Book 5. Chapter 37
The Mahabharata In Sanskrit
Book 5
Chapter 37
1
[वि]
सप्तदशेमान राजेन्द्र मनुः सवायम्भुवॊ ऽबरवीत
वैचित्रवीर्य पुरुषान आकाशं मुष्टिभिर घनतः
2
तान एव इन्द्रस्य हि धनुर अनाम्यं नमतॊ ऽबरवीत
अथॊ मरीचिनः पादान अनाम्यान नमतस तथा
3
यश चाशिष्यं शासति यश च कुप्यते; यश चातिवेलं भजते दविषन्तम
सत्रियश च यॊ ऽरक्षति भद्रम अस्तु ते; यश चायाच्यं याचति यश च कत्थते
4
यश चाभिजातः परकरॊत्य अकार्यं; यश चाबलॊ बलिना नित्यवैरी
अश्रद्दधानाय च यॊ बरवीति; यश चाकाम्यं कामयते नरेन्द्र
5
वध्वा हासं शवशुरॊ यश च मन्यते; वध्वा वसन्न उत यॊ मानकामः
परक्षेत्रे निर्वपति यश च बीजं; सत्रियं च यः परिवदते ऽतिवेलम
6
यश चैव लब्ध्वा न समरामीत्य उवाच; दत्त्वा च यः कत्थति याच्यमानः
यश चासतः सान्त्वम उपासतीह; एते ऽनुयान्त्य अनिलं पाशहस्ताः
7
यस्मिन यथा वर्तते यॊ मनुष्यस; तस्मिंस तथा वर्तितव्यं स धर्मः
मायाचारॊ मायया वर्तितव्यः; साध्व आचारः साधुना परत्युदेयः
8
शतायुर उक्तः पुरुषः सर्ववेदेषु वै यदा
नाप्नॊत्य अथ च तत सर्वम आयुः केनेह हेतुना
9
अतिवादॊ ऽतिमानश च तथात्यागॊ नराधिपः
करॊधश चातिविवित्सा च मित्रद्रॊहश च तानि षट
10
एत एवासयस तीक्ष्णाः कृन्तन्त्य आयूंषि देहिनाम
एतानि मानवान घनन्ति न मृत्युर भद्रम अस्तु ते
11
विश्वस्तस्यैति यॊ दारान यश चापि गुरु तक्पगः
वृषली पतिर दविजॊ यश च पानपश चैव भारत
12
शरणागतहा चैव सर्वे बरह्महणैः समाः
एतैः समेत्य कर्तव्यं परायश्चित्तम इति शरुतिः
13
गृही वदान्यॊ ऽनपविद्ध वाक्यः; शेषान्न भॊकाप्य अविहिंसकश च
नानर्थकृत तयक्तकलिः कृतज्ञः; सत्यॊ मृदुः सवर्गम उपैति विद्वान
14
सुलभाः पुरुषा राजन सततं परियवादिनः
अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता शरॊता च दुर्लभः
15
यॊ हि धर्मं वयपाश्रित्य हित्वा भर्तुः परियाप्रिये
अप्रियाण्य आह पथ्यानि तेन राजा सहायवान
16
तयजेत कुलार्थे पुरुषं गरामस्यार्थे कुलं तयजेत
गरामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं तयजेत
17
आपद अर्थं धनं रक्षेद दारान रक्षेद धनैर अपि
आत्मानं सततं रक्षेद दारैर अपि धनैर अपि
18
उक्तं मया दयूतकाले ऽपि राजन; नैवं युक्तं वचनं परातिपीय
तदौषधं पथ्यम इवातुरस्य; न रॊचते तव वैचित्र वीर्य
19
काकैर इमांश चित्रबर्हान मयूरान; पराजैष्ठाः पाण्डवान धार्तराष्ट्रैः
हित्वा सिंहान करॊष्टु कान गूहमानः; पराप्ते काले शॊचिता तवं नरेन्द्र
20
यस तात न करुध्यति सर्वकालं; भृत्यस्य भक्तस्य हिते रतस्य
तस्मिन भृत्या भर्तरि विश्वसन्ति; न चैनम आपत्सु परित्यजन्ति
21
न भृत्यानां वृत्ति संरॊधनेन; बाह्यं जनं संजिघृक्षेद अपूर्वम
तयजन्ति हय एनम उचितावरुद्धाः; सनिग्धा हय अमात्याः परिहीनभॊगाः
22
कृत्यानि पूर्वं परिसंख्याय सर्वाण्य; आयव्ययाव अनुरूपां च वृत्तिम
संगृह्णीयाद अनुरूपान सहायान; सहायसाध्यानि हि दुष्कराणि
23
अभिप्रायं यॊ विदित्वा तु भर्तुः; सर्वाणि कार्याणि करॊत्य अतन्द्रीः
वक्ता हितानाम अनुरक्त आर्यः; शक्तिज्ञ आत्मेव हि सॊ ऽनुकम्प्यः
24
वाक्यं तु यॊ नाद्रियते ऽनुशिष्टः; परत्याह यश चापि नियुज्यमानः
परज्ञाभिमानी परतिकूलवादी; तयाज्यः स तादृक तवरयैव भृत्यः
25
अस्तब्धम अक्लीबम अदीर्घसूत्रं; सानुक्रॊशं शलक्ष्णम अहार्यम अन्यैः
अरॊग जातीयम उदारवाक्यं; दूतं वदन्त्य अष्ट गुणॊपपन्नम
26
न विश्वासाज जातु परस्य गेहं; गच्छेन नरश चेतयानॊ विकाले
न चत्वरे निशि तिष्ठेन निगूढॊ; न राजन्यां यॊषितं परार्थयीत
27
न निह्नवं सत्र गतस्य गच्छेत; संसृष्ट मन्त्रस्य कुसंगतस्य
न च बरूयान नाश्वसामि तवयीति; स कारणं वयपदेशं तु कुर्यात
28
घृणी राजा पुंश्चली राजभृत्यः; पुत्रॊ भराता विधवा बाल पुत्रा
सेना जीवी चॊद्धृत भक्त एव; वयवहारे वै वर्जनीयाः सयुर एते
29
गुणा दश सनानशीलं भजन्ते; बलं रूपं सवरवर्णप्रशुद्धिः
सपर्शश च गन्धश च विशुद्धता च; शरीः सौकुमार्यं परवराश च नार्यः
30
गुणाश च षण्मितभुक्तं भजन्ते; आरॊग्यम आयुश च सुखं बलं च
अनाविलं चास्य भवेद अपत्यं; न चैनम आद्यून इति कषिपन्ति
31
अकर्म शीलं च महाशनं च; लॊकद्विष्टं बहु मायं नृशंसम
