Book 2. Chapter 30

The Mahabharata In Sanskrit


Book 2

Chapter 30

1

[व]

रक�षणाद धर�मराजस�य सत�यस�य परिपालनात

शत�रूणां कषपणाच चैव सवकर�मनिरताः परजाः

2

बलीनां सम�यग आदानाद धर�मतश चान�शासनात

निकामवर�षी पर�जन�यः सफीतॊ जनपदॊ ऽभवत

3

सर�वारम�भाः स�प�रवृत�ता गॊरक�षं कर�षणं वनिक

विशेषात सर�वम �वैतत संजज�ञे राजकर�मणः

4

दस�य�भ�यॊ वञ�चकेभ�यॊ वा राजन परति परस�परम

राजवल�लभतश चैव नाश�रूयन�त मृषा गिरः

5

अवर�षं चातिवर�षं च वयाधिपावक मूर�छनम

सर�वम �तत तदा नासीद धर�मनित�ये य�धिष�ठिरे

6

परियं कर�त�म उपस�थात�ं बलिकर�म सवभावजम

अभिहर�त�ं नृपा जग�म�र नान�यैः कार�यैः पृथक पृथक

7

धर�म�यैर धनागमैस तस�य ववृधे निचयॊ महान

कर�त�ं यस�य न शक�येत कषयॊ वर�षशतैर अपि

8

सवकॊशस�य परीमाणं कॊष�ठस�य च महीपतिः

विज�ञाय राजा कौन�तेयॊ यज�ञायैव मनॊ दधे

9

स�हृदश चैव तं सर�वे पृथक च सह चाब�र�वन

यज�ञकालस तव विभॊ करियताम अत�र सांप�रतम

10

अथैवं बर�वताम �व तेषाम अभ�याययौ हरिः

ऋषिः प�राणॊ वेदात�मा दृश�यश चापि विजानताम

11

जगतस तस�थ�षां शरेष�ठः परभवश चाप�ययश च ह

भूतभव�य भवन नाथः केशवः केशि सूदनः

12

पराकारः सर�ववृष�णीनाम आपत�स�व अभयदॊ ऽरिहा

बलाधिकारे निक�षिप�य संहत�यानक द�न�द�भिम

13

उच�चावचम उपादाय धर�मराजाय माधवः

धनौघं प�र�षव�याघ�रॊ बलेन महता वृतः

14

तं धनौघम अपर�यन�तं रत�नसागरम अक�षयम

नादयन रथघॊषेण परविवेश प�रॊत�तमम

15

असूर�यम इव सूर�येण निवातम इव वाय�ना

कृष�णेन सम�पेतेन जहृषे भारतं प�रम

16

तं म�दाभिसमागम�य सत�कृत�य च यथाविधि

संपृष�ट�वा क�शलं चैव स�खासीनं य�धिष�ठिरः

17

धौम�य दवैपायन म�खैर ऋत�विग�भिः प�र�षर�षभ

भीमार�ज�नयमैश चापि सहितः कृष�णम अब�रवीत

18

तवत�कृते पृथिवी सर�वा मद वशे कृष�ण वर�तते

धनं च बह� वार�ष�णेय तवत�प�रसादाद उपार�जितम

19

सॊ ऽहम इच�छामि तत सर�वं विधिवद देवकी स�त

उपयॊक�त�ं दविजाग�र�येष� हव�यवाहे च माधव

20

तद अहं यष�ट�म इच�छामि दाशार�ह सहितस तवया

अन�जैश च महाबाहॊ तन मान�ज�ञात�म अर�हसि

21

स दीक�षापय गॊविन�द तवम आत�मानं महाभ�ज

तवयीष�टवति दाशार�ह विपाप�मा भविता हय अहम

22

मां वाप�य अभ�यन�जानीहि सहैभिर अन�जैर विभॊ

अन�ज�ञातस तवया कृष�ण पराप�न�यां करत�म उत�तमम

23

तं कृष�णः परत�य�वाचेदं बहूक�त�वा ग�णविस�तरम

तवम �व राजशार�दूल सम�राड अर�हॊ महाक�रत�म

संप�राप�न�हि तवया पराप�ते कृतकृत�यास ततॊ वयम

24

यजस�वाभीप�सितं यज�ञं मयि शरेयस�य अवस�थिते

निय�ङ�क�ष�व चापि मां कृत�ये सर�वं कर�तास�मि ते वचः

25

[य]

