Book 2. Chapter 28

The Mahabharata In Sanskrit


Book 2

Chapter 28

1

[व]

तथैव सहदेवॊ ऽपि धर�मराजेन पूजितः

महत�या सेनया सार�धं परययौ दक�षिणां दिशम

2

स शूरसेनान कार�त�स�न�येन पूर�वम �वाजयत परभ�ः

मत�स�यराजं च कौरव�यॊ वशे चक�रे बलाद बली

3

अधिराजाधिपं चैव दन�तवक�रं महाहवे

जिगाय करदं चैव सवराज�ये संन�यवेशयत

4

स�क�मारं वशे चक�रे स�मित�रं च नराधिपम

तथैवापरमत�स�यांश च वयजयत स पटच चरान

5

निषादभूमिं गॊशृङ�गं पर�वत परवरं तथा

तरसा वयजयद धीमाञ शरेणिमन�तं च पार�थिवम

6

नव राष�ट�रं विनिर�जित�य क�न�तिभॊजम उपाद�रवत

परीतिपूर�वं च तस�यासौ परतिजग�राह शासनम

7

ततश चर�मण�वती कूले जम�भकस�यात�मजं नृपम

ददर�श वास�देवेन शेषितं पूर�ववैरिणा

8

चक�रे तत�र स संग�रामं सह भॊजेन भारत

स तम आजौ विनिर�जित�य दक�षिणाभिम�खॊ ययौ

9

करांस तेभ�य उपादाय रत�नानि विविधानि च

ततस तैर �व सहितॊ नर�मदाम अभितॊ ययौ

10

विन�दान�विन�दाव आवन�त�यौ सैन�येन महता वृतौ

जिगाय समरे वीराव आश�विनेयः परतापवान

11

ततॊ रत�नान�य उपादाय प�रीं माहिष�मतीं ययौ

तत�र नीलेन राज�ञा सचक�रे य�द�धं नरर�षभः

12

पाण�डवः परवीरघ�नः सहदेवः परतापवान

ततॊ ऽसय स�महद य�द�धम आसीद भीर� भयंकरम

13

सैन�यक�षयकरं चैव पराणानां संशयाय च

चक�रे तस�य हि साहाय�यं भगवान हव�यवाहनः

14

ततॊ हया रथा नागाः प�र�षाः कवचानि च

परदीप�तानि वयदृश�यन�त सहदेव बले तदा

15

ततः स�संभ�रान�त मना बभूव क�र�नन�दनः

नॊत�तरं परतिवक�त�ं च शक�तॊ ऽभूज जनमेजय

16

[ज]

किमर�थं भगवान अग�निः परत�यमित�रॊ ऽभवद य�धि

सहदेवस�य यज�ञार�थं घटमानस�य वै दविज

17

[व]

