Book 3. Chapter 5
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 5
1
[व]
वनं परविष्टेष्व अथ पाण्डवेषु; परज्ञा चक्षुस तप्यमानॊ ऽमबिकेयः
धर्मात्मानं विदुरम अगाध बुद्धिं; सुखासीनॊ वाक्यम उवाच राजा
2
परज्ञा च ते भार्गवस्येव शुद्धा; धर्मं च तवं परमं वेत्थ सूक्ष्मम
समश च तवं संमतः कौरवाणां; पथ्यं चैषां मम चैव बरवीहि
3
एवंगते विदुर यद अद्य कार्यं; पौराश चेमे कथम अस्मान भजेरन
ते चाप्य अस्मान नॊद्धरेयुः समूलान; न कामये तांश च विनश्यमाना
4
[वि]
तरिगर्तॊ ऽयं धर्ममूलॊ नरेन्द्र; राज्यं चेदं धर्ममूलं वदन्ति
धर्मे राजन वर्तमानः सवशक्त्या; पुत्रान सर्वान पाहि कुन्तीसुतांश च
5
स वै धर्मॊ विप्रलुप्तः सभायां; पापात्मभिः सौबलेय परधानैः
आहूय कुन्तीसुतम अक्षवत्यां; पराजैषीत सत्यसंधं सुतस ते
6
एतस्य ते दुष्प्रणीतस्य राजञ; शेषस्याहं परिपश्याम्य उपायम
यथा पुत्रस तव कौरव्य पापान; मुक्तॊ लॊके परतितिष्ठेत साधु
7
तद वै सर्वं पाण्डुपुत्रा लभन्तां; यत तद राजन्न अतिसृष्टं तवयासीत
एष धर्मः परमॊ यत सवकेन; राजा तुष्येन अन परस्वेषु गृध्येत
8
एतत कार्यं तव सर्वप्रधानं; तेषां तुष्टिः शकुनेश चावमानः
एवं शेषं यदि पुत्रेषु ते सयाद; एतद राजंस तवरमाणः कुरुष्व
9
अथैतद एवं न करॊषि राजन; धरुवं कुरूणां भविता विनाशः
न हि करुद्धॊ भीमसेनॊ ऽरजुनॊ वा; शेषं कुर्याच छात्रवाणाम अनीके
10
येषां यॊद्धा सव्यसाची कृतास्त्रॊ; धनुर येषां पाण्डिवं लॊकसारम
येषां भीमॊ बाहुशाली च यॊद्धा; तेषां लॊके किं नु न पराप्यम अस्ति
11
उक्तं पूर्वं जातमात्रे सुते ते; मया यत ते हितम आसीत तदानीम
पुत्रं तयजेमम अहितं कुलस्येत्य; एतद राजन न च तत तवं चकर्थ
इदानीं ते हितम उक्तं न चेत तवं; कर्तासि राजन परितप्तासि पश्चात
12
यद्य एतद एवम अनुमन्ता सुतस ते; संप्रीयमाणः पाण्डवैर एकराज्यम
तापॊ न ते वै भविता परीतियॊगात; तवं चेन न गृह्णासि सुतं सहायैः
अथापरॊ भवति हि तं निगृह्य; पाण्डॊः पुत्रं परकुरुष्वाधिपत्ये
13
अजातशत्रुर हि विमुक्तरागॊ; धर्मेणेमां पृथिवीं शास्तु राजन
ततॊ राजन पार्थिवाः सर्व एव; वैश्या इवास्मान उपतिष्ठन्तु सद्यः
14
दुर्यॊधनः शकुनिः सूतपुत्रः; परीत्या राजन पाण्डुपुत्रान भजन्ताम
दुःशासनॊ याचतु भीमसेनं; सभामध्ये दरुपदस्यात्मजां च
15
युधिष्ठिरं तवं परिसान्त्वयस्व; राज्ये चैनं सथापयस्वाभिपूज्य
तवया पृष्ठः किम अहम अन्यद वदेयम; एतत कृत्वा कृतकृत्यॊ ऽसि राजन
16
[धृ]
एतद वाक्यं विदुर यत ते सभायाम; इह परॊक्तं पाण्डवान पराप्य मां च
हितं तेषाम अहितं मामकानाम; एतत सर्वं मम नॊपैति चेतः
17
इदं तव इदानीं कुत एव निश्चितं; तेषाम अर्थे पाण्डवानां यद आत्थ
