Book 16. Chapter 4
The Mahabharata In Sanskrit
Book 16
Chapter 4
1
[वै]
काली सत्री पाण्डुरैर दन्तैः परविश्य हसती निशि
सत्रियः सवप्नेषु मुष्णन्ती दवारकां परिधावति
2
अलंकाराश च छत्त्रं च धवजाश च कवचानि च
हरियमाणान्य अदृश्यन्त रक्षॊभिः सुभयानकैः
3
तच चाग्ग्नि दत्तं कृष्णस्य वज्रनाभम अयॊ मयम
दिवम आचक्रमे चक्रं वृष्णीनां पश्यतां तदा
4
युक्तं रथं दिव्यम आदित्यवर्णं; हयाहरन पश्यतॊ दारुकस्य
ते सागरस्यॊपरिष्ठाद अवर्तन; मनॊजवाश चतुरॊ वाजिमुख्याः
5
तालः सुपर्णश च महाध्वजौ तौ; सुपूजितौ राम जनार्दनाभ्याम
उच्चैर जह्रुर अप्सरसॊ दिवानिशं; वाचश चॊचुर गम्यतां तीर्थयात्रा
6
ततॊ जिगमिषन्तस ते वृष्ण्यन्धकमहारथाः
सान्तःपुरास तदा तीर्थयात्राम ऐच्छन नरर्षभाः
7
ततॊ भॊज्यं च भक्ष्यां च पेयं चान्धकवृष्णयः
बहु नानाविधं चक्रुर मद्यं मांसम अनेकशः
8
ततः सीधुषु सक्ताश च निर्यायुर नगराद बहिः
यानैर अश्वैर गजैश चैव शरीमन्तस तिग्मतेजसः
9
ततः परभासे नयवसन यथॊद्देशं यथा गृहम
परभूतभक्ष्यपेयस ते सदारा यादवास तदा
10
निविष्टांस तान निशम्याथ सांदुरान्ते स यॊगवित
जगामामन्त्र्य तान वीरान उद्धवॊ ऽरथविशारदः
11
तं परस्थितं महात्मानम अभिवाद्य कृताञ्जलिम
जानन विनाशं वृष्णीनां नैच्छद वारयितुं हरिः
12
ततः कालपरीतास ते वृष्ण्यन्धकमहारथाः
अपश्यन्न उद्धवं यान्तं तेजसावृत्य रॊदसी
13
बराह्मणार्थेषु यत सिद्धम अन्नं तेषां महात्मनाम
तद वानरेभ्यः परददुः सुरा गन्धसमन्वितम
14
ततस तूर्यशताकीर्णं नटनर्तक संकुलम
परावर्तत महापानं परभासे तिग्मतेजसाम
15
कृष्णस्य संनिधौ रामः सहितः कृतवर्मणा
अपिबद युयुधानश च गदॊ बभ्रुस तथैव च
16
ततः परिषदॊ मध्ये युयुधानॊ मदॊत्कटः
अब्रवीत कृतवर्माणम अवहस्यावमन्य च
17
कः कषत्रियॊ मन्यमानः सुप्तान हन्यान मृतान इव
न तन मृष्यन्ति हार्दिक्य यादवा यत तवया कृतम
18
इत्य उक्ते युयुधानेन पूजयाम आस तद वचः
परद्युम्नॊ रथिनां शरेष्ठॊ हार्दिक्यम अवमन्य च
19
ततः परमसंक्रुद्धः कृतवर्मा तम अब्रवीत
निर्दिशन्न इव सावज्ञं तदा सव्येन पाणिना
20
भूरिश्रवाश छिन्नबाहुर युद्धे परायगतस तवया
वधेन सुनृशंसेन कथं वीरेण पातितः
21
इति तस्या वचः शरुत्वा केशवः परवीरहा
तिर्यक सरॊषया दृष्ट्या वीक्षां चक्रे स मन्युमान
22
मणिः सयमन्तकश चैव यः स सत्राजितॊ ऽभवत
तां कथां समारयाम आस सात्यकिर मधुसूदनम
23
तच छरुत्वा केशवस्याङ्गम अगमद रुदती तदा
सत्यभामा परकुपिता कॊपयन्ती जनार्दनम
24
तत उत्थाय सक्रॊधः सात्यकिर वाक्यम अब्रवीत
