Book 6. Chapter 104
The Mahabharata In Sanskrit
Book 6
Chapter 104
1
[धृ]
कथं शिखण्डी गाङ्गेयम अभ्यवर्तत संयुगे
पाण्डवाश च तथा भीष्मं तन ममाचक्ष्व संजय
2
[स]
ततः परभाते विमले सूर्यस्यॊदयनं परति
वाद्यमानासु भेरीषु मृदङ्गेष्व आनकेषु च
3
धमायत्सु दधि वर्णेषु जलजेषु समन्ततः
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य निर्याताः पाण्डवा युधि
4
कृत्वा वयूहं महाराज सर्वशत्रुनिबर्हणम
शिखण्डी सर्वसैन्यानाम अग्र आसीद विशां पते
5
चक्ररक्षौ ततस तस्य भिमसेन धनंजयौ
पृष्ठतॊ दरौपदेयाश च सौभद्रश चैव वीर्यवान
6
सात्यकिश चेकितानश च तेषां गॊप्ता महारथः
धृष्टद्युम्नस ततः पश्चात पाञ्चालैर अभिरक्षितः
7
ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा यमाभ्यां सहितः परभुः
परययौ सिंहनादेन नादयन भरतर्षभ
8
विराटस तु ततः पश्चात सवेन सैन्येन संवृतः
दरुपदश च महाराज ततः पश्चाद उपाद्रवत
9
केकया भरातरः पञ्च धृष्टकेतुश च वीर्यवान
जघनं पालयाम आस पाण्डुसैन्यस्य भारत
10
एवं वयूह्य महत सैन्यं पाण्डवास तव वाहिनीम
अभ्यद्रवन्त संग्रामे तयक्त्वा जीवितम आत्मनः
11
तथैव कुरवॊ राजन भीष्मं कृत्वा महाबलम
अग्रतः सर्वसैन्यानां परययुः पाण्डवान परति
12
पुत्रैस तव दुराधर्षै रक्षितः सुमहाबलैः
ततॊ दरॊणॊ महेष्वासः पुत्रश चास्य महारथः
13
भगदत्तस ततः पश्चाद गजानीकेन संवृतः
कृपश च कृप वर्मा च भगदत्तम अनुव्रतौ
14
काम्बॊजराजॊ बलवांस ततः पश्चात सुदक्षिणः
मागधश च जयत्सेनः सौबलश च बृहद्बलः
15
तथेतेरे महेष्वासाः सुशर्मप्रमुखा नृपाः
जघनं पालयाम आसुस तव सैन्यस्य भारत
16
दिवसे दिवसे पराप्ते भीष्मः शांतनवॊ युधि
आसुरान अकरॊद वयूहान पैशाचान अथ राक्षसान
17
ततः परववृते युद्धं तव तेषां च भारत
अन्यॊन्यं निघ्नतां राजन्यम अराष्ट्र विवर्धनम
18
अर्जुन परमुखाः पार्थाः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम
भीष्मं युद्धे ऽभयवर्तन्त किरन्तॊ विविधाञ शरान
19
तत्र भारत भीमेन पीडितास तावकाः शरैः
रुधिरौघपरिक्लिन्नाः परलॊकं ययुस तदा
20
नकुलः सहदेवश च सात्यकिश च महारथः
तव सैन्यं समासाद्य पीडयाम आसुर ओजसा
21
ते वध्यमानाः समरे तावका भरतर्षभ
नाशक्नुवन वारयितुं पाण्डवानां महद बलम
22
ततस तु तावकं सैन्यं वध्यमानं समन्ततः
संप्राद्रवद दिशॊ राजन काल्यमानं महारथैः
23
तरातारं नाध्यगच्छन्त तावका भरतर्षभ
वध्यमानाः शितैर आणैः पाण्डवैः सह सृञ्जयैः
24
[धृ]
पीड्यमानं बलं पार्थैर दृष्ट्वा भीष्मः पराक्रमी
यद अकार्षीद रणे करुद्धस तन ममाचक्ष्व संजय
25
कथं वा पाण्डवान युद्धे परत्युद्यातः परंतपः
विनिघ्नन सॊमकान वीरांस तन ममाचक्ष्व संजय
26
[स]
आचक्षे ते महाराज यद अकार्षीत पितामहः
पीडिते तव पुत्रस्य सैन्ये पाण्डव सृञ्जयैः