सफलः कृष�ण संकल�पः सिद�धिश च नियता मम

यस�य मे तवं हृषीकेशयथेप�सितम उपस�थितः

26

[व]

अन�ज�ञातस त� कृष�णेन पाण�डवॊ भरातृभिः सह

ईहित�ं राजसूयाय साधनान�य उपचक�रमे

27

तत आज�ञापयाम आस पाण�डवॊ ऽरिनिबर�हणः

सहदेवं य�धां शरेष�ठं मन�त�रिणश चैव सर�वशः

28

अस�मिन करतौ यथॊक�तानि यज�ञाङ�गानि दविजातिभिः

तथॊपकरणं सर�वं मङ�गलानि च सर�वशः

29

अधियज�ञांश च संभारान धौम�यॊक�तान कषिप�रम �व हि

समानयन�त� प�र�षा यथायॊगं यथाक�रमम

30

इन�द�रसेनॊ विशॊकश च पूर�श चार�ज�न सारथिः

अन�नाद�याहरणे य�क�ताः सन�त� मत�प�रियकाम�यया

31

सर�वकामाश च कार�यन�तां रसगन�धसमन�विताः

मनॊहराः परीतिकरा दविजानां क�र�सत�तम

32

तद वाक�यसमकालं त� कृतं सर�वम अवेदयत

सहदेवॊ य�धां शरेष�ठॊ धर�मराजे महात�मनि

33

ततॊ दवैपायनॊ राजन�न ऋत�विजः सम�पानयत

वेदान इव महाभागान साक�षान मूर�तिमतॊ दविजान

34

सवयं बरह�मत�वम अकरॊत तस�य सत�यवती स�तः

धनंजयानाम ऋषभः स�सामा सामगॊ ऽभवत

35

याज�ञवल�क�यॊ बभूवाथ बरह�मिष�ठॊ ऽधवर�य� सत�तमः

पैलॊ हॊता वसॊः प�त�रॊ धौम�येन सहितॊ ऽभवत

36

�तेषां शिष�यवर�गाश च प�त�राश च भरतर�षभ

बभूव�र हॊत�रगाः सर�वे वेदवेदाङ�गपारगाः

37

ते वाचयित�वा प�ण�याहम ईहयित�वा च तं विधिम

शास�त�रॊक�तं यॊजयाम आस�स तद देवयजनं महत

38

तत�र चक�र�र अन�ज�ञाताः शरणान�य उत शिल�पिनः

रत�नवन�ति विशालानि वेश�मानीव दिवौकसाम

39

तत आज�ञापयाम आस स राजा राजसत�तमः

सहदेवं तदा सद�यॊ मन�त�रिणं क�र�सत�तमः

40

आमन�त�रणार�थं दूतांस तवं परेषयस�वाश�गान दर�तम

उपश�र�त�य वचॊ राज�ञॊ स दूतान पराहिनॊत तदा

41

आमन�त�रयध�वं राष�ट�रेष� बराह�मणान भूमिपान अपि

विशश च मान�याञ शूद�रांश च सर�वान आनयतेति च

42

ते सर�वान पृथिवीपालान पाण�डवेयस�य शासनात

आमन�त�रयां बभूव�श च परेषयाम आस चापरान

43

ततस ते त� यथाकालं क�न�तीप�त�रं य�धिष�ठिरम

दीक�षयां चक�रिरे विप�रा राजसूयाय भारत

44

दीक�षितः स त� धर�मात�मा धर�मराजॊ य�धिष�ठिरः

जगाम यज�ञायतनं वृतॊ विप�रैः सहस�रशः

45

भरातृभिर जञातिभिश चैव स�हृद�भिः सचिवैस तथा

कषत�रियैश च मन�ष�येन�द�र नानादेशसमागतैः

अमात�यैश च नृपश�रेष�ठॊ धर�मॊ विग�रहवान इव

46

आजग�म�र बराह�मणास तत�र विषयेभ�यस ततस ततः

सर�वविद�यास� निष�णाता वेदवेदाङ�गपार गाः

47

तेषाम आवसथांश चक�र�र धर�मराजस�य शासनात

बह�व अन�नाञ शयनैर य�क�तान सगणानां पृथक पृथक

सर�वर�त�ग�णसंपन�नाञ शिल�पिनॊ ऽथ सहस�रशः

48

तेष� ते नयवसन राजन बराह�मणा भृशसत�कृताः

कथयन�तः कथा बह�वीः पश�यन�तॊ नटनर�तकान

49

भ�ञ�जतां चैव विप�राणां वदतां च महास�वनः

अनिशं शरूयते समात�र म�दितानां महात�मनाम

50

दीयतां दीयताम �षां भ�ज�यतां भ�ज�यताम इति

�वं परकाराः संजल�पाः शरूयन�ते समात�र नित�यशः

51

गवां शतसहस�राणि शयनानां च भारत

र�क�मस�य यॊषितां चैव धर�मराजः पृथग ददौ

52

परावर�ततैवं यज�ञः स पाण�डवस�य महात�मनः

पृथिव�याम �कवीरस�य शक�रस�येव तरिविष�टपे

53

ततॊ य�धिष�ठिरॊ राजा परेषयाम आस पाण�डवम

नक�लं हास�तिनप�रं भीष�माय भरतर�षभ

54

दरॊणाय धृतराष�ट�राय विद�राय कृपाय च

भरातॄणां चैव सर�वेषां ये ऽन�रक�ता य�धिष�ठिर

1

[v]