अदेशकालज्ञम अनिष्ट वेषम; एतान गृहे न परतिवासयीत
32
कदर्यम आक्रॊशकम अश्रुतं च; वराक संभूतम अमान्य मानिनम
निष्ठूरिणं कृतवैरं कृतघ्नम; एतान भृतार्तॊ ऽपि न जातु याचेत
33
संक्लिष्टकर्माणम अतिप्रवादं; नित्यानृतं चादृढ भक्तिकं च
विकृष्टरागं बहुमानिनं चाप्य; एतान न सेवेत नराधमान षट
34
सहायबन्धना हय अर्थाः सहायाश चार्थबन्धनाः
अन्यॊन्यबन्धनाव एतौ विनान्यॊन्यं न सिध्यतः
35
उत्पाद्य पुत्रान अनृणांश च कृत्वा; वृत्तिं च तेभ्यॊ ऽनुविधाय कां चित
सथाने कुमारीः परतिपाद्य सर्वा; अरण्यसंस्थॊ मुनिवद बुभूषेत
36
हितं यत सर्वभूतानाम आत्मनश च सुखावहम
तत कुर्याद ईश्वरॊ हय एतन मूलं धर्मार्थसिद्धये
37
बुद्धिः परभावस तेजश च सत्त्वम उत्थानम एव च
वयवसायश च यस्य सयात तस्यावृत्ति भयं कुतः
38
पश्य दॊषान पाण्डवैर विग्रहे तवं; यत्र वयथेरन्न अपि देवाः स शक्राः
पुत्रैर वैरं नित्यम उद्विग्नवासॊ; यशः परणाशॊ दविषतां च हर्षः
39
भीष्मस्य कॊपस तव चेन्द्र कल्प; दरॊणस्य राज्ञश च युधिष्ठिरस्य
उत्सादयेल लॊकम इमं परवृद्धः; शवेतॊ गरहस तिर्यग इवापतन खे
40
तव पुत्रशतं चैव कर्णः पञ्च च पाण्डवाः
पृथिवीम अनुशासेयुर अखिलां सागराम्बराम
41
धार्तराष्ट्रा वनं राजन वयाघ्राः पाण्डुसुता मताः
मा वनं छिन्धि स वयाघ्रं मा वयाघ्रान नीनशॊ वनात
42
न सयाद वनम ऋते वयाघ्रान वयाघ्रा न सयुर ऋते वनम
वनं हि रक्ष्यते वयाघ्रैर वयाघ्रान रक्षति काननम
43
न तथेच्छन्त्य अकल्याणाः परेषां वेदितुं गुणान
यथैषां जञातुम इच्छन्ति नैर्गुण्यं पापचेतसः
44
अर्थसिद्धिं पराम इच्छन धर्मम एवादितश चरेत
न हि धर्माद अपैत्य अर्थः सवर्गलॊकाद इवामृतम
45
यस्यात्मा विरतः पापात कल्याणे च निवेशितः
तेन सर्वम इदं बुद्धं परकृतिर विकृतिर्श च या
46
यॊ धर्मम अर्थं कामं च यथाकालं निषेवते
धर्मार्थकामसंयॊगं यॊ ऽमुत्रेह च विन्दति
47
संनियच्छति यॊ वेगम उत्थितं करॊधहर्षयॊः
स शरियॊ भाजनं राजन्यश चापत्सु न मुह्यति
48
बलं पञ्च विधं नित्यं पुरुषाणां निबॊध मे
यत तु बाहुबलं नाम कनिष्ठं बलम उच्यते
49
अमात्यलाभॊ भद्रं ते दवितीयं बलम उच्यते
धनलाभस तृतीयं तु बलम आहुर जिगीषवः
50
यत तव अस्य सहजं राजन पितृपैतामहं बलम
अभिजात बलं नाम तच चतुर्थं बलं समृतम
51
येन तव एतानि सर्वाणि संगृहीतानि भारत
यद बलानां बलं शरेष्ठं तत परज्ञा बलम उच्यते
52
महते यॊ ऽपकाराय नरस्य परभवेन नरः
तेन वैरं समासज्य दूरस्थॊ ऽसमीति नाश्वसेत
53
सत्रीषु राजसु सर्पेषु सवाध्याये शत्रुसेविषु
भॊगे चायुषि विश्वासं कः पराज्ञः कर्तुम अर्हति
54
परज्ञा शरेणाभिहतस्य जन्तॊश; चिकित्सकाः सन्ति न चौषधानि
न हॊममन्त्रा न च मङ्गलानि; नाथर्वणा नाप्य अगदाः सुसिद्धाः
55
सर्पश चाग्निश च सिंहश च कुलपुत्रश च भारत
नावज्ञेया मनुष्येण सर्वे ते हय अतितेजसः
56
अग्निस तेजॊ महल लॊके गूढस तिष्ठति दारुषु
न चॊपयुङ्क्ते तद दारु यावन नॊ दीप्यते परैः
57
स एव खलु दारुभ्यॊ यदा निर्मथ्य दीप्यते
तदा तच च वनं चान्यन निर्दहत्य आशु तेजसा
58
एवम एव कुले जाताः पावकॊपम तेजसः
कषमावन्तॊ निराकाराः काष्ठे ऽगनिर इव शेरते
59
लता धर्मा तवं सपुत्रः शालाः पाण्डुसुता मताः
न लता वर्धते जातु महाद्रुमम अनाश्रिता
60
वनं राजंस तवं सपुत्रॊ ऽमबिकेय; सिंहान वने पाण्डवांस तात विद्धि
सिंहैर विहीनं हि वनं विनश्येत; सिंहा विनश्येयुर ऋते वनेन
1
[vi]
saptadaśemān rājendra manuḥ svāyambhuvo 'bravīt
vaicitravīrya puruṣān ākāśaṃ muṣṭibhir ghnataḥ
2
tān ev indrasya hi dhanur anāmyaṃ namato 'bravīt
atho marīcinaḥ pādān anāmyān namatas tathā
3
yaś cāśiṣyaṃ śāsati yaś ca kupyate; yaś cātivelaṃ bhajate dviṣantam
striyaś ca yo 'rakṣati bhadram astu te; yaś cāyācyaṃ yācati yaś ca katthate
4
yaś cābhijātaḥ prakaroty akāryaṃ; yaś cābalo balinā nityavairī
aśraddadhānāya ca yo bravīti; yaś cākāmyaṃ kāmayate narendra
5
vadhvā hāsaṃ śvaśuro yaś ca manyate; vadhvā vasann uta yo mānakāmaḥ
parakṣetre nirvapati yaś ca bījaṃ; striyaṃ ca yaḥ parivadate 'tivelam
6
yaś caiva labdhvā na smarāmīty uvāca; dattvā ca yaḥ katthati yācyamānaḥ