तेनाद्य मन्ये नासि हितॊ ममेति; कथं हि पुत्रं पाण्डवार्थे तयजेयम
18
असंशयं ते ऽपि ममैव पुत्रा; दुर्यॊधनस तु मम देहात परसूतः
सवं वै देहं परहेतॊस तयजेति; कॊ नु बरूयात समताम अन्ववेक्षन
19
स मा जिह्मं विदुर सर्वं बरवीषि; मानं च ते ऽहम अधिकं धारयामि
यथेच्छकं गच्छ वा तिष्ठ वा तवं; सुसान्त्व्यमानाप्य असती सत्री जहाति
20
[व]
एतावद उक्त्वा धृतराष्ट्रॊ ऽनवपद्यद; अन्तर वेश्म सहसॊत्थाय राजन
नेदम अस्तीत्य अथ विदुरॊ भाषमाणः; संप्राद्रवद यत्र पार्थ बभूवुः
1
[v]
vanaṃ praviṣṭeṣv atha pāṇḍaveṣu; prajñā cakṣus tapyamāno 'mbikeyaḥ
dharmātmānaṃ viduram agādha buddhiṃ; sukhāsīno vākyam uvāca rājā
2
prajñā ca te bhārgavasyeva śuddhā; dharmaṃ ca tvaṃ paramaṃ vettha sūkṣmam
samaś ca tvaṃ saṃmataḥ kauravāṇāṃ; pathyaṃ caiṣāṃ mama caiva bravīhi
3
evaṃgate vidura yad adya kāryaṃ; paurāś ceme katham asmān bhajeran
te cāpy asmān noddhareyuḥ samūlān; na kāmaye tāṃś ca vinaśyamānā
4
[vi]
trigarto 'yaṃ dharmamūlo narendra; rājyaṃ cedaṃ dharmamūlaṃ vadanti
dharme rājan vartamānaḥ svaśaktyā; putrān sarvān pāhi kuntīsutāṃś ca
5
sa vai dharmo vipraluptaḥ sabhāyāṃ; pāpātmabhiḥ saubaleya pradhānaiḥ
āhūya kuntīsutam akṣavatyāṃ; parājaiṣīt satyasaṃdhaṃ sutas te
6
etasya te duṣpraṇītasya rājañ; śeṣasyāhaṃ paripaśyāmy upāyam
yathā putras tava kauravya pāpān; mukto loke pratitiṣṭheta sādhu
7
tad vai sarvaṃ pāṇḍuputrā labhantāṃ; yat tad rājann atisṛṣṭaṃ tvayāsīt
eṣa dharmaḥ paramo yat svakena; rājā tuṣyen an parasveṣu gṛdhyet
8
etat kāryaṃ tava sarvapradhānaṃ; teṣāṃ tuṣṭiḥ śakuneś cāvamānaḥ
evaṃ śeṣaṃ yadi putreṣu te syād; etad rājaṃs tvaramāṇaḥ kuruṣva
9
athaitad evaṃ na karoṣi rājan; dhruvaṃ kurūṇāṃ bhavitā vināśaḥ
na hi kruddho bhīmaseno 'rjuno vā; śeṣaṃ kuryāc chātravāṇām anīke
10
yeṣāṃ yoddhā savyasācī kṛtāstro; dhanur yeṣāṃ pāṇḍivaṃ lokasāram
yeṣāṃ bhīmo bāhuśālī ca yoddhā; teṣāṃ loke kiṃ nu na prāpyam asti
11
uktaṃ pūrvaṃ jātamātre sute te; mayā yat te hitam āsīt tadānīm
putraṃ tyajemam ahitaṃ kulasyety; etad rājan na ca tat tvaṃ cakartha
idānīṃ te hitam uktaṃ na cet tvaṃ; kartāsi rājan paritaptāsi paścāt
12
yady etad evam anumantā sutas te; saṃprīyamāṇaḥ pāṇḍavair ekarājyam
tāpo na te vai bhavitā prītiyogāt; tvaṃ cen na gṛhṇāsi sutaṃ sahāyaiḥ
athāparo bhavati hi taṃ nigṛhya; pāṇḍoḥ putraṃ prakuruṣvādhipatye