rakṣaṇ�d dharmar�jasya satyasya parip�lan�t

śatrūṇ�ṃ kṣapaṇ�c caiva svakarmanirat�ḥ praj�ḥ

2

balīn�ṃ samyag �d�n�d dharmataś c�nuś�san�t

nik�mavarṣī parjanyaḥ sphīto janapado 'bhavat

3

sarv�rambh�ḥ supravṛtt� gorakṣaṃ karṣaṇaṃ vanik

viśeṣ�t sarvam evaitat saṃjajñe r�jakarmaṇaḥ

4

dasyubhyo vañcakebhyo v� r�jan prati parasparam

r�javallabhataś caiva n�śrūyanta mṛṣ� giraḥ

5

avarṣaṃ c�tivarṣaṃ ca vy�dhip�vaka mūrchanam

sarvam etat tad� n�sīd dharmanitye yudhiṣṭhire

6

priyaṃ kartum upasth�tuṃ balikarma svabh�vajam

abhihartuṃ nṛp� jagmur n�nyaiḥ k�ryaiḥ pṛthak pṛthak

7

dharmyair dhan�gamais tasya vavṛdhe nicayo mah�n

kartuṃ yasya na śakyeta kṣayo varṣaśatair api

8

svakośasya parīm�ṇaṃ koṣṭhasya ca mahīpatiḥ

vijñ�ya r�j� kaunteyo yajñ�yaiva mano dadhe

9

suhṛdaś caiva taṃ sarve pṛthak ca saha c�bruvan

yajñak�las tava vibho kriyat�m atra s�ṃpratam

10

athaivaṃ bruvat�m eva teṣ�m abhy�yayau hariḥ

ṛṣiḥ pur�ṇo ved�tm� dṛśyaś c�pi vij�nat�m

11

jagatas tasthuṣ�ṃ śreṣṭhaḥ prabhavaś c�pyayaś ca ha

bhūtabhavya bhavan n�thaḥ keśavaḥ keśi sūdanaḥ

12

pr�k�raḥ sarvavṛṣṇīn�m �patsv abhayado 'rih�

bal�dhik�re nikṣipya saṃhaty�naka dundubhim

13

ucc�vacam up�d�ya dharmar�j�ya m�dhavaḥ

dhanaughaṃ puruṣavy�ghro balena mahat� vṛtaḥ

14

taṃ dhanaugham aparyantaṃ ratnas�garam akṣayam

n�dayan rathaghoṣeṇa praviveśa purottamam

15

asūryam iva sūryeṇa niv�tam iva v�yun�

kṛṣṇena samupetena jahṛṣe bh�rataṃ puram

16

taṃ mud�bhisam�gamya satkṛtya ca yath�vidhi

saṃpṛṣṭv� kuśalaṃ caiva sukh�sīnaṃ yudhiṣṭhiraḥ

17

dhaumya dvaip�yana mukhair ṛtvigbhiḥ puruṣarṣabha

bhīm�rjunayamaiś c�pi sahitaḥ kṛṣṇam abravīt

18

tvatkṛte pṛthivī sarv� mad vaśe kṛṣṇa vartate

dhanaṃ ca bahu v�rṣṇeya tvatpras�d�d up�rjitam

19

so 'ham icch�mi tat sarvaṃ vidhivad devakī suta

upayoktuṃ dvij�gryeṣu havyav�he ca m�dhava

20

tad ahaṃ yaṣṭum icch�mi d�ś�rha sahitas tvay�

anujaiś ca mah�b�ho tan m�nujñ�tum arhasi

21

sa dīkṣ�paya govinda tvam �tm�naṃ mah�bhuja

tvayīṣṭavati d�ś�rha vip�pm� bhavit� hy aham

22

m�ṃ v�py abhyanuj�nīhi sahaibhir anujair vibho

anujñ�tas tvay� kṛṣṇa pr�pnuy�ṃ kratum uttamam

23

taṃ kṛṣṇaḥ pratyuv�cedaṃ bahūktv� guṇavistaram

tvam eva r�jaś�rdūla samr�� arho mah�kratum

saṃpr�pnuhi tvay� pr�pte kṛtakṛty�s tato vayam

24

yajasv�bhīpsitaṃ yajñaṃ mayi śreyasy avasthite

niyuṅkṣva c�pi m�ṃ kṛtye sarvaṃ kart�smi te vacaḥ

25

[y]

saphalaḥ kṛṣṇa saṃkalpaḥ siddhiś ca niyat� mama

yasya me tvaṃ hṛṣīkeśayathepsitam upasthitaḥ

26

[v]