yaś cāsataḥ sāntvam upāsatīha; ete 'nuyānty anilaṃ pāśahastāḥ
7
yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ
māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhv ācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ
8
atāyur uktaḥ puruṣaḥ sarvavedeṣu vai yadā
nāpnoty atha ca tat sarvam āyuḥ keneha hetunā
9
ativādo 'timānaś ca tathātyāgo narādhipaḥ
krodhaś cātivivitsā ca mitradrohaś ca tāni ṣaṭ
10
eta evāsayas tīkṣṇāḥ kṛntanty āyūṃṣi dehinām
etāni mānavān ghnanti na mṛtyur bhadram astu te
11
viśvastasyaiti yo dārān yaś cāpi guru takpagaḥ
vṛṣalī patir dvijo yaś ca pānapaś caiva bhārata
12
araṇāgatahā caiva sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ
etaiḥ sametya kartavyaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ
13
gṛhī vadānyo 'napaviddha vākyaḥ; śeṣānna bhokāpy avihiṃsakaś ca
nānarthakṛt tyaktakaliḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduḥ svargam upaiti vidvān
14
sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ
apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ
15
yo hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriye
apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān
16
tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet
grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
17
pad arthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api
ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api
18
uktaṃ mayā dyūtakāle 'pi rājan; naivaṃ yuktaṃ vacanaṃ prātipīya
tadauṣadhaṃ pathyam ivāturasya; na rocate tava vaicitra vīrya
19
kākair imāṃś citrabarhān mayūrān; parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavān dhārtarāṣṭraiḥ
hitvā siṃhān kroṣṭu kān gūhamānaḥ; prāpte kāle śocitā tvaṃ narendra
20
yas tāta na krudhyati sarvakālaṃ; bhṛtyasya bhaktasya hite ratasya
tasmin bhṛtyā bhartari viśvasanti; na cainam āpatsu parityajanti
21
na bhṛtyānāṃ vṛtti saṃrodhanena; bāhyaṃ janaṃ saṃjighṛkṣed apūrvam
tyajanti hy enam ucitāvaruddhāḥ; snigdhā hy amātyāḥ parihīnabhogāḥ
22
kṛtyāni pūrvaṃ parisaṃkhyāya sarvāṇy; āyavyayāv anurūpāṃ ca vṛttim
saṃgṛhṇīyād anurūpān sahāyān; sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi
23
abhiprāyaṃ yo viditvā tu bhartuḥ; sarvāṇi kāryāṇi karoty atandrīḥ
vaktā hitānām anurakta āryaḥ; śaktijña ātmeva hi so 'nukampyaḥ
24
vākyaṃ tu yo nādriyate 'nuśiṣṭaḥ; pratyāha yaś cāpi niyujyamānaḥ
prajñābhimānī pratikūlavādī; tyājyaḥ sa tādṛk tvarayaiva bhṛtyaḥ
25
astabdham aklībam adīrghasūtraṃ; sānukrośaṃ ślakṣṇam ahāryam anyaiḥ
aroga jātīyam udāravākyaṃ; dūtaṃ vadanty aṣṭa guṇopapannam
26
na viśvāsāj jātu parasya gehaṃ; gacchen naraś cetayāno vikāle
na catvare niśi tiṣṭhen nigūḍho; na rājanyāṃ yoṣitaṃ prārthayīta
27
na nihnavaṃ satra gatasya gacchet; saṃsṛṣṭa mantrasya kusaṃgatasya
na ca brūyān nāśvasāmi tvayīti; sa kāraṇaṃ vyapadeśaṃ tu kuryāt
28
ghṛṇī rājā puṃścalī rājabhṛtyaḥ; putro bhrātā vidhavā bāla putrā
senā jīvī coddhṛta bhakta eva; vyavahāre vai varjanīyāḥ syur ete
29
guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajante; balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ
sparśaś ca gandhaś ca viśuddhatā ca; śrīḥ saukumāryaṃ pravarāś ca nāryaḥ
30
guṇāś ca ṣaṇmitabhuktaṃ bhajante; ārogyam āyuś ca sukhaṃ balaṃ ca
anāvilaṃ cāsya bhaved apatyaṃ; na cainam ādyūna iti kṣipanti
31
akarma śīlaṃ ca mahāśanaṃ ca; lokadviṣṭaṃ bahu māyaṃ nṛśaṃsam
adeśakālajñam aniṣṭa veṣam; etān gṛhe na prativāsayīta