तत�र माहिष�मती वासी भगवान हव�यवाहनः

शरूयते निगृहीतॊ वै प�रस�तत पारदारिकः

18

नीलस�य राज�ञः पूर�वेषाम उपनीतश च सॊ ऽभवत

तदा बराह�मणरूपेण चरमाणॊ यदृच�छया

19

तं त� राजा यथाशास�त�रम अन�वशाद धार�मिकस तदा

परजज�वाल ततः कॊपाद भगवान हव�यवाहनः

20

तं दृष�ट�वा विस�मितॊ राजा जगाम शिरसा कविम

चक�रे परसादं च तदा तस�य राज�ञॊ विभावस�ः

21

वरेण छन�दयाम आस तं नृपं सविष�टकृत�तमः

अभयं च स जग�राह सवसैन�ये वै महीपतिः

22

ततः परभृति ये के चिद अज�ञानात तां प�रीं नृपाः

जिगीषन�ति बलाद राजंस ते दह�यन�तीह वह�निना

23

तस�यां प�र�यां तदा चैव माहिष�मत�यां क�रूद�वह

बभूव�र अनभिग�राह�या यॊषितश छन�दतः किल

24

�वम अग�निर वरं परादात सत�रीणाम अप�रतिवारणे

सवैरिण�यस तत�र नार�यॊ हि यथेष�टं परचरन�त�य उत

25

वर�जयन�ति च राजानस तद राष�ट�रं प�र�षॊत�तम

भयाद अग�नेर महाराज तदा परभृति सर�वदा

26

सहदेवस त� धर�मात�मा सैन�यं दृष�ट�वा भयार�दितम

परीतम अग�निना राजन नाकम�पत यथा गिरिः

27

उपस�पृश�य श�चिर भूत�वा सॊ ऽबरवीत पावकं ततः

तवदर�थॊ ऽयं समारम�भः कृष�णवर�त�मन नमॊ ऽसत� ते

28

म�खं तवम असि देवानां यज�ञस तवम असि पावक

पावनात पावकश चासि वहनाद धव�यवाहनः

29

वेदास तवदर�थं जाताश च जातवेदास ततॊ हय असि

यज�ञविघ�नम इमं कर�त�ं नार�हस तवं हव�यवाहन

30

�वम उक�त�वा त� माद�रेयः क�शैर आस�तीर�य मेदिनीम

विधिवत प�र�षव�याघ�रः पावकं परत�य�पाविशत

31

परम�खे सर�वसैन�यस�य भीतॊद�विग�नस�य भारत

न चैनम अत�यगाद वह�निर वेलाम इव महॊदधिः

32

तम अभ�येत�य शनैर वह�निर उवाच क�र�नन�दनम

सहदेवं नृणां देवं सान�त�वपूर�वम इदं वचः

33

उत�तिष�ठॊत�तिष�ठ कौरव�य जिज�ञासेयं कृता मया

वेद�मि सर�वम अभिप�रायं तव धर�मस�तस�य च

34

मया त� रक�षितव�येयं प�री भरतसत�तम

यावद राज�ञॊ ऽसय नीलस�य क�लवंशधरा इति

ईप�सितं त� करिष�यामि मनसस तव पाण�डव

35

तत उत�थाय हृष�टात�मा पराञ�जलिः शिरसानतः

पूजयाम आस माद�रेयः पावकं प�र�षर�षभः

36

पावके विनिवृत�ते त� नीलॊ राजाभ�ययात तदा

सत�कारेण नरव�याघ�रं सहदेवं य�धां पतिम

37

परतिगृह�य च तां पूजां करे च विनिवेश�य तम

माद�री स�तस ततः परायाद विजयी दक�षिणां दिशम

38

तरैप�रं स वशे कृत�वा राजानम अमितौजसम

निजग�राह महाबाह�स तरसा पॊतनेश�वरम

39

आहृतिं कौशिकाचार�यं यत�नेन महता ततः

वशे चक�रे महाबाह�ः स�राष�ट�राधिपतिं तथा

40

स�राष�ट�र विषयस�थश च परेषयाम आस र�क�मिणे

राज�ञे भॊजकटस�थाय महामात�राय धीमते

41

भीष�मकाय स धर�मात�मा साक�षाद इन�द�र सखाय वै

स चास�य सस�तॊ राजन परतिजग�राह शासनम

42

परीतिपूर�वं महाबाह�र वास�देवम अवेक�ष�य च

ततः स रत�नान�य आदाय प�नः परायाद य�धां पतिः

43

ततः शूर�पारकं चैव गणं चॊपकृताह�वयम

वशे चक�रे महातेजा दण�डकांश च महाबलः

44

सागरद�वीपवासांश च नृपतीन मलेच�छ यॊनिजान

निषादान प�र�षादांश च कर�णप�रावरणान अपि