पञ्चानां दरौपदेयानां धृष्टद्युम्न शिखण्डिनॊः
25
एष गच्छामि पदवीं सत्येन च तथा शपे
सौप्तिके ये च निहताः सुप्तानेन दुरात्मना
26
दरॊणपुत्र सहायेन पापेन कृतवर्मणा
समाप्तम आयुर अस्याद्य यशश चापि सुमध्यमे
27
इतीदम उक्त्वा खड्गेन केशवस्य समीपतः
अभिद्रुत्य शिरः करुद्धश चिच्छेद कृतवर्मणः
28
तथान्यान अपि निघ्नन्तं युयुधानं समन्ततः
अभ्यधावद धृषीकेशॊ विनिवारयिषुस तदा
29
एकीभूतास ततः सर्वे कालपर्याय चॊदिताः
भॊजान्धका महाराज शैनेयं पर्यवारयन
30
तान दृष्ट्वा पततस तूर्णम अभिक्रुद्धाञ जनार्दनः
न चुक्रॊध महातेजा जानन कालस्य पर्ययम
31
ते तु पानमदाविष्टाश चॊदिताश चैव मन्युना
युयुधानम अथाभ्यघ्नन्न उच्चिष्टैर भाजनैस तदा
32
हन्यमाने तु शैनेये करुद्धॊ रुक्मिणिनन्दनः
तदन्तरम उपाधावन मॊक्षयिष्यञ शिनेः सुतम
33
स भॊजैः सह संयुक्तः सात्यकिश चान्धकैः सह
बहुत्वान निहतौ तत्र उभौ कृष्णस्य पश्यतः
34
हतं दृष्ट्वा तु शैनेयं पुत्रं च यदुनन्दनः
एरकाणां तदा मुष्टिं कॊपाज जग्राह केशवः
35
तद अभून मुसलं घॊरं वज्रकल्पम अयॊ मयम
जघान तेन कृष्णस तान ये ऽसय परमुखतॊ ऽभवन
36
ततॊ ऽनधकाश च भॊजाश च शैनेया वृष्णयस तथा
जघ्नुर अन्यॊन्यम आक्रन्दे मुसलैः कालचॊदिताः
37
यस तेषाम एरकां कश चिज जग्राह रुषितॊ नृप
वज्रभूतेव सा राजन्न अदृश्यत तदा विभॊ
38
तृणं च मुसली भूतम अपि तत्र वयदृश्यत
बरह्मा दण्डकृतं सर्वम इति तद विद्धि पार्थिव
39
आविध्याविध्य ते राजन परक्षिपन्ति सम यत तृणम
तद वज्रभूतं मुसलं वयदृश्यन्त तदा दृढम
40
अवधीत पितरं पुत्रः पिता पुत्रं च भारत
मत्ताः परिपतन्ति सम पॊथयन्तः परस्परम
41
पतंगा इव चाग्नौ ते नयपतन कुकुरान्धकाः
नासीत पलायने बुद्धिर वध्यमानस्य कस्य चित
42
तं तु पश्यन महाबाहुर जानन कालस्य पर्ययम
मुसलं सामवष्टभ्य तस्थौ स मधुसूदनः
43
साम्बं च निहतं दृष्ट्वा चारुदेष्णं च माधवः
परद्युम्नं चानिरुद्धं च ततश चुक्रॊध भारत
44
गदं वीक्ष्य शयानं च भृशं कॊपसमन्वितः
स निःशेषं तदा चक्रे शार्ङ्गचक्रगदाधरः
45
तं निघ्नन्तं महातेजा बभ्रुः परपुरंजयः
दारुकश चैव दाशार्हम ऊचतुर यन निबॊध तत
46
भगवन संहृतं सर्वं तवया भूयिष्ठम अच्युत
रामस्य पदम अन्विच्छ तत्र गच्छाम यत्र सः
1
[vai]
kālī strī pāṇḍurair dantaiḥ praviśya hasatī niśi
striyaḥ svapneṣu muṣṇantī dvārakāṃ paridhāvati
2
alaṃkārāś ca chattraṃ ca dhvajāś ca kavacāni ca
hriyamāṇāny adṛśyanta rakṣobhiḥ subhayānakaiḥ
3
tac cāggni dattaṃ kṛṣṇasya vajranābham ayo mayam
divam ācakrame cakraṃ vṛṣṇnāṃ paśyatāṃ tadā