32
kadaryam ākrośakam aśrutaṃ ca; varāka saṃbhūtam amānya māninam
niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam; etān bhṛtārto 'pi na jātu yācet
33
saṃkliṣṭakarmāṇam atipravādaṃ; nityānṛtaṃ cādṛḍha bhaktikaṃ ca
vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ cāpy; etān na seveta narādhamān ṣaṭ
34
sahāyabandhanā hy arthāḥ sahāyāś cārthabandhanāḥ
anyonyabandhanāv etau vinānyonyaṃ na sidhyataḥ
35
utpādya putrān anṛṇāṃś ca kṛtvā; vṛttiṃ ca tebhyo 'nuvidhāya kāṃ cit
sthāne kumārīḥ pratipādya sarvā; araṇyasaṃstho munivad bubhūṣet
36
hitaṃ yat sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhāvaham
tat kuryād īśvaro hy etan mūlaṃ dharmārthasiddhaye
37
buddhiḥ prabhāvas tejaś ca sattvam utthānam eva ca
vyavasāyaś ca yasya syāt tasyāvṛtti bhayaṃ kutaḥ
38
paśya doṣān pāṇḍavair vigrahe tvaṃ; yatra vyatherann api devāḥ sa śakrāḥ
putrair vairaṃ nityam udvignavāso; yaśaḥ praṇāśo dviṣatāṃ ca harṣaḥ
39
bhīṣmasya kopas tava cendra kalpa; droṇasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya
utsādayel lokam imaṃ pravṛddhaḥ; śveto grahas tiryag ivāpatan khe
40
tava putraśataṃ caiva karṇaḥ pañca ca pāṇḍavāḥ
pṛthivīm anuśāseyur akhilāṃ sāgarāmbarām
41
dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājan vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ
mā vanaṃ chindhi sa vyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt
42
na syād vanam ṛte vyāghrān vyāghrā na syur ṛte vanam
vanaṃ hi rakṣyate vyāghrair vyāghrān rakṣati kānanam
43
na tathecchanty akalyāṇāḥ pareṣāṃ vedituṃ guṇān
yathaiṣāṃ jñātum icchanti nairguṇyaṃ pāpacetasaḥ
44
arthasiddhiṃ parām icchan dharmam evāditaś caret
na hi dharmād apaity arthaḥ svargalokād ivāmṛtam
45
yasyātmā virataḥ pāpāt kalyāṇe ca niveśitaḥ
tena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtirś ca yā
46
yo dharmam arthaṃ kāmaṃ ca yathākālaṃ niṣevate
dharmārthakāmasaṃyogaṃ yo 'mutreha ca vindati
47
saṃniyacchati yo vegam utthitaṃ krodhaharṣayoḥ
sa śriyo bhājanaṃ rājanyaś cāpatsu na muhyati
48
balaṃ pañca vidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibodha me
yat tu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balam ucyate
49
amātyalābho bhadraṃ te dvitīyaṃ balam ucyate
dhanalābhas tṛtīyaṃ tu balam āhur jigīṣavaḥ
50
yat tv asya sahajaṃ rājan pitṛpaitāmahaṃ balam
abhijāta balaṃ nāma tac caturthaṃ balaṃ smṛtam
51
yena tv etāni sarvāṇi saṃgṛhītāni bhārata
yad balānāṃ balaṃ śreṣṭhaṃ tat prajñā balam ucyate
52
mahate yo 'pakārāya narasya prabhaven naraḥ
tena vairaṃ samāsajya dūrastho 'smīti nāśvaset
53
strīṣu rājasu sarpeṣu svādhyāye śatruseviṣu
bhoge cāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartum arhati
54
prajñā śareṇābhihatasya jantoś; cikitsakāḥ santi na cauṣadhāni
na homamantrā na ca maṅgalāni; nātharvaṇā nāpy agadāḥ susiddhāḥ
55
sarpaś cāgniś ca siṃhaś ca kulaputraś ca bhārata
nāvajñeyā manuṣyeṇa sarve te hy atitejasaḥ
56
agnis tejo mahal loke gūḍhas tiṣṭhati dāruṣu
na copayuṅkte tad dāru yāvan no dīpyate paraiḥ
57
sa eva khalu dārubhyo yadā nirmathya dīpyate
tadā tac ca vanaṃ cānyan nirdahaty āśu tejasā
58
evam eva kule jātāḥ pāvakopama tejasaḥ
kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate
59
latā dharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ
na latā vardhate jātu mahādrumam anāśritā
60
vanaṃ rājaṃs tvaṃ saputro 'mbikeya; siṃhān vane pāṇḍavāṃs tāta viddhi
siṃhair vihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyet; siṃhā vinaśyeyur ṛte vanena