13
ajātaśatrur hi vimuktarāgo; dharmeṇemāṃ pṛthivīṃ śāstu rājan
tato rājan pārthivāḥ sarva eva; vaiśyā ivāsmān upatiṣṭhantu sadyaḥ
14
duryodhanaḥ śakuniḥ sūtaputraḥ; prītyā rājan pāṇḍuputrān bhajantām
duḥśāsano yācatu bhīmasenaṃ; sabhāmadhye drupadasyātmajāṃ ca
15
yudhiṣṭhiraṃ tvaṃ parisāntvayasva; rājye cainaṃ sthāpayasvābhipūjya
tvayā pṛṣṭhaḥ kim aham anyad vadeyam; etat kṛtvā kṛtakṛtyo 'si rājan
16
[dhṛ]
etad vākyaṃ vidura yat te sabhāyām; iha proktaṃ pāṇḍavān prāpya māṃ ca
hitaṃ teṣām ahitaṃ māmakānām; etat sarvaṃ mama nopaiti cetaḥ
17
idaṃ tv idānīṃ kuta eva niścitaṃ; teṣām arthe pāṇḍavānāṃ yad āttha
tenādya manye nāsi hito mameti; kathaṃ hi putraṃ pāṇḍavārthe tyajeyam
18
asaṃśayaṃ te 'pi mamaiva putrā; duryodhanas tu mama dehāt prasūtaḥ
svaṃ vai dehaṃ parahetos tyajeti; ko nu brūyāt samatām anvavekṣan
19
sa mā jihmaṃ vidura sarvaṃ bravīṣi; mānaṃ ca te 'ham adhikaṃ dhārayāmi
yathecchakaṃ gaccha vā tiṣṭha vā tvaṃ; susāntvyamānāpy asatī strī jahāti
20
[v]
etāvad uktvā dhṛtarāṣṭro 'nvapadyad; antar veśma sahasotthāya rājan
nedam astīty atha viduro bhāṣamāṇaḥ; saṃprādravad yatra pārtha babhūvuḥ
Book 3
Chapter 5
1
[व]
वनं परविष्टेष्व अथ पाण्डवेषु; परज्ञा चक्षुस तप्यमानॊ ऽमबिकेयः
धर्मात्मानं विदुरम अगाध बुद्धिं; सुखासीनॊ वाक्यम उवाच राजा
2
परज्ञा च ते भार्गवस्येव शुद्धा; धर्मं च तवं परमं वेत्थ सूक्ष्मम
समश च तवं संमतः कौरवाणां; पथ्यं चैषां मम चैव बरवीहि
3
एवंगते विदुर यद अद्य कार्यं; पौराश चेमे कथम अस्मान भजेरन
ते चाप्य अस्मान नॊद्धरेयुः समूलान; न कामये तांश च विनश्यमाना
4
[वि]
तरिगर्तॊ ऽयं धर्ममूलॊ नरेन्द्र; राज्यं चेदं धर्ममूलं वदन्ति
धर्मे राजन वर्तमानः सवशक्त्या; पुत्रान सर्वान पाहि कुन्तीसुतांश च
5
स वै धर्मॊ विप्रलुप्तः सभायां; पापात्मभिः सौबलेय परधानैः
आहूय कुन्तीसुतम अक्षवत्यां; पराजैषीत सत्यसंधं सुतस ते
6
एतस्य ते दुष्प्रणीतस्य राजञ; शेषस्याहं परिपश्याम्य उपायम
यथा पुत्रस तव कौरव्य पापान; मुक्तॊ लॊके परतितिष्ठेत साधु
7
तद वै सर्वं पाण्डुपुत्रा लभन्तां; यत तद राजन्न अतिसृष्टं तवयासीत
एष धर्मः परमॊ यत सवकेन; राजा तुष्येन अन परस्वेषु गृध्येत
8
एतत कार्यं तव सर्वप्रधानं; तेषां तुष्टिः शकुनेश चावमानः
एवं शेषं यदि पुत्रेषु ते सयाद; एतद राजंस तवरमाणः कुरुष्व
9
अथैतद एवं न करॊषि राजन; धरुवं कुरूणां भविता विनाशः
न हि करुद्धॊ भीमसेनॊ ऽरजुनॊ वा; शेषं कुर्याच छात्रवाणाम अनीके