4
yuktaṃ rathaṃ divyam ādityavarṇaṃ; hayāharan paśyato dārukasya
te sāgarasyopariṣṭhād avartan; manojavāś caturo vājimukhyāḥ
5
tālaḥ suparṇaś ca mahādhvajau tau; supūjitau rāma janārdanābhyām
uccair jahrur apsaraso divāniśaṃ; vācaś cocur gamyatāṃ tīrthayātrā
6
tato jigamiṣantas te vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
sāntaḥpurās tadā tīrthayātrām aicchan nararṣabhāḥ
7
tato bhojyaṃ ca bhakṣyāṃ ca peyaṃ cāndhakavṛṣṇayaḥ
bahu nānāvidhaṃ cakrur madyaṃ māṃsam anekaśaḥ
8
tataḥ sīdhuṣu saktāś ca niryāyur nagarād bahiḥ
yānair aśvair gajaiś caiva śrīmantas tigmatejasaḥ
9
tataḥ prabhāse nyavasan yathoddeśaṃ yathā gṛham
prabhūtabhakṣyapeyas te sadārā yādavās tadā
10
niviṣṭās tān niśamyātha sāṃdurānte sa yogavit
jagāmāmantrya tān vīrān uddhavo 'rthaviśāradaḥ
11
taṃ prasthitaṃ mahātmānam abhivādya kṛtāñjalim
jānan vināśaṃ vṛṣṇnāṃ naicchad vārayituṃ hariḥ
12
tataḥ kālaparītās te vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
apaśyann uddhavaṃ yāntaṃ tejasāvṛtya rodasī
13
brāhmaṇārtheṣu yat siddham annaṃ teṣāṃ mahātmanām
tad vānarebhyaḥ pradaduḥ surā gandhasamanvitam
14
tatas tūryaśatākīrṇaṃ naṭanartaka saṃkulam
prāvartata mahāpānaṃ prabhāse tigmatejasām
15
kṛṣṇasya saṃnidhau rāmaḥ sahitaḥ kṛtavarmaṇā
apibad yuyudhānaś ca gado babhrus tathaiva ca
16
tataḥ pariṣado madhye yuyudhāno madotkaṭaḥ
abravīt kṛtavarmāṇam avahasyāvamanya ca
17
kaḥ kṣatriyo manyamānaḥ suptān hanyān mṛtān iva
na tan mṛṣyanti hārdikya yādavā yat tvayā kṛtam
18
ity ukte yuyudhānena pūjayām āsa tad vacaḥ
pradyumno rathināṃ śreṣṭho hārdikyam avamanya ca
19
tataḥ paramasaṃkruddhaḥ kṛtavarmā tam abravīt
nirdiśann iva sāvajñaṃ tadā savyena pāṇinā
20
bhūriśravāś chinnabāhur yuddhe prāyagatas tvayā
vadhena sunṛśaṃsena kathaṃ vīreṇa pātitaḥ
21
iti tasyā vacaḥ śrutvā keśavaḥ paravīrahā
tiryak saroṣayā dṛṣṭyā vīkṣāṃ cakre sa manyumān
22
maṇiḥ syamantakaś caiva yaḥ sa satrājito 'bhavat
tāṃ kathāṃ smārayām āsa sātyakir madhusūdanam
23
tac chrutvā keśavasyāṅgam agamad rudatī tadā
satyabhāmā prakupitā kopayantī janārdanam
24
tata utthāya sakrodhaḥ sātyakir vākyam abravīt