Book 5
Chapter 37
1
[वि]
सप्तदशेमान राजेन्द्र मनुः सवायम्भुवॊ ऽबरवीत
वैचित्रवीर्य पुरुषान आकाशं मुष्टिभिर घनतः
2
तान एव इन्द्रस्य हि धनुर अनाम्यं नमतॊ ऽबरवीत
अथॊ मरीचिनः पादान अनाम्यान नमतस तथा
3
यश चाशिष्यं शासति यश च कुप्यते; यश चातिवेलं भजते दविषन्तम
सत्रियश च यॊ ऽरक्षति भद्रम अस्तु ते; यश चायाच्यं याचति यश च कत्थते
4
यश चाभिजातः परकरॊत्य अकार्यं; यश चाबलॊ बलिना नित्यवैरी
अश्रद्दधानाय च यॊ बरवीति; यश चाकाम्यं कामयते नरेन्द्र
5
वध्वा हासं शवशुरॊ यश च मन्यते; वध्वा वसन्न उत यॊ मानकामः
परक्षेत्रे निर्वपति यश च बीजं; सत्रियं च यः परिवदते ऽतिवेलम
6
यश चैव लब्ध्वा न समरामीत्य उवाच; दत्त्वा च यः कत्थति याच्यमानः
यश चासतः सान्त्वम उपासतीह; एते ऽनुयान्त्य अनिलं पाशहस्ताः
7
यस्मिन यथा वर्तते यॊ मनुष्यस; तस्मिंस तथा वर्तितव्यं स धर्मः
मायाचारॊ मायया वर्तितव्यः; साध्व आचारः साधुना परत्युदेयः
8
शतायुर उक्तः पुरुषः सर्ववेदेषु वै यदा
नाप्नॊत्य अथ च तत सर्वम आयुः केनेह हेतुना
9
अतिवादॊ ऽतिमानश च तथात्यागॊ नराधिपः
करॊधश चातिविवित्सा च मित्रद्रॊहश च तानि षट
10
एत एवासयस तीक्ष्णाः कृन्तन्त्य आयूंषि देहिनाम
एतानि मानवान घनन्ति न मृत्युर भद्रम अस्तु ते
11
विश्वस्तस्यैति यॊ दारान यश चापि गुरु तक्पगः
वृषली पतिर दविजॊ यश च पानपश चैव भारत
12
शरणागतहा चैव सर्वे बरह्महणैः समाः
एतैः समेत्य कर्तव्यं परायश्चित्तम इति शरुतिः
13
गृही वदान्यॊ ऽनपविद्ध वाक्यः; शेषान्न भॊकाप्य अविहिंसकश च
नानर्थकृत तयक्तकलिः कृतज्ञः; सत्यॊ मृदुः सवर्गम उपैति विद्वान
14
सुलभाः पुरुषा राजन सततं परियवादिनः
अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता शरॊता च दुर्लभः
15
यॊ हि धर्मं वयपाश्रित्य हित्वा भर्तुः परियाप्रिये
अप्रियाण्य आह पथ्यानि तेन राजा सहायवान
16
तयजेत कुलार्थे पुरुषं गरामस्यार्थे कुलं तयजेत
गरामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं तयजेत
17
आपद अर्थं धनं रक्षेद दारान रक्षेद धनैर अपि
आत्मानं सततं रक्षेद दारैर अपि धनैर अपि
18
उक्तं मया दयूतकाले ऽपि राजन; नैवं युक्तं वचनं परातिपीय
तदौषधं पथ्यम इवातुरस्य; न रॊचते तव वैचित्र वीर्य
19
काकैर इमांश चित्रबर्हान मयूरान; पराजैष्ठाः पाण्डवान धार्तराष्ट्रैः
हित्वा सिंहान करॊष्टु कान गूहमानः; पराप्ते काले शॊचिता तवं नरेन्द्र
20
यस तात न करुध्यति सर्वकालं; भृत्यस्य भक्तस्य हिते रतस्य
तस्मिन भृत्या भर्तरि विश्वसन्ति; न चैनम आपत्सु परित्यजन्ति
21
न भृत्यानां वृत्ति संरॊधनेन; बाह्यं जनं संजिघृक्षेद अपूर्वम
तयजन्ति हय एनम उचितावरुद्धाः; सनिग्धा हय अमात्याः परिहीनभॊगाः
22
कृत्यानि पूर्वं परिसंख्याय सर्वाण्य; आयव्ययाव अनुरूपां च वृत्तिम
संगृह्णीयाद अनुरूपान सहायान; सहायसाध्यानि हि दुष्कराणि
23
अभिप्रायं यॊ विदित्वा तु भर्तुः; सर्वाणि कार्याणि करॊत्य अतन्द्रीः
वक्ता हितानाम अनुरक्त आर्यः; शक्तिज्ञ आत्मेव हि सॊ ऽनुकम्प्यः
24
वाक्यं तु यॊ नाद्रियते ऽनुशिष्टः; परत्याह यश चापि नियुज्यमानः
परज्ञाभिमानी परतिकूलवादी; तयाज्यः स तादृक तवरयैव भृत्यः
25
अस्तब्धम अक्लीबम अदीर्घसूत्रं; सानुक्रॊशं शलक्ष्णम अहार्यम अन्यैः
अरॊग जातीयम उदारवाक्यं; दूतं वदन्त्य अष्ट गुणॊपपन्नम
26
न विश्वासाज जातु परस्य गेहं; गच्छेन नरश चेतयानॊ विकाले
न चत्वरे निशि तिष्ठेन निगूढॊ; न राजन्यां यॊषितं परार्थयीत
27
न निह्नवं सत्र गतस्य गच्छेत; संसृष्ट मन्त्रस्य कुसंगतस्य
न च बरूयान नाश्वसामि तवयीति; स कारणं वयपदेशं तु कुर्यात
28
घृणी राजा पुंश्चली राजभृत्यः; पुत्रॊ भराता विधवा बाल पुत्रा
सेना जीवी चॊद्धृत भक्त एव; वयवहारे वै वर्जनीयाः सयुर एते
29
गुणा दश सनानशीलं भजन्ते; बलं रूपं सवरवर्णप्रशुद्धिः
सपर्शश च गन्धश च विशुद्धता च; शरीः सौकुमार्यं परवराश च नार्यः
30
गुणाश च षण्मितभुक्तं भजन्ते; आरॊग्यम आयुश च सुखं बलं च
अनाविलं चास्य भवेद अपत्यं; न चैनम आद्यून इति कषिपन्ति
31
अकर्म शीलं च महाशनं च; लॊकद्विष्टं बहु मायं नृशंसम
अदेशकालज्ञम अनिष्ट वेषम; एतान गृहे न परतिवासयीत