27
परहृष्टमनसः शूराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज
अभ्यवर्तन्त निघ्नन्तस तव पुत्रस्य वाहिनीम
28
तं विनाशं मनुष्येन्द्र नरवारणवाजिनाम
नामृष्यत तदा भीष्मः सैन्यघातं रणे परैः
29
स पाण्डवान महेष्वासः पाञ्चालांश च स सृञ्जयान
अभ्यद्रवत दुर्धर्षस तयक्त्वा जीवितम आत्मनः
30
स पाण्डवानां परवरान पञ्च राजन महारथान
आत्तशस्त्रान रणे यत्तान वारयाम आस सायकैः
नाराचैर वत्सदन्तैश च शितैर अञ्जलिकैस तथा
31
निजघ्ने समरे करुद्धॊ हस्त्यश्वम अमितं बहु
रथिनॊ ऽपातयद राजन रथेभ्यः पुरुषर्षभः
32
सादिनश चाश्वपृष्ठेभ्यः पदातींश च समागतान
गजारॊहान गजेभ्यश च परेषां विदधद भयम
33
तम एकं समरे भीष्मं तवरमाणं महारथम
पाण्डवाः समवर्तन्त वज्रपाणिम इवासुराः
34
शक्राशनिसमस्पर्शान विमुञ्चन निशिकाञ शरान
दिक्ष्व अदृश्यत सर्वासु घॊरं संधरयन वपुः
35
मण्डलीकृतम एवास्य नित्यं धनुर अदृश्यत
संग्रामे युध्यमानस्य शक्रचापनिभं महत
36
तद दृष्ट्वा समरे कर्म तव पुत्रा विशां पते
विस्मयं परमं पराप्ताः पितामहम अपूजयन
37
पार्था विमनसॊ भूत्वा परैक्षन्त पितरं तव
युध्यमानं रणे शूरं विप्रचीतिम इवामराः
न चैनं वारयाम आसुर वयात्ताननम इवान्तकम
38
दशमे ऽहनि संप्राप्ते रथानीकं शिखण्डिनः
अदहन निशितैर बाणैः कृष्ण वर्त्मेव काननम
39
तं शिखण्डी तरिभिर बाणैर अभ्यविध्यत सतनान्तरे
आशीविषम इव करुद्धं कालसृष्टम इवान्तकम
40
स तेनातिभृशं विद्धः परेक्ष्य भीष्मः शिखण्डिनम
अनिच्छन्न अपि संक्रुद्धः परहसन्न इदम अब्रवीत
41
कामम अभ्यासवा मा वा न तवां यॊत्स्ये कथं चन
यैव हि तवं कृता धात्रा सैव हि तवं शिखण्डिनी
42
तस्य तद वचनं शरुत्वा शिखण्डी करॊधमूर्छितः
उवाच भीष्मं समरे सृक्किणी परिलेहिहन
43
जानामि तवां महाबाहॊ कषत्रियाणां कषयं करम
मया शरुतं च ते युद्धं जामदग्न्येन वै सह
44
दिव्यश च ते परभावॊ ऽयं स मया बहुशः शरुतः
जानन्न अपि परभावं ते यॊत्स्ये ऽदयाहं तवया सह
45
पाण्डवानां परियं कुर्वन्न आत्मनश च नरॊत्तम
अद्य तवा यॊधयिष्यामि रणे पुरुषसत्तम
46
धरुवं च तवा हनिष्यामि शपे सत्येन ते ऽगरतः
एतच छरुत्वा वचॊ मह्यं यत कषमं तत समाचर
47
कामम अभ्यासवा मा वा न मे जीवन विमॊक्ष्यसे
सुदृष्टः करियतां भीष्म लॊकॊ ऽयं समितिंजय
48
एवम उक्त्वा ततॊ भीष्मं पञ्चभिर नतपर्वभिः
अविध्यत रणे राजन परणुन्नं वाक्यसायकैः
49
तस्य तद वचनं शरुत्वा सव्यसाची परंतपः
कालॊ ऽयम इति संचिन्त्य शिखण्डिनम अचॊदयत
50
अहं तवाम अनुयास्यामि परान विद्रावयञ शरैः
अभिद्रव सुसंरब्धॊ भीष्मं भीमपराक्रमम
51
न हि ते संयुगे पीडां शक्तः कर्तुं महाबलः
तस्माद अद्य महाबाहॊ वीर भीष्मम अभिद्रव
52
अहत्वा समरे भीष्मं यदि यास्यसि मारिष
अवहास्यॊ ऽसय लॊकस्य भविष्यसि मया सह