pañcānāṃ draupadeyānāṃ dhṛṣṭadyumna śikhaṇḍinoḥ
25
eṣa gacchāmi padavīṃ satyena ca tathā śape
sauptike ye ca nihatāḥ suptānena durātmanā
26
droṇaputra sahāyena pāpena kṛtavarmaṇā
samāptam āyur asyādya yaśaś cāpi sumadhyame
27
itīdam uktvā khaḍgena keśavasya samīpataḥ
abhidrutya śiraḥ kruddhaś ciccheda kṛtavarmaṇaḥ
28
tathānyān api nighnantaṃ yuyudhānaṃ samantataḥ
abhyadhāvad dhṛṣīkeśo vinivārayiṣus tadā
29
ekībhūtās tataḥ sarve kālaparyāya coditāḥ
bhojāndhakā mahārāja śaineyaṃ paryavārayan
30
tān dṛṣṭvā patatas tūrṇam abhikruddhāñ janārdanaḥ
na cukrodha mahātejā jānan kālasya paryayam
31
te tu pānamadāviṣṭāś coditāś caiva manyunā
yuyudhānam athābhyaghnann ucciṣṭair bhājanais tadā
32
hanyamāne tu śaineye kruddho rukmiṇinandanaḥ
tadantaram upādhāvan mokṣayiṣyañ śineḥ sutam
33
sa bhojaiḥ saha saṃyuktaḥ sātyakiś cāndhakaiḥ saha
bahutvān nihatau tatra ubhau kṛṣṇasya paśyataḥ
34
hataṃ dṛṣṭvā tu śaineyaṃ putraṃ ca yadunandanaḥ
erakāṇāṃ tadā muṣṭiṃ kopāj jagrāha keśavaḥ
35
tad abhūn musalaṃ ghoraṃ vajrakalpam ayo mayam
jaghāna tena kṛṣṇas tān ye 'sya pramukhato 'bhavan
36
tato 'ndhakāś ca bhojāś ca śaineyā vṛṣṇayas tathā
jaghnur anyonyam ākrande musalaiḥ kālacoditāḥ
37
yas teṣām erakāṃ kaś cij jagrāha ruṣito nṛpa
vajrabhūteva sā rājann adṛśyata tadā vibho
38
tṛṇaṃ ca musalī bhūtam api tatra vyadṛśyata
brahmā daṇḍakṛtaṃ sarvam iti tad viddhi pārthiva
39
vidhyāvidhya te rājan prakṣipanti sma yat tṛṇam
tad vajrabhūtaṃ musalaṃ vyadṛśyanta tadā dṛḍham
40
avadhīt pitaraṃ putraḥ pitā putraṃ ca bhārata
mattāḥ paripatanti sma pothayantaḥ parasparam
41
pataṃgā iva cāgnau te nyapatan kukurāndhakāḥ
nāsīt palāyane buddhir vadhyamānasya kasya cit
42
taṃ tu paśyan mahābāhur jānan kālasya paryayam
musalaṃ sāmavaṣṭabhya tasthau sa madhusūdanaḥ
43
sāmbaṃ ca nihataṃ dṛṣṭvā cārudeṣṇaṃ ca mādhavaḥ
pradyumnaṃ cāniruddhaṃ ca tataś cukrodha bhārata
44
gadaṃ vīkṣya śayānaṃ ca bhṛśaṃ kopasamanvitaḥ
sa niḥśeṣaṃ tadā cakre śārṅgacakragadādharaḥ
45
taṃ nighnantaṃ mahātejā babhruḥ parapuraṃjayaḥ
dārukaś caiva dāśārham ūcatur yan nibodha tat
46
bhagavan saṃhṛtaṃ sarvaṃ tvayā bhūyiṣṭham acyuta
rāmasya padam anviccha tatra gacchāma yatra saḥ