10
येषां यॊद्धा सव्यसाची कृतास्त्रॊ; धनुर येषां पाण्डिवं लॊकसारम
येषां भीमॊ बाहुशाली च यॊद्धा; तेषां लॊके किं नु न पराप्यम अस्ति
11
उक्तं पूर्वं जातमात्रे सुते ते; मया यत ते हितम आसीत तदानीम
पुत्रं तयजेमम अहितं कुलस्येत्य; एतद राजन न च तत तवं चकर्थ
इदानीं ते हितम उक्तं न चेत तवं; कर्तासि राजन परितप्तासि पश्चात
12
यद्य एतद एवम अनुमन्ता सुतस ते; संप्रीयमाणः पाण्डवैर एकराज्यम
तापॊ न ते वै भविता परीतियॊगात; तवं चेन न गृह्णासि सुतं सहायैः
अथापरॊ भवति हि तं निगृह्य; पाण्डॊः पुत्रं परकुरुष्वाधिपत्ये
13
अजातशत्रुर हि विमुक्तरागॊ; धर्मेणेमां पृथिवीं शास्तु राजन
ततॊ राजन पार्थिवाः सर्व एव; वैश्या इवास्मान उपतिष्ठन्तु सद्यः
14
दुर्यॊधनः शकुनिः सूतपुत्रः; परीत्या राजन पाण्डुपुत्रान भजन्ताम
दुःशासनॊ याचतु भीमसेनं; सभामध्ये दरुपदस्यात्मजां च
15
युधिष्ठिरं तवं परिसान्त्वयस्व; राज्ये चैनं सथापयस्वाभिपूज्य
तवया पृष्ठः किम अहम अन्यद वदेयम; एतत कृत्वा कृतकृत्यॊ ऽसि राजन
16
[धृ]
एतद वाक्यं विदुर यत ते सभायाम; इह परॊक्तं पाण्डवान पराप्य मां च
हितं तेषाम अहितं मामकानाम; एतत सर्वं मम नॊपैति चेतः
17
इदं तव इदानीं कुत एव निश्चितं; तेषाम अर्थे पाण्डवानां यद आत्थ
तेनाद्य मन्ये नासि हितॊ ममेति; कथं हि पुत्रं पाण्डवार्थे तयजेयम
18
असंशयं ते ऽपि ममैव पुत्रा; दुर्यॊधनस तु मम देहात परसूतः
सवं वै देहं परहेतॊस तयजेति; कॊ नु बरूयात समताम अन्ववेक्षन
19
स मा जिह्मं विदुर सर्वं बरवीषि; मानं च ते ऽहम अधिकं धारयामि
यथेच्छकं गच्छ वा तिष्ठ वा तवं; सुसान्त्व्यमानाप्य असती सत्री जहाति
20
[व]
एतावद उक्त्वा धृतराष्ट्रॊ ऽनवपद्यद; अन्तर वेश्म सहसॊत्थाय राजन
नेदम अस्तीत्य अथ विदुरॊ भाषमाणः; संप्राद्रवद यत्र पार्थ बभूवुः
1
[v]
vanaṃ praviṣṭeṣv atha pāṇḍaveṣu; prajñā cakṣus tapyamāno 'mbikeyaḥ
dharmātmānaṃ viduram agādha buddhiṃ; sukhāsīno vākyam uvāca rājā
2
prajñā ca te bhārgavasyeva śuddhā; dharmaṃ ca tvaṃ paramaṃ vettha sūkṣmam
samaś ca tvaṃ saṃmataḥ kauravāṇāṃ; pathyaṃ caiṣāṃ mama caiva bravīhi
3
evaṃgate vidura yad adya kāryaṃ; paurāś ceme katham asmān bhajeran
te cāpy asmān noddhareyuḥ samūlān; na kāmaye tāṃś ca vinaśyamānā
4
[vi]
trigarto 'yaṃ dharmamūlo narendra; rājyaṃ cedaṃ dharmamūlaṃ vadanti
dharme rājan vartamānaḥ svaśaktyā; putrān sarvān pāhi kuntīsutāṃś ca
5
sa vai dharmo vipraluptaḥ sabhāyāṃ; pāpātmabhiḥ saubaleya pradhānaiḥ
āhūya kuntīsutam akṣavatyāṃ; parājaiṣīt satyasaṃdhaṃ sutas te