53
नावहास्या यथा वीर भवेम परमाहवे
तथा कुरु रणे यत्नं साधयस्व पितामहम
54
अहं ते रक्षणं युद्धे करिष्यामि परंतप
वारयन रथिनः सर्वान साधयस्व पितामहम
55
दरॊणं च दरॊणपुत्रं च कृपं चाथ सुयॊधनम
चित्रसेनं विकर्णं च सैन्धवं च जयद्रथम
56
विन्दानुविन्दाव आवन्त्यौ काम्बॊजं च सुदक्षिणम
भगदत्तं तथा शूरं मागधं च महारथम
57
सौमदत्तिं रणे शूरम आर्श्यशृङ्गिं च राक्षसम
तरिगर्तराजं च रणे सह सर्वैर महारथैः
अहम आवारयिष्यामि वेलेव मकराकयम
58
कुरूंश च सहितान सर्वान ये चैषां सैनिकाः सथिताः
निवारयिष्यामि रणे साधयस्व पितामहम
1
[dhṛ]
kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeyam abhyavartata saṃyuge
pāṇḍavāś ca tathā bhīṣmaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
2
[s]
tataḥ prabhāte vimale sūryasyodayanaṃ prati
vādyamānāsu bherīṣu mṛdaṅgeṣv ānakeṣu ca
3
dhmāyatsu dadhi varṇeṣu jalajeṣu samantataḥ
śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya niryātāḥ pāṇḍavā yudhi
4
kṛtvā vyūhaṃ mahārāja sarvaśatrunibarhaṇam
śikhaṇḍī sarvasainyānām agra āsīd viśāṃ pate
5
cakrarakṣau tatas tasya bhimasena dhanaṃjayau
pṛṣṭhato draupadeyāś ca saubhadraś caiva vīryavān
6
sātyakiś cekitānaś ca teṣāṃ goptā mahārathaḥ
dhṛṣṭadyumnas tataḥ paścāt pāñcālair abhirakṣitaḥ
7
tato yudhiṣṭhiro rājā yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ
prayayau siṃhanādena nādayan bharatarṣabha
8
virāṭas tu tataḥ paścāt svena sainyena saṃvṛtaḥ
drupadaś ca mahārāja tataḥ paścād upādravat
9
kekayā bhrātaraḥ pañca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
jaghanaṃ pālayām āsa pāṇḍusainyasya bhārata
10
evaṃ vyūhya mahat sainyaṃ pāṇḍavās tava vāhinīm
abhyadravanta saṃgrāme tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
11
tathaiva kuravo rājan bhīṣmaṃ kṛtvā mahābalam
agrataḥ sarvasainyānāṃ prayayuḥ pāṇḍavān prati
12
putrais tava durādharṣai rakṣitaḥ sumahābalaiḥ
tato droṇo maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ
13
bhagadattas tataḥ paścād gajānīkena saṃvṛtaḥ
kṛpaś ca kṛpa varmā ca bhagadattam anuvratau
14
kāmbojarājo balavāṃs tataḥ paścāt sudakṣiṇaḥ
māgadhaś ca jayatsenaḥ saubalaś ca bṛhadbalaḥ
15
tathetere maheṣvāsāḥ suśarmapramukhā nṛpāḥ
jaghanaṃ pālayām āsus tava sainyasya bhārata
16
divase divase prāpte bhīṣmaḥ śātanavo yudhi
āsurān akarod vyūhān paiśācān atha rākṣasān
17
tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata
anyonyaṃ nighnatāṃ rājanyam arāṣṭra vivardhanam
18
arjuna pramukhāḥ pārthāḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
bhīṣmaṃ yuddhe 'bhyavartanta kiranto vividhāñ śarān
19
tatra bhārata bhīmena pīḍitās tāvakāḥ śaraiḥ
rudhiraughapariklinnāḥ paralokaṃ yayus tadā
20
nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
tava sainyaṃ samāsādya pīḍayām āsur ojasā
21
te vadhyamānāḥ samare tāvakā bharatarṣabha
nāśaknuvan vārayituṃ pāṇḍavānāṃ mahad balam
22
tatas tu tāvakaṃ sainyaṃ vadhyamānaṃ samantataḥ
saṃprādravad diśo rājan kālyamānaṃ mahārathaiḥ
23
trātāraṃ nādhyagacchanta tāvakā bharatarṣabha
vadhyamānāḥ śitair āṇaiḥ pāṇḍavaiḥ saha sṛñjayaiḥ
24
[dhṛ]
pīḍyamānaṃ balaṃ pārthair dṛṣṭvā bhīṣmaḥ parākramī
yad akārṣīd raṇe kruddhas tan mamācakṣva saṃjaya
25
kathaṃ vā pāṇḍavān yuddhe pratyudyātaḥ paraṃtapaḥ
vinighnan somakān vīrāṃs tan mamācakṣva saṃjaya
26
[s]
ācakṣe te mahārāja yad akārṣīt pitāmahaḥ
pīḍite tava putrasya sainye pāṇḍava sṛñjayaiḥ
27
prahṛṣṭamanasaḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
abhyavartanta nighnantas tava putrasya vāhinīm
28
taṃ vināśaṃ manuṣyendra naravāraṇavājinām
nāmṛṣyata tadā bhīṣmaḥ sainyaghātaṃ raṇe paraiḥ
29
sa pāṇḍavān maheṣvāsaḥ pāñcālāṃś ca sa sṛñjayān
abhyadravata durdharṣas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
30
sa pāṇḍavānāṃ pravarān pañca rājan mahārathān
āttaśastrān raṇe yattān vārayām āsa sāyakaiḥ
nārācair vatsadantaiś ca śitair añjalikais tathā
31
nijaghne samare kruddho hastyaśvam amitaṃ bahu
rathino 'pātayad rājan rathebhyaḥ puruṣarṣabhaḥ
32
sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyaḥ padātīṃś ca samāgatān
gajārohān gajebhyaś ca pareṣāṃ vidadhad bhayam
33
tam ekaṃ samare bhīṣmaṃ tvaramāṇaṃ mahāratham
pāṇḍavāḥ samavartanta vajrapāṇim ivāsurāḥ
34
akrāśanisamasparśān vimuñcan niśikāñ śarān
dikṣv adṛśyata sarvāsu ghoraṃ saṃdharayan vapuḥ
35
maṇḍalīkṛtam evāsya nityaṃ dhanur adṛśyata
saṃgrāme yudhyamānasya śakracāpanibhaṃ mahat
36
tad dṛṣṭvā samare karma tava putrā viśāṃ pate
vismayaṃ paramaṃ prāptāḥ pitāmaham apūjayan
37
pārthā vimanaso bhūtvā praikṣanta pitaraṃ tava
yudhyamānaṃ raṇe śūraṃ vipracītim ivāmarāḥ
na cainaṃ vārayām āsur vyāttānanam ivāntakam
38
daśame 'hani saṃprāpte rathānīkaṃ śikhaṇḍinaḥ
adahan niśitair bāṇaiḥ kṛṣṇa vartmeva kānanam