Book 16
Chapter 4
1
[वै]
काली सत्री पाण्डुरैर दन्तैः परविश्य हसती निशि
सत्रियः सवप्नेषु मुष्णन्ती दवारकां परिधावति
2
अलंकाराश च छत्त्रं च धवजाश च कवचानि च
हरियमाणान्य अदृश्यन्त रक्षॊभिः सुभयानकैः
3
तच चाग्ग्नि दत्तं कृष्णस्य वज्रनाभम अयॊ मयम
दिवम आचक्रमे चक्रं वृष्णीनां पश्यतां तदा
4
युक्तं रथं दिव्यम आदित्यवर्णं; हयाहरन पश्यतॊ दारुकस्य
ते सागरस्यॊपरिष्ठाद अवर्तन; मनॊजवाश चतुरॊ वाजिमुख्याः
5
तालः सुपर्णश च महाध्वजौ तौ; सुपूजितौ राम जनार्दनाभ्याम
उच्चैर जह्रुर अप्सरसॊ दिवानिशं; वाचश चॊचुर गम्यतां तीर्थयात्रा
6
ततॊ जिगमिषन्तस ते वृष्ण्यन्धकमहारथाः
सान्तःपुरास तदा तीर्थयात्राम ऐच्छन नरर्षभाः
7
ततॊ भॊज्यं च भक्ष्यां च पेयं चान्धकवृष्णयः
बहु नानाविधं चक्रुर मद्यं मांसम अनेकशः
8
ततः सीधुषु सक्ताश च निर्यायुर नगराद बहिः
यानैर अश्वैर गजैश चैव शरीमन्तस तिग्मतेजसः
9
ततः परभासे नयवसन यथॊद्देशं यथा गृहम
परभूतभक्ष्यपेयस ते सदारा यादवास तदा
10
निविष्टांस तान निशम्याथ सांदुरान्ते स यॊगवित
जगामामन्त्र्य तान वीरान उद्धवॊ ऽरथविशारदः
11
तं परस्थितं महात्मानम अभिवाद्य कृताञ्जलिम
जानन विनाशं वृष्णीनां नैच्छद वारयितुं हरिः
12
ततः कालपरीतास ते वृष्ण्यन्धकमहारथाः
अपश्यन्न उद्धवं यान्तं तेजसावृत्य रॊदसी
13
बराह्मणार्थेषु यत सिद्धम अन्नं तेषां महात्मनाम
तद वानरेभ्यः परददुः सुरा गन्धसमन्वितम
14
ततस तूर्यशताकीर्णं नटनर्तक संकुलम
परावर्तत महापानं परभासे तिग्मतेजसाम
15
कृष्णस्य संनिधौ रामः सहितः कृतवर्मणा
अपिबद युयुधानश च गदॊ बभ्रुस तथैव च
16
ततः परिषदॊ मध्ये युयुधानॊ मदॊत्कटः
अब्रवीत कृतवर्माणम अवहस्यावमन्य च
17
कः कषत्रियॊ मन्यमानः सुप्तान हन्यान मृतान इव
न तन मृष्यन्ति हार्दिक्य यादवा यत तवया कृतम
18
इत्य उक्ते युयुधानेन पूजयाम आस तद वचः
परद्युम्नॊ रथिनां शरेष्ठॊ हार्दिक्यम अवमन्य च
19
ततः परमसंक्रुद्धः कृतवर्मा तम अब्रवीत
निर्दिशन्न इव सावज्ञं तदा सव्येन पाणिना
20
भूरिश्रवाश छिन्नबाहुर युद्धे परायगतस तवया
वधेन सुनृशंसेन कथं वीरेण पातितः
21
इति तस्या वचः शरुत्वा केशवः परवीरहा
तिर्यक सरॊषया दृष्ट्या वीक्षां चक्रे स मन्युमान
22
मणिः सयमन्तकश चैव यः स सत्राजितॊ ऽभवत
तां कथां समारयाम आस सात्यकिर मधुसूदनम
23
तच छरुत्वा केशवस्याङ्गम अगमद रुदती तदा
सत्यभामा परकुपिता कॊपयन्ती जनार्दनम
24
तत उत्थाय सक्रॊधः सात्यकिर वाक्यम अब्रवीत
पञ्चानां दरौपदेयानां धृष्टद्युम्न शिखण्डिनॊः