32
कदर्यम आक्रॊशकम अश्रुतं च; वराक संभूतम अमान्य मानिनम
निष्ठूरिणं कृतवैरं कृतघ्नम; एतान भृतार्तॊ ऽपि न जातु याचेत
33
संक्लिष्टकर्माणम अतिप्रवादं; नित्यानृतं चादृढ भक्तिकं च
विकृष्टरागं बहुमानिनं चाप्य; एतान न सेवेत नराधमान षट
34
सहायबन्धना हय अर्थाः सहायाश चार्थबन्धनाः
अन्यॊन्यबन्धनाव एतौ विनान्यॊन्यं न सिध्यतः
35
उत्पाद्य पुत्रान अनृणांश च कृत्वा; वृत्तिं च तेभ्यॊ ऽनुविधाय कां चित
सथाने कुमारीः परतिपाद्य सर्वा; अरण्यसंस्थॊ मुनिवद बुभूषेत
36
हितं यत सर्वभूतानाम आत्मनश च सुखावहम
तत कुर्याद ईश्वरॊ हय एतन मूलं धर्मार्थसिद्धये
37
बुद्धिः परभावस तेजश च सत्त्वम उत्थानम एव च
वयवसायश च यस्य सयात तस्यावृत्ति भयं कुतः
38
पश्य दॊषान पाण्डवैर विग्रहे तवं; यत्र वयथेरन्न अपि देवाः स शक्राः
पुत्रैर वैरं नित्यम उद्विग्नवासॊ; यशः परणाशॊ दविषतां च हर्षः
39
भीष्मस्य कॊपस तव चेन्द्र कल्प; दरॊणस्य राज्ञश च युधिष्ठिरस्य
उत्सादयेल लॊकम इमं परवृद्धः; शवेतॊ गरहस तिर्यग इवापतन खे
40
तव पुत्रशतं चैव कर्णः पञ्च च पाण्डवाः
पृथिवीम अनुशासेयुर अखिलां सागराम्बराम
41
धार्तराष्ट्रा वनं राजन वयाघ्राः पाण्डुसुता मताः
मा वनं छिन्धि स वयाघ्रं मा वयाघ्रान नीनशॊ वनात
42
न सयाद वनम ऋते वयाघ्रान वयाघ्रा न सयुर ऋते वनम
वनं हि रक्ष्यते वयाघ्रैर वयाघ्रान रक्षति काननम
43
न तथेच्छन्त्य अकल्याणाः परेषां वेदितुं गुणान
यथैषां जञातुम इच्छन्ति नैर्गुण्यं पापचेतसः
44
अर्थसिद्धिं पराम इच्छन धर्मम एवादितश चरेत
न हि धर्माद अपैत्य अर्थः सवर्गलॊकाद इवामृतम
45
यस्यात्मा विरतः पापात कल्याणे च निवेशितः
तेन सर्वम इदं बुद्धं परकृतिर विकृतिर्श च या
46
यॊ धर्मम अर्थं कामं च यथाकालं निषेवते
धर्मार्थकामसंयॊगं यॊ ऽमुत्रेह च विन्दति
47
संनियच्छति यॊ वेगम उत्थितं करॊधहर्षयॊः
स शरियॊ भाजनं राजन्यश चापत्सु न मुह्यति
48
बलं पञ्च विधं नित्यं पुरुषाणां निबॊध मे
यत तु बाहुबलं नाम कनिष्ठं बलम उच्यते
49
अमात्यलाभॊ भद्रं ते दवितीयं बलम उच्यते
धनलाभस तृतीयं तु बलम आहुर जिगीषवः
50
यत तव अस्य सहजं राजन पितृपैतामहं बलम
अभिजात बलं नाम तच चतुर्थं बलं समृतम
51
येन तव एतानि सर्वाणि संगृहीतानि भारत
यद बलानां बलं शरेष्ठं तत परज्ञा बलम उच्यते
52
महते यॊ ऽपकाराय नरस्य परभवेन नरः
तेन वैरं समासज्य दूरस्थॊ ऽसमीति नाश्वसेत
53
सत्रीषु राजसु सर्पेषु सवाध्याये शत्रुसेविषु
भॊगे चायुषि विश्वासं कः पराज्ञः कर्तुम अर्हति
54
परज्ञा शरेणाभिहतस्य जन्तॊश; चिकित्सकाः सन्ति न चौषधानि
न हॊममन्त्रा न च मङ्गलानि; नाथर्वणा नाप्य अगदाः सुसिद्धाः
55
सर्पश चाग्निश च सिंहश च कुलपुत्रश च भारत
नावज्ञेया मनुष्येण सर्वे ते हय अतितेजसः
56
अग्निस तेजॊ महल लॊके गूढस तिष्ठति दारुषु
न चॊपयुङ्क्ते तद दारु यावन नॊ दीप्यते परैः
57
स एव खलु दारुभ्यॊ यदा निर्मथ्य दीप्यते
तदा तच च वनं चान्यन निर्दहत्य आशु तेजसा
58
एवम एव कुले जाताः पावकॊपम तेजसः
कषमावन्तॊ निराकाराः काष्ठे ऽगनिर इव शेरते
59
लता धर्मा तवं सपुत्रः शालाः पाण्डुसुता मताः
न लता वर्धते जातु महाद्रुमम अनाश्रिता
60
वनं राजंस तवं सपुत्रॊ ऽमबिकेय; सिंहान वने पाण्डवांस तात विद्धि
सिंहैर विहीनं हि वनं विनश्येत; सिंहा विनश्येयुर ऋते वनेन
1
[vi]
saptadaśemān rājendra manuḥ svāyambhuvo 'bravīt
vaicitravīrya puruṣān ākāśaṃ muṣṭibhir ghnataḥ
2
tān ev indrasya hi dhanur anāmyaṃ namato 'bravīt
atho marīcinaḥ pādān anāmyān namatas tathā
3
yaś cāśiṣyaṃ śāsati yaś ca kupyate; yaś cātivelaṃ bhajate dviṣantam
striyaś ca yo 'rakṣati bhadram astu te; yaś cāyācyaṃ yācati yaś ca katthate
4
yaś cābhijātaḥ prakaroty akāryaṃ; yaś cābalo balinā nityavairī
aśraddadhānāya ca yo bravīti; yaś cākāmyaṃ kāmayate narendra
5
vadhvā hāsaṃ śvaśuro yaś ca manyate; vadhvā vasann uta yo mānakāmaḥ
parakṣetre nirvapati yaś ca bījaṃ; striyaṃ ca yaḥ parivadate 'tivelam
6
yaś caiva labdhvā na smarāmīty uvāca; dattvā ca yaḥ katthati yācyamānaḥ