anujñ�tas tu kṛṣṇena p�ṇ�avo bhr�tṛbhiḥ saha

īhituṃ r�jasūy�ya s�dhan�ny upacakrame

27

tata �jñ�pay�m �sa p�ṇ�avo 'rinibarhaṇaḥ

sahadevaṃ yudh�ṃ śreṣṭhaṃ mantriṇaś caiva sarvaśaḥ

28

asmin kratau yathokt�ni yajñ�ṅg�ni dvij�tibhiḥ

tathopakaraṇaṃ sarvaṃ maṅgal�ni ca sarvaśaḥ

29

adhiyajñ�ṃś ca saṃbh�r�n dhaumyokt�n kṣipram eva hi

sam�nayantu puruṣ� yath�yogaṃ yath�kramam

30

indraseno viśokaś ca pūruś c�rjuna s�rathiḥ

ann�dy�haraṇe yukt�ḥ santu matpriyak�myay�

31

sarvak�m�ś ca k�ryant�ṃ rasagandhasamanvit�ḥ

manohar�ḥ prītikar� dvij�n�ṃ kurusattama

32

tad v�kyasamak�laṃ tu kṛtaṃ sarvam avedayat

sahadevo yudh�ṃ śreṣṭho dharmar�je mah�tmani

33

tato dvaip�yano r�jann ṛtvijaḥ samup�nayat

ved�n iva mah�bh�g�n s�kṣ�n mūrtimato dvij�n

34

svayaṃ brahmatvam akarot tasya satyavatī sutaḥ

dhanaṃjay�n�m ṛṣabhaḥ sus�m� s�mago 'bhavat

35

y�jñavalkyo babhūv�tha brahmiṣṭho 'dhvaryu sattamaḥ

pailo hot� vasoḥ putro dhaumyena sahito 'bhavat

36

eteṣ�ṃ śiṣyavarg�ś ca putr�ś ca bharatarṣabha

babhūvur hotrag�ḥ sarve vedaved�ṅgap�rag�ḥ

37

te v�cayitv� puṇy�ham īhayitv� ca taṃ vidhim

ś�stroktaṃ yojay�m �sus tad devayajanaṃ mahat

38

tatra cakrur anujñ�t�ḥ śaraṇ�ny uta śilpinaḥ

ratnavanti viś�l�ni veśm�nīva divaukas�m

39

tata �jñ�pay�m �sa sa r�j� r�jasattamaḥ

sahadevaṃ tad� sadyo mantriṇaṃ kurusattamaḥ

40

�mantraṇ�rthaṃ dūt�ṃs tvaṃ preṣayasv�śug�n drutam

upaśrutya vaco r�jño sa dūt�n pr�hinot tad�

41

�mantrayadhvaṃ r�ṣṭreṣu br�hmaṇ�n bhūmip�n api