25
एष गच्छामि पदवीं सत्येन च तथा शपे
सौप्तिके ये च निहताः सुप्तानेन दुरात्मना
26
दरॊणपुत्र सहायेन पापेन कृतवर्मणा
समाप्तम आयुर अस्याद्य यशश चापि सुमध्यमे
27
इतीदम उक्त्वा खड्गेन केशवस्य समीपतः
अभिद्रुत्य शिरः करुद्धश चिच्छेद कृतवर्मणः
28
तथान्यान अपि निघ्नन्तं युयुधानं समन्ततः
अभ्यधावद धृषीकेशॊ विनिवारयिषुस तदा
29
एकीभूतास ततः सर्वे कालपर्याय चॊदिताः
भॊजान्धका महाराज शैनेयं पर्यवारयन
30
तान दृष्ट्वा पततस तूर्णम अभिक्रुद्धाञ जनार्दनः
न चुक्रॊध महातेजा जानन कालस्य पर्ययम
31
ते तु पानमदाविष्टाश चॊदिताश चैव मन्युना
युयुधानम अथाभ्यघ्नन्न उच्चिष्टैर भाजनैस तदा
32
हन्यमाने तु शैनेये करुद्धॊ रुक्मिणिनन्दनः
तदन्तरम उपाधावन मॊक्षयिष्यञ शिनेः सुतम
33
स भॊजैः सह संयुक्तः सात्यकिश चान्धकैः सह
बहुत्वान निहतौ तत्र उभौ कृष्णस्य पश्यतः
34
हतं दृष्ट्वा तु शैनेयं पुत्रं च यदुनन्दनः
एरकाणां तदा मुष्टिं कॊपाज जग्राह केशवः
35
तद अभून मुसलं घॊरं वज्रकल्पम अयॊ मयम
जघान तेन कृष्णस तान ये ऽसय परमुखतॊ ऽभवन
36
ततॊ ऽनधकाश च भॊजाश च शैनेया वृष्णयस तथा
जघ्नुर अन्यॊन्यम आक्रन्दे मुसलैः कालचॊदिताः
37
यस तेषाम एरकां कश चिज जग्राह रुषितॊ नृप
वज्रभूतेव सा राजन्न अदृश्यत तदा विभॊ
38
तृणं च मुसली भूतम अपि तत्र वयदृश्यत
बरह्मा दण्डकृतं सर्वम इति तद विद्धि पार्थिव
39
आविध्याविध्य ते राजन परक्षिपन्ति सम यत तृणम
तद वज्रभूतं मुसलं वयदृश्यन्त तदा दृढम
40
अवधीत पितरं पुत्रः पिता पुत्रं च भारत
मत्ताः परिपतन्ति सम पॊथयन्तः परस्परम
41
पतंगा इव चाग्नौ ते नयपतन कुकुरान्धकाः
नासीत पलायने बुद्धिर वध्यमानस्य कस्य चित
42
तं तु पश्यन महाबाहुर जानन कालस्य पर्ययम
मुसलं सामवष्टभ्य तस्थौ स मधुसूदनः
43
साम्बं च निहतं दृष्ट्वा चारुदेष्णं च माधवः
परद्युम्नं चानिरुद्धं च ततश चुक्रॊध भारत
44
गदं वीक्ष्य शयानं च भृशं कॊपसमन्वितः
स निःशेषं तदा चक्रे शार्ङ्गचक्रगदाधरः
45
तं निघ्नन्तं महातेजा बभ्रुः परपुरंजयः
दारुकश चैव दाशार्हम ऊचतुर यन निबॊध तत
46
भगवन संहृतं सर्वं तवया भूयिष्ठम अच्युत
रामस्य पदम अन्विच्छ तत्र गच्छाम यत्र सः
1
[vai]
kālī strī pāṇḍurair dantaiḥ praviśya hasatī niśi
striyaḥ svapneṣu muṣṇantī dvārakāṃ paridhāvati
2
alaṃkārāś ca chattraṃ ca dhvajāś ca kavacāni ca
hriyamāṇāny adṛśyanta rakṣobhiḥ subhayānakaiḥ
3
tac cāggni dattaṃ kṛṣṇasya vajranābham ayo mayam
divam ācakrame cakraṃ vṛṣṇnāṃ paśyatāṃ tadā
4