yaś cāsataḥ sāntvam upāsatīha; ete 'nuyānty anilaṃ pāśahastāḥ
7
yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ
māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhv ācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ
8
atāyur uktaḥ puruṣaḥ sarvavedeṣu vai yadā
nāpnoty atha ca tat sarvam āyuḥ keneha hetunā
9
ativādo 'timānaś ca tathātyāgo narādhipaḥ
krodhaś cātivivitsā ca mitradrohaś ca tāni ṣaṭ
10
eta evāsayas tīkṣṇāḥ kṛntanty āyūṃṣi dehinām
etāni mānavān ghnanti na mṛtyur bhadram astu te
11
viśvastasyaiti yo dārān yaś cāpi guru takpagaḥ
vṛṣalī patir dvijo yaś ca pānapaś caiva bhārata
12
araṇāgatahā caiva sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ
etaiḥ sametya kartavyaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ
13
gṛhī vadānyo 'napaviddha vākyaḥ; śeṣānna bhokāpy avihiṃsakaś ca
nānarthakṛt tyaktakaliḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduḥ svargam upaiti vidvān
14
sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ
apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ
15
yo hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriye
apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān
16
tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet
grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
17
pad arthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api
ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api
18
uktaṃ mayā dyūtakāle 'pi rājan; naivaṃ yuktaṃ vacanaṃ prātipīya
tadauṣadhaṃ pathyam ivāturasya; na rocate tava vaicitra vīrya
19
kākair imāṃś citrabarhān mayūrān; parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavān dhārtarāṣṭraiḥ
hitvā siṃhān kroṣṭu kān gūhamānaḥ; prāpte kāle śocitā tvaṃ narendra
20
yas tāta na krudhyati sarvakālaṃ; bhṛtyasya bhaktasya hite ratasya
tasmin bhṛtyā bhartari viśvasanti; na cainam āpatsu parityajanti
21
na bhṛtyānāṃ vṛtti saṃrodhanena; bāhyaṃ janaṃ saṃjighṛkṣed apūrvam
tyajanti hy enam ucitāvaruddhāḥ; snigdhā hy amātyāḥ parihīnabhogāḥ
22
kṛtyāni pūrvaṃ parisaṃkhyāya sarvāṇy; āyavyayāv anurūpāṃ ca vṛttim
saṃgṛhṇīyād anurūpān sahāyān; sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi
23
abhiprāyaṃ yo viditvā tu bhartuḥ; sarvāṇi kāryāṇi karoty atandrīḥ
vaktā hitānām anurakta āryaḥ; śaktijña ātmeva hi so 'nukampyaḥ
24
vākyaṃ tu yo nādriyate 'nuśiṣṭaḥ; pratyāha yaś cāpi niyujyamānaḥ
prajñābhimānī pratikūlavādī; tyājyaḥ sa tādṛk tvarayaiva bhṛtyaḥ
25
astabdham aklībam adīrghasūtraṃ; sānukrośaṃ ślakṣṇam ahāryam anyaiḥ
aroga jātīyam udāravākyaṃ; dūtaṃ vadanty aṣṭa guṇopapannam
26
na viśvāsāj jātu parasya gehaṃ; gacchen naraś cetayāno vikāle
na catvare niśi tiṣṭhen nigūḍho; na rājanyāṃ yoṣitaṃ prārthayīta
27
na nihnavaṃ satra gatasya gacchet; saṃsṛṣṭa mantrasya kusaṃgatasya
na ca brūyān nāśvasāmi tvayīti; sa kāraṇaṃ vyapadeśaṃ tu kuryāt
28
ghṛṇī rājā puṃścalī rājabhṛtyaḥ; putro bhrātā vidhavā bāla putrā
senā jīvī coddhṛta bhakta eva; vyavahāre vai varjanīyāḥ syur ete
29
guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajante; balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ
sparśaś ca gandhaś ca viśuddhatā ca; śrīḥ saukumāryaṃ pravarāś ca nāryaḥ
30
guṇāś ca ṣaṇmitabhuktaṃ bhajante; ārogyam āyuś ca sukhaṃ balaṃ ca
anāvilaṃ cāsya bhaved apatyaṃ; na cainam ādyūna iti kṣipanti
31
akarma śīlaṃ ca mahāśanaṃ ca; lokadviṣṭaṃ bahu māyaṃ nṛśaṃsam
adeśakālajñam aniṣṭa veṣam; etān gṛhe na prativāsayīta
32
