḥ saṃsk�raṃ r�jasaṃsk�rayogam; abhaikṣa cary�ṃ p�lanaṃ ca praj�n�m

vidy�d r�j� sarvabhūt�nukamp�ṃ; dehaty�gaṃ c�have dharmam agryam

3

ty�gaṃ śreṣṭhaṃ munayo vai vadanti; sarvaśreṣṭho yaḥ śarīraṃ tyajeta

nityaṃ tyaktaṃ r�jadharmeṣu sarvaṃ; pratyakṣaṃ te bhūmip�l�ḥ sadaite

4

bahuśruty� guruśuśrūṣay� v�; parasya v� saṃhanan�d vadanti

nityaṃ dharmaṃ kṣatriyo brahmac�rī; cared eko hy �śramaṃ dharmak�maḥ

5

s�m�ny�rthe vyavah�re pravṛtte; priy�priye varjayann eva yatn�t

c�turvarṇyasth�pan�t p�lan�c ca; tais tair yogair niyamair aurasaiś ca

6

sarvodyogair �śramaṃ dharmam �huḥ; kṣ�traṃ jyeṣṭhaṃ sarvadharmopapannam

svaṃ svaṃ dharmaṃ ye na caranti varṇ�s; t�ṃs t�n dharm�n ayath� vad vadanti

7

nirmary�de nityam arthe vinaṣṭ�n; �hus t�n vai paśubhūt�n manuṣy�n

yath� nītiṃ gamayaty arthalobh�c; chrey�ṃs tasm�d �śramaḥ kṣatradharmaḥ

8

traividy�n�ṃ y� gatir br�hmaṇ�n�ṃ; yaś caivokto 'th�śramo br�hmaṇ�n�m

etat karma br�hmaṇasy�hur agryam; anyat kurvañ śūdra vac chastra vadhyaḥ

9

c�tur�śramya dharm�ś ca veda dharm�ś ca p�rthiva

br�hmaṇen�nugantavy� n�nyo vidy�t kathaṃ cana

10

anyath� vartam�nasya na s� vṛttiḥ prakalpyate

karmaṇ� vyajyate dharmo yathaiva śv� tathaiva saḥ

11

yo vikarma sthito vipro na sa san m�nam arhati

karmasv anupayuñj�nam aviśv�syaṃ hi taṃ viduḥ

12

ete dharm�ḥ sarvavarṇ�ś ca vīrair; utkraṣṭavy�ḥ kṣatriyair eṣa dharmaḥ

tasm�j jyeṣṭh� r�jadharm� na c�nye; vīryajyeṣṭh� vīradharm� mat� ye

13

yavan�ḥ kir�t� g�ndh�r�ś cīn�ḥ śabara barbar�ḥ

śak�s tuṣ�r�ḥ kahv�ś ca pahlav�ś c�ndhra madrak�ḥ

14

o�r�ḥ pulind� ramaṭh�ḥ k�c� mlecch�ś ca sarvaśaḥ

brahmakṣatraprasūt�ś ca vaiśy�ḥ śūdr�ś ca m�nav�ḥ

15

kathaṃ dharmaṃ careyus te sarve viṣayav�sinaḥ

madvidhaiś ca kathaṃ sth�py�ḥ sarve te dasyu jīvinaḥ

16

etad icch�my ahaṃ śrotuṃ bhagavaṃs tad bravīhi me

tvaṃ bandhubhūto hy asm�kaṃ kṣatriy�ṇ�ṃ sureśvara

17

m�t�pitryor hi kartavy� śuśrūṣ� sarvadasyubhiḥ

�c�rya guruśuśrūṣ� tathaiv�śramav�sin�m

18

bhūmip�l�n�ṃ ca śuśrūṣ� kartavy� sarvadasyubhiḥ

veda dharmakriy�ś caiva teṣ�ṃ dharmo vidhīyate

19

pitṛyajñ�s tath� kūp�ḥ prap�ś ca śayan�ni ca

d�n�ni ca yath�k�laṃ dvijeṣu dadyur eva te

20

ahiṃs� satyam akrodho vṛtti d�y�nup�lanam

bharaṇaṃ putrad�r�ṇ�ṃ śaucam adroha eva ca

21

dakṣiṇ� sarvayajñ�n�ṃ d�tavy� bhūtim icchat�

p�kayajñ� mah�rh�ś ca kartavy�ḥ sarvadasyubhiḥ

22

et�ny evaṃ prak�r�ṇi vihit�ni pur�nagha

sarvalokasya karm�ṇi kartavy�nīha p�rthiva

23

dṛśyante m�nav� loke sarvavarṇeṣu dasyavaḥ

liṅg�ntare vartam�n� �śrameṣu caturṣv api

24

vinaṣṭ�y�ṃ daṇ�anītau r�jadharme nir�kṛte

saṃpramuhyanti bhūt�ni r�jadaur�tmyato nṛpa

25

asaṃkhy�t� bhaviṣyanti bhikṣavo liṅginas tath�

�śram�ṇ�ṃ vikalp�ś ca nivṛtte 'smin kṛte yuge

26

aśṛṇv�n�ḥ pur�ṇ�n�ṃ dharm�ṇ�ṃ pravar� gatīḥ

utpathaṃ pratipatsyante k�mamanyusamīrit�ḥ

27

yad� nivartyate p�po daṇ�anīty� mah�tmabhiḥ

tad� dharmo na calate sad bhūtaḥ ś�śvataḥ paraḥ

28

paralokaguruṃ caiva r�j�naṃ yo 'vamanyate

na tasya dattaṃ na hutaṃ na śr�ddhaṃ phalati kva cit

29

m�nuṣ�ṇ�m adhipatiṃ devabhūtaṃ san�tanam

dev�ś ca bahu manyante dharmak�maṃ nareśvaram

30

praj�patir hi bhagav�n yaḥ sarvam asṛjaj jagat

sa pravṛtti nivṛttyarthaṃ dharm�ṇ�ṃ kṣatram icchati

31

pravṛttasya hi dharmasya buddhy� yaḥ smarate gatim

sa me m�nyaś ca pūjyaś ca tatra kṣatraṃ pratiṣṭhitam

32

evam uktv� sa bhagav�n marudgaṇavṛtaḥ prabhuḥ

jag�ma bhavanaṃ viṣṇur akṣaraṃ paramaṃ padam

33

evaṃ pravartite dharme pur� sucarite 'nagha

kaḥ kṣatram avamanyeta cetan� v�n bahuśrutaḥ

34

any�yena pravṛtt�ni nivṛtt�ni tathaiva ca

antar� vilayaṃ y�nti yath� pathi vicakṣuṣaḥ

35

�dau pravartite cakre tathaiv�di par�yaṇe

vartasva puruṣavy�ghra saṃvij�n�mi te 'nagha