viśaś ca m�ny�ñ śūdr�ṃś ca sarv�n �nayateti ca

42

te sarv�n pṛthivīp�l�n p�ṇ�aveyasya ś�san�t

�mantray�ṃ babhūvuś ca preṣay�m �sa c�par�n

43

tatas te tu yath�k�laṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram

dīkṣay�ṃ cakrire vipr� r�jasūy�ya bh�rata

44

dīkṣitaḥ sa tu dharm�tm� dharmar�jo yudhiṣṭhiraḥ

jag�ma yajñ�yatanaṃ vṛto vipraiḥ sahasraśaḥ

45

bhr�tṛbhir jñ�tibhiś caiva suhṛdbhiḥ sacivais tath�

kṣatriyaiś ca manuṣyendra n�n�deśasam�gataiḥ

am�tyaiś ca nṛpaśreṣṭho dharmo vigrahav�n iva

46

�jagmur br�hmaṇ�s tatra viṣayebhyas tatas tataḥ

sarvavidy�su niṣṇ�t� vedaved�ṅgap�ra g�ḥ

47

teṣ�m �vasath�ṃś cakrur dharmar�jasya ś�san�t

bahv ann�ñ śayanair yukt�n sagaṇ�n�ṃ pṛthak pṛthak

sarvartuguṇasaṃpann�ñ śilpino 'tha sahasraśaḥ

48

teṣu te nyavasan r�jan br�hmaṇ� bhṛśasatkṛt�ḥ

kathayantaḥ kath� bahvīḥ paśyanto naṭanartak�n

49

bhuñjat�ṃ caiva vipr�ṇ�ṃ vadat�ṃ ca mah�svanaḥ

aniśaṃ śrūyate sm�tra mudit�n�ṃ mah�tman�m

50

dīyat�ṃ dīyat�m eṣ�ṃ bhujyat�ṃ bhujyat�m iti

evaṃ prak�r�ḥ saṃjalp�ḥ śrūyante sm�tra nityaśaḥ

51

gav�ṃ śatasahasr�ṇi śayan�n�ṃ ca bh�rata

rukmasya yoṣit�ṃ caiva dharmar�jaḥ pṛthag dadau

52

pr�vartataivaṃ yajñaḥ sa p�ṇ�avasya mah�tmanaḥ

pṛthivy�m ekavīrasya śakrasyeva triviṣṭape

53

tato yudhiṣṭhiro r�j� preṣay�m �sa p�ṇ�avam

nakulaṃ h�stinapuraṃ bhīṣm�ya bharatarṣabha

54

droṇ�ya dhṛtar�ṣṭr�ya vidur�ya kṛp�ya ca

bhr�t�ṇ�ṃ caiva sarveṣ�ṃ ye 'nurakt� yudhiṣṭhira