45

ये च कालम�खा नाम नरा राक�षसयॊनयः

कृत�स�नं कॊल�ल गिरिं चैव म�रची पत�तनं तथा

46

दवीपं ताम�राह�वयं चैव पर�वतं रामकं तथा

तिमिङ�गिलं च नृपतिं वशे चक�रे महामतिः

47

�कपादांश च प�र�षान केवलान वनवासिनः

नगरीं संजयन�तीं च पिच�छण�डं करहाटकम

दूतैर �व वशे चक�रे करं चैनान अदापयत

48

पाण�ड�यांश च दरविदांश चैव सहितांश चॊद�र केरलैः

अन�ध�रांस तलवनांश चैव कलिङ�गान ओष�ट�र कर�णिकान

49

अन�ताखीं चैव रॊमां च यवनानां प�रं तथा

दूतैर �व वशे चक�रे करं चैनान अदापयत

50

भर� कच�छं गतॊ धीमान दूतान माद�रवतीस�तः

परेषयाम आस राजेन�द�र पौलस�त�याय महात�मने

विभीषणाय धर�मात�मा परीतिपूर�वम अरिंदमः

51

स चास�य परतिजग�राह शासनं परीतिपूर�वकम

तच च कालकृतं धीमान अन�वमन�यत स परभ�ः

52

ततः संप�रेषयाम आस रत�नानि विविधानि च

चन�दनाग�र�म�ख�यानि दिव�यान�य आभरणानि च

53

वासांसि च महार�हाणि मणींश चैव महाधनान

नयवर�तत ततॊ धीमान सहदेवः परतापवान

54

�वं निर�जित�य तरसा सान�त�वेन विजयेन च

करदान पार�थिवान कृत�वा परत�यागच�छद अरिंदमः

55

धर�मराजाय तत सर�वं निवेद�य भरतर�षभ

कृतकर�मा स�खं राजन�न उवास जनमेजय

1

[v]

tathaiva sahadevo 'pi dharmar�jena pūjitaḥ

mahaty� senay� s�rdhaṃ prayayau dakṣiṇ�ṃ diśam

2

sa śūrasen�n k�rtsnyena pūrvam ev�jayat prabhuḥ

matsyar�jaṃ ca kauravyo vaśe cakre bal�d balī

3

adhir�j�dhipaṃ caiva dantavakraṃ mah�have

jig�ya karadaṃ caiva svar�jye saṃnyaveśayat

4

sukum�raṃ vaśe cakre sumitraṃ ca nar�dhipam

tathaiv�paramatsy�ṃś ca vyajayat sa paṭac car�n

5

niṣ�dabhūmiṃ gośṛṅgaṃ parvata pravaraṃ tath�

taras� vyajayad dhīm�ñ śreṇimantaṃ ca p�rthivam

6

nava r�ṣṭraṃ vinirjitya kuntibhojam up�dravat

prītipūrvaṃ ca tasy�sau pratijagr�ha ś�sanam

7

tataś carmaṇvatī kūle jambhakasy�tmajaṃ nṛpam

dadarśa v�sudevena śeṣitaṃ pūrvavairiṇ�

8

cakre tatra sa saṃgr�maṃ saha bhojena bh�rata

sa tam �jau vinirjitya dakṣiṇ�bhimukho yayau

9

kar�ṃs tebhya up�d�ya ratn�ni vividh�ni ca

tatas tair eva sahito narmad�m abhito yayau

10

vind�nuvind�v �vantyau sainyena mahat� vṛtau

jig�ya samare vīr�v �śvineyaḥ prat�pav�n

11

tato ratn�ny up�d�ya purīṃ m�hiṣmatīṃ yayau

tatra nīlena r�jñ� sacakre yuddhaṃ nararṣabhaḥ

12

p�ṇ�avaḥ paravīraghnaḥ sahadevaḥ prat�pav�n

tato 'sya sumahad yuddham �sīd bhīru bhayaṃkaram

13

sainyakṣayakaraṃ caiva pr�ṇ�n�ṃ saṃśay�ya ca

cakre tasya hi s�h�yyaṃ bhagav�n havyav�hanaḥ

14

tato hay� rath� n�g�ḥ puruṣ�ḥ kavac�ni ca

pradīpt�ni vyadṛśyanta sahadeva bale tad�

15

tataḥ susaṃbhr�nta man� babhūva kurunandanaḥ

nottaraṃ prativaktuṃ ca śakto 'bhūj janamejaya

16

[j]