yuktaṃ rathaṃ divyam ādityavarṇaṃ; hayāharan paśyato dārukasya
te sāgarasyopariṣṭhād avartan; manojavāś caturo vājimukhyāḥ
5
tālaḥ suparṇaś ca mahādhvajau tau; supūjitau rāma janārdanābhyām
uccair jahrur apsaraso divāniśaṃ; vācaś cocur gamyatāṃ tīrthayātrā
6
tato jigamiṣantas te vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
sāntaḥpurās tadā tīrthayātrām aicchan nararṣabhāḥ
7
tato bhojyaṃ ca bhakṣyāṃ ca peyaṃ cāndhakavṛṣṇayaḥ
bahu nānāvidhaṃ cakrur madyaṃ māṃsam anekaśaḥ
8
tataḥ sīdhuṣu saktāś ca niryāyur nagarād bahiḥ
yānair aśvair gajaiś caiva śrīmantas tigmatejasaḥ
9
tataḥ prabhāse nyavasan yathoddeśaṃ yathā gṛham
prabhūtabhakṣyapeyas te sadārā yādavās tadā
10
niviṣṭās tān niśamyātha sāṃdurānte sa yogavit
jagāmāmantrya tān vīrān uddhavo 'rthaviśāradaḥ
11
taṃ prasthitaṃ mahātmānam abhivādya kṛtāñjalim
jānan vināśaṃ vṛṣṇnāṃ naicchad vārayituṃ hariḥ
12
tataḥ kālaparītās te vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
apaśyann uddhavaṃ yāntaṃ tejasāvṛtya rodasī
13
brāhmaṇārtheṣu yat siddham annaṃ teṣāṃ mahātmanām
tad vānarebhyaḥ pradaduḥ surā gandhasamanvitam
14
tatas tūryaśatākīrṇaṃ naṭanartaka saṃkulam
prāvartata mahāpānaṃ prabhāse tigmatejasām
15
kṛṣṇasya saṃnidhau rāmaḥ sahitaḥ kṛtavarmaṇā
apibad yuyudhānaś ca gado babhrus tathaiva ca
16
tataḥ pariṣado madhye yuyudhāno madotkaṭaḥ
abravīt kṛtavarmāṇam avahasyāvamanya ca
17
kaḥ kṣatriyo manyamānaḥ suptān hanyān mṛtān iva
na tan mṛṣyanti hārdikya yādavā yat tvayā kṛtam
18
ity ukte yuyudhānena pūjayām āsa tad vacaḥ
pradyumno rathināṃ śreṣṭho hārdikyam avamanya ca
19
tataḥ paramasaṃkruddhaḥ kṛtavarmā tam abravīt
nirdiśann iva sāvajñaṃ tadā savyena pāṇinā
20
bhūriśravāś chinnabāhur yuddhe prāyagatas tvayā
vadhena sunṛśaṃsena kathaṃ vīreṇa pātitaḥ
21
iti tasyā vacaḥ śrutvā keśavaḥ paravīrahā
tiryak saroṣayā dṛṣṭyā vīkṣāṃ cakre sa manyumān
22
maṇiḥ syamantakaś caiva yaḥ sa satrājito 'bhavat
tāṃ kathāṃ smārayām āsa sātyakir madhusūdanam
23
tac chrutvā keśavasyāṅgam agamad rudatī tadā
satyabhāmā prakupitā kopayantī janārdanam
24
tata utthāya sakrodhaḥ sātyakir vākyam abravīt
pañcānāṃ draupadeyānāṃ dhṛṣṭadyumna śikhaṇḍinoḥ