kadaryam ākrośakam aśrutaṃ ca; varāka saṃbhūtam amānya māninam
niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam; etān bhṛtārto 'pi na jātu yācet
33
saṃkliṣṭakarmāṇam atipravādaṃ; nityānṛtaṃ cādṛḍha bhaktikaṃ ca
vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ cāpy; etān na seveta narādhamān ṣaṭ
34
sahāyabandhanā hy arthāḥ sahāyāś cārthabandhanāḥ
anyonyabandhanāv etau vinānyonyaṃ na sidhyataḥ
35
utpādya putrān anṛṇāṃś ca kṛtvā; vṛttiṃ ca tebhyo 'nuvidhāya kāṃ cit
sthāne kumārīḥ pratipādya sarvā; araṇyasaṃstho munivad bubhūṣet
36
hitaṃ yat sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhāvaham
tat kuryād īśvaro hy etan mūlaṃ dharmārthasiddhaye
37
buddhiḥ prabhāvas tejaś ca sattvam utthānam eva ca
vyavasāyaś ca yasya syāt tasyāvṛtti bhayaṃ kutaḥ
38
paśya doṣān pāṇḍavair vigrahe tvaṃ; yatra vyatherann api devāḥ sa śakrāḥ
putrair vairaṃ nityam udvignavāso; yaśaḥ praṇāśo dviṣatāṃ ca harṣaḥ
39
bhīṣmasya kopas tava cendra kalpa; droṇasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya
utsādayel lokam imaṃ pravṛddhaḥ; śveto grahas tiryag ivāpatan khe
40
tava putraśataṃ caiva karṇaḥ pañca ca pāṇḍavāḥ
pṛthivīm anuśāseyur akhilāṃ sāgarāmbarām
41
dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājan vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ
mā vanaṃ chindhi sa vyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt
42
na syād vanam ṛte vyāghrān vyāghrā na syur ṛte vanam
vanaṃ hi rakṣyate vyāghrair vyāghrān rakṣati kānanam
43
na tathecchanty akalyāṇāḥ pareṣāṃ vedituṃ guṇān
yathaiṣāṃ jñātum icchanti nairguṇyaṃ pāpacetasaḥ
44
arthasiddhiṃ parām icchan dharmam evāditaś caret
na hi dharmād apaity arthaḥ svargalokād ivāmṛtam
45
yasyātmā virataḥ pāpāt kalyāṇe ca niveśitaḥ
tena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtirś ca yā
46
yo dharmam arthaṃ kāmaṃ ca yathākālaṃ niṣevate
dharmārthakāmasaṃyogaṃ yo 'mutreha ca vindati
47
saṃniyacchati yo vegam utthitaṃ krodhaharṣayoḥ
sa śriyo bhājanaṃ rājanyaś cāpatsu na muhyati
48
balaṃ pañca vidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibodha me
yat tu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balam ucyate
49
amātyalābho bhadraṃ te dvitīyaṃ balam ucyate
dhanalābhas tṛtīyaṃ tu balam āhur jigīṣavaḥ
50
yat tv asya sahajaṃ rājan pitṛpaitāmahaṃ balam
abhijāta balaṃ nāma tac caturthaṃ balaṃ smṛtam
51
yena tv etāni sarvāṇi saṃgṛhītāni bhārata
yad balānāṃ balaṃ śreṣṭhaṃ tat prajñā balam ucyate
52
mahate yo 'pakārāya narasya prabhaven naraḥ
tena vairaṃ samāsajya dūrastho 'smīti nāśvaset
53
strīṣu rājasu sarpeṣu svādhyāye śatruseviṣu
bhoge cāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartum arhati
54
prajñā śareṇābhihatasya jantoś; cikitsakāḥ santi na cauṣadhāni
na homamantrā na ca maṅgalāni; nātharvaṇā nāpy agadāḥ susiddhāḥ
55
sarpaś cāgniś ca siṃhaś ca kulaputraś ca bhārata
nāvajñeyā manuṣyeṇa sarve te hy atitejasaḥ
56
agnis tejo mahal loke gūḍhas tiṣṭhati dāruṣu
na copayuṅkte tad dāru yāvan no dīpyate paraiḥ
57
sa eva khalu dārubhyo yadā nirmathya dīpyate
tadā tac ca vanaṃ cānyan nirdahaty āśu tejasā
58
evam eva kule jātāḥ pāvakopama tejasaḥ
kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate
59
latā dharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ
na latā vardhate jātu mahādrumam anāśritā
60
vanaṃ rājaṃs tvaṃ saputro 'mbikeya; siṃhān vane pāṇḍavāṃs tāta viddhi
siṃhair vihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyet; siṃhā vinaśyeyur ṛte vanena