kimarthaṃ bhagav�n agniḥ pratyamitro 'bhavad yudhi

sahadevasya yajñ�rthaṃ ghaṭam�nasya vai dvija

17

[v]

tatra m�hiṣmatī v�sī bhagav�n havyav�hanaḥ

śrūyate nigṛhīto vai purastat p�rad�rikaḥ

18

nīlasya r�jñaḥ pūrveṣ�m upanītaś ca so 'bhavat

tad� br�hmaṇarūpeṇa caram�ṇo yadṛcchay�

19

taṃ tu r�j� yath�ś�stram anvaś�d dh�rmikas tad�

prajajv�la tataḥ kop�d bhagav�n havyav�hanaḥ

20

taṃ dṛṣṭv� vismito r�j� jag�ma śiras� kavim

cakre pras�daṃ ca tad� tasya r�jño vibh�vasuḥ

21

vareṇa chanday�m �sa taṃ nṛpaṃ sviṣṭakṛttamaḥ

abhayaṃ ca sa jagr�ha svasainye vai mahīpatiḥ

22

tataḥ prabhṛti ye ke cid ajñ�n�t t�ṃ purīṃ nṛp�ḥ

jigīṣanti bal�d r�jaṃs te dahyantīha vahnin�

23

tasy�ṃ pury�ṃ tad� caiva m�hiṣmaty�ṃ kurūdvaha

babhūvur anabhigr�hy� yoṣitaś chandataḥ kila

24

evam agnir varaṃ pr�d�t strīṇ�m aprativ�raṇe

svairiṇyas tatra n�ryo hi yatheṣṭaṃ pracaranty uta

25

varjayanti ca r�j�nas tad r�ṣṭraṃ puruṣottama

bhay�d agner mah�r�ja tad� prabhṛti sarvad�

26

sahadevas tu dharm�tm� sainyaṃ dṛṣṭv� bhay�rditam

parītam agnin� r�jan n�kampata yath� giriḥ

27

upaspṛśya śucir bhūtv� so 'bravīt p�vakaṃ tataḥ

tvadartho 'yaṃ sam�rambhaḥ kṛṣṇavartman namo 'stu te

28

mukhaṃ tvam asi dev�n�ṃ yajñas tvam asi p�vaka

p�van�t p�vakaś c�si vahan�d dhavyav�hanaḥ

29

ved�s tvadarthaṃ j�t�ś ca j�taved�s tato hy asi

yajñavighnam imaṃ kartuṃ n�rhas tvaṃ havyav�hana

30

evam uktv� tu m�dreyaḥ kuśair �stīrya medinīm

vidhivat puruṣavy�ghraḥ p�vakaṃ pratyup�viśat

31

pramukhe sarvasainyasya bhītodvignasya bh�rata

na cainam atyag�d vahnir vel�m iva mahodadhiḥ

32

tam abhyetya śanair vahnir uv�ca kurunandanam

sahadevaṃ nṛṇ�ṃ devaṃ s�ntvapūrvam idaṃ vacaḥ

33

uttiṣṭhottiṣṭha kauravya jijñ�seyaṃ kṛt� may�

vedmi sarvam abhipr�yaṃ tava dharmasutasya ca

34

may� tu rakṣitavyeyaṃ purī bharatasattama

y�vad r�jño 'sya nīlasya kulavaṃśadhar� iti

īpsitaṃ tu kariṣy�mi manasas tava p�ṇ�ava

35

tata utth�ya hṛṣṭ�tm� pr�ñjaliḥ śiras�nataḥ

pūjay�m �sa m�dreyaḥ p�vakaṃ puruṣarṣabhaḥ