25
eṣa gacchāmi padavīṃ satyena ca tathā śape
sauptike ye ca nihatāḥ suptānena durātmanā
26
droṇaputra sahāyena pāpena kṛtavarmaṇā
samāptam āyur asyādya yaśaś cāpi sumadhyame
27
itīdam uktvā khaḍgena keśavasya samīpataḥ
abhidrutya śiraḥ kruddhaś ciccheda kṛtavarmaṇaḥ
28
tathānyān api nighnantaṃ yuyudhānaṃ samantataḥ
abhyadhāvad dhṛṣīkeśo vinivārayiṣus tadā
29
ekībhūtās tataḥ sarve kālaparyāya coditāḥ
bhojāndhakā mahārāja śaineyaṃ paryavārayan
30
tān dṛṣṭvā patatas tūrṇam abhikruddhāñ janārdanaḥ
na cukrodha mahātejā jānan kālasya paryayam
31
te tu pānamadāviṣṭāś coditāś caiva manyunā
yuyudhānam athābhyaghnann ucciṣṭair bhājanais tadā
32
hanyamāne tu śaineye kruddho rukmiṇinandanaḥ
tadantaram upādhāvan mokṣayiṣyañ śineḥ sutam
33
sa bhojaiḥ saha saṃyuktaḥ sātyakiś cāndhakaiḥ saha
bahutvān nihatau tatra ubhau kṛṣṇasya paśyataḥ
34
hataṃ dṛṣṭvā tu śaineyaṃ putraṃ ca yadunandanaḥ
erakāṇāṃ tadā muṣṭiṃ kopāj jagrāha keśavaḥ
35
tad abhūn musalaṃ ghoraṃ vajrakalpam ayo mayam
jaghāna tena kṛṣṇas tān ye 'sya pramukhato 'bhavan
36
tato 'ndhakāś ca bhojāś ca śaineyā vṛṣṇayas tathā
jaghnur anyonyam ākrande musalaiḥ kālacoditāḥ
37
yas teṣām erakāṃ kaś cij jagrāha ruṣito nṛpa
vajrabhūteva sā rājann adṛśyata tadā vibho
38
tṛṇaṃ ca musalī bhūtam api tatra vyadṛśyata
brahmā daṇḍakṛtaṃ sarvam iti tad viddhi pārthiva
39
vidhyāvidhya te rājan prakṣipanti sma yat tṛṇam
tad vajrabhūtaṃ musalaṃ vyadṛśyanta tadā dṛḍham
40
avadhīt pitaraṃ putraḥ pitā putraṃ ca bhārata
mattāḥ paripatanti sma pothayantaḥ parasparam
41
pataṃgā iva cāgnau te nyapatan kukurāndhakāḥ
nāsīt palāyane buddhir vadhyamānasya kasya cit
42
taṃ tu paśyan mahābāhur jānan kālasya paryayam
musalaṃ sāmavaṣṭabhya tasthau sa madhusūdanaḥ
43
sāmbaṃ ca nihataṃ dṛṣṭvā cārudeṣṇaṃ ca mādhavaḥ
pradyumnaṃ cāniruddhaṃ ca tataś cukrodha bhārata
44
gadaṃ vīkṣya śayānaṃ ca bhṛśaṃ kopasamanvitaḥ
sa niḥśeṣaṃ tadā cakre śārṅgacakragadādharaḥ
45
taṃ nighnantaṃ mahātejā babhruḥ parapuraṃjayaḥ
dārukaś caiva dāśārham ūcatur yan nibodha tat
46
bhagavan saṃhṛtaṃ sarvaṃ tvayā bhūyiṣṭham acyuta
rāmasya padam anviccha tatra gacchāma yatra saḥ