6
etasya te duṣpraṇītasya rājañ; śeṣasyāhaṃ paripaśyāmy upāyam
yathā putras tava kauravya pāpān; mukto loke pratitiṣṭheta sādhu
7
tad vai sarvaṃ pāṇḍuputrā labhantāṃ; yat tad rājann atisṛṣṭaṃ tvayāsīt
eṣa dharmaḥ paramo yat svakena; rājā tuṣyen an parasveṣu gṛdhyet
8
etat kāryaṃ tava sarvapradhānaṃ; teṣāṃ tuṣṭiḥ śakuneś cāvamānaḥ
evaṃ śeṣaṃ yadi putreṣu te syād; etad rājaṃs tvaramāṇaḥ kuruṣva
9
athaitad evaṃ na karoṣi rājan; dhruvaṃ kurūṇāṃ bhavitā vināśaḥ
na hi kruddho bhīmaseno 'rjuno vā; śeṣaṃ kuryāc chātravāṇām anīke
10
yeṣāṃ yoddhā savyasācī kṛtāstro; dhanur yeṣāṃ pāṇḍivaṃ lokasāram
yeṣāṃ bhīmo bāhuśālī ca yoddhā; teṣāṃ loke kiṃ nu na prāpyam asti
11
uktaṃ pūrvaṃ jātamātre sute te; mayā yat te hitam āsīt tadānīm
putraṃ tyajemam ahitaṃ kulasyety; etad rājan na ca tat tvaṃ cakartha
idānīṃ te hitam uktaṃ na cet tvaṃ; kartāsi rājan paritaptāsi paścāt
12
yady etad evam anumantā sutas te; saṃprīyamāṇaḥ pāṇḍavair ekarājyam
tāpo na te vai bhavitā prītiyogāt; tvaṃ cen na gṛhṇāsi sutaṃ sahāyaiḥ
athāparo bhavati hi taṃ nigṛhya; pāṇḍoḥ putraṃ prakuruṣvādhipatye
13
ajātaśatrur hi vimuktarāgo; dharmeṇemāṃ pṛthivīṃ śāstu rājan
tato rājan pārthivāḥ sarva eva; vaiśyā ivāsmān upatiṣṭhantu sadyaḥ
14
duryodhanaḥ śakuniḥ sūtaputraḥ; prītyā rājan pāṇḍuputrān bhajantām
duḥśāsano yācatu bhīmasenaṃ; sabhāmadhye drupadasyātmajāṃ ca
15
yudhiṣṭhiraṃ tvaṃ parisāntvayasva; rājye cainaṃ sthāpayasvābhipūjya
tvayā pṛṣṭhaḥ kim aham anyad vadeyam; etat kṛtvā kṛtakṛtyo 'si rājan
16
[dhṛ]
etad vākyaṃ vidura yat te sabhāyām; iha proktaṃ pāṇḍavān prāpya māṃ ca
hitaṃ teṣām ahitaṃ māmakānām; etat sarvaṃ mama nopaiti cetaḥ
17
idaṃ tv idānīṃ kuta eva niścitaṃ; teṣām arthe pāṇḍavānāṃ yad āttha
tenādya manye nāsi hito mameti; kathaṃ hi putraṃ pāṇḍavārthe tyajeyam
18
asaṃśayaṃ te 'pi mamaiva putrā; duryodhanas tu mama dehāt prasūtaḥ
svaṃ vai dehaṃ parahetos tyajeti; ko nu brūyāt samatām anvavekṣan
19
sa mā jihmaṃ vidura sarvaṃ bravīṣi; mānaṃ ca te 'ham adhikaṃ dhārayāmi
yathecchakaṃ gaccha vā tiṣṭha vā tvaṃ; susāntvyamānāpy asatī strī jahāti
20
[v]
etāvad uktvā dhṛtarāṣṭro 'nvapadyad; antar veśma sahasotthāya rājan
nedam astīty atha viduro bhāṣamāṇaḥ; saṃprādravad yatra pārtha babhūvuḥ