36

p�vake vinivṛtte tu nīlo r�j�bhyay�t tad�

satk�reṇa naravy�ghraṃ sahadevaṃ yudh�ṃ patim

37

pratigṛhya ca t�ṃ pūj�ṃ kare ca viniveśya tam

m�drī sutas tataḥ pr�y�d vijayī dakṣiṇ�ṃ diśam

38

traipuraṃ sa vaśe kṛtv� r�j�nam amitaujasam

nijagr�ha mah�b�hus taras� potaneśvaram

39

�hṛtiṃ kauśik�c�ryaṃ yatnena mahat� tataḥ

vaśe cakre mah�b�huḥ sur�ṣṭr�dhipatiṃ tath�

40

sur�ṣṭra viṣayasthaś ca preṣay�m �sa rukmiṇe

r�jñe bhojakaṭasth�ya mah�m�tr�ya dhīmate

41

bhīṣmak�ya sa dharm�tm� s�kṣ�d indra sakh�ya vai

sa c�sya sasuto r�jan pratijagr�ha ś�sanam

42

prītipūrvaṃ mah�b�hur v�sudevam avekṣya ca

tataḥ sa ratn�ny �d�ya punaḥ pr�y�d yudh�ṃ patiḥ

43

tataḥ śūrp�rakaṃ caiva gaṇaṃ copakṛt�hvayam

vaśe cakre mah�tej� daṇ�ak�ṃś ca mah�balaḥ

44

s�garadvīpav�s�ṃś ca nṛpatīn mleccha yonij�n

niṣ�d�n puruṣ�d�ṃś ca karṇapr�varaṇ�n api

45

ye ca k�lamukh� n�ma nar� r�kṣasayonayaḥ

kṛtsnaṃ kolla giriṃ caiva muracī pattanaṃ tath�

46

dvīpaṃ t�mr�hvayaṃ caiva parvataṃ r�makaṃ tath�

timiṅgilaṃ ca nṛpatiṃ vaśe cakre mah�matiḥ

47

ekap�d�ṃś ca puruṣ�n keval�n vanav�sinaḥ

nagarīṃ saṃjayantīṃ ca picchaṇ�aṃ karah�ṭakam

dūtair eva vaśe cakre karaṃ cain�n ad�payat

48

p�ṇ�y�ṃś ca dravid�ṃś caiva sahit�ṃś codra keralaiḥ

andhr�ṃs talavan�ṃś caiva kaliṅg�n oṣṭra karṇik�n

49

ant�khīṃ caiva rom�ṃ ca yavan�n�ṃ puraṃ tath�

dūtair eva vaśe cakre karaṃ cain�n ad�payat

50

bharu kacchaṃ gato dhīm�n dūt�n m�dravatīsutaḥ

preṣay�m �sa r�jendra paulasty�ya mah�tmane

vibhīṣaṇ�ya dharm�tm� prītipūrvam ariṃdamaḥ

51

sa c�sya pratijagr�ha ś�sanaṃ prītipūrvakam

tac ca k�lakṛtaṃ dhīm�n anvamanyata sa prabhuḥ

52

tataḥ saṃpreṣay�m �sa ratn�ni vividh�ni ca

candan�gurumukhy�ni divy�ny �bharaṇ�ni ca

53

v�s�ṃsi ca mah�rh�ṇi maṇīṃś caiva mah�dhan�n

nyavartata tato dhīm�n sahadevaḥ prat�pav�n

54

evaṃ nirjitya taras� s�ntvena vijayena ca

karad�n p�rthiv�n kṛtv� praty�gacchad ariṃdamaḥ

55

dharmar�j�ya tat sarvaṃ nivedya bharatarṣabha

kṛtakarm� sukhaṃ r�jann uv�sa janamejaya