39
taṃ śikhaṇḍī tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare
āśviṣam iva kruddhaṃ kālasṛṣṭam ivāntakam
40
sa tenātibhṛśaṃ viddhaḥ prekṣya bhīṣmaḥ śikhaṇḍinam
anicchann api saṃkruddhaḥ prahasann idam abravīt
41
kāmam abhyāsavā mā vā na tvāṃ yotsye kathaṃ cana
yaiva hi tvaṃ kṛtā dhātrā saiva hi tvaṃ śikhaṇḍinī
42
tasya tad vacanaṃ śrutvā śikhaṇḍī krodhamūrchitaḥ
uvāca bhīṣmaṃ samare sṛkkiṇī parilehihan
43
jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatriyāṇāṃ kṣayaṃ karam
mayā śrutaṃ ca te yuddhaṃ jāmadagnyena vai saha
44
divyaś ca te prabhāvo 'yaṃ sa mayā bahuśaḥ śrutaḥ
jānann api prabhāvaṃ te yotsye 'dyāhaṃ tvayā saha
45
pāṇḍavānāṃ priyaṃ kurvann ātmanaś ca narottama
adya tvā yodhayiṣyāmi raṇe puruṣasattama
46
dhruvaṃ ca tvā haniṣyāmi śape satyena te 'grataḥ
etac chrutvā vaco mahyaṃ yat kṣamaṃ tat samācara
47
kāmam abhyāsavā mā vā na me jīvan vimokṣyase
sudṛṣṭaḥ kriyatāṃ bhīṣma loko 'yaṃ samitiṃjaya
48
evam uktvā tato bhīṣmaṃ pañcabhir nataparvabhiḥ
avidhyata raṇe rājan praṇunnaṃ vākyasāyakaiḥ
49
tasya tad vacanaṃ śrutvā savyasācī paraṃtapaḥ
kālo 'yam iti saṃcintya śikhaṇḍinam acodayat
50
ahaṃ tvām anuyāsyāmi parān vidrāvayañ śaraiḥ
abhidrava susaṃrabdho bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
51
na hi te saṃyuge pīḍāṃ aktaḥ kartuṃ mahābalaḥ
tasmād adya mahābāho vīra bhīṣmam abhidrava
52
ahatvā samare bhīṣmaṃ yadi yāsyasi māriṣa
avahāsyo 'sya lokasya bhaviṣyasi mayā saha
53
nāvahāsyā yathā vīra bhavema paramāhave
tathā kuru raṇe yatnaṃ sādhayasva pitāmaham
54
ahaṃ te rakṣaṇaṃ yuddhe kariṣyāmi paraṃtapa
vārayan rathinaḥ sarvān sādhayasva pitāmaham
55
droṇaṃ ca droṇaputraṃ ca kṛpaṃ cātha suyodhanam
citrasenaṃ vikarṇaṃ ca saindhavaṃ ca jayadratham
56
vindānuvindāv āvantyau kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
bhagadattaṃ tathā śūraṃ māgadhaṃ ca mahāratham
57
saumadattiṃ raṇe śūram ārśyaśṛṅgiṃ ca rākṣasam
trigartarājaṃ ca raṇe saha sarvair mahārathaiḥ
aham āvārayiṣyāmi veleva makarākayam
58
kurūṃś ca sahitān sarvān ye caiṣāṃ sainikāḥ sthitāḥ
nivārayiṣyāmi raṇe sādhayasva pitāmaham
Book 6
Chapter 104
1
[धृ]
कथं शिखण्डी गाङ्गेयम अभ्यवर्तत संयुगे
पाण्डवाश च तथा भीष्मं तन ममाचक्ष्व संजय
2
[स]
ततः परभाते विमले सूर्यस्यॊदयनं परति
वाद्यमानासु भेरीषु मृदङ्गेष्व आनकेषु च
3
धमायत्सु दधि वर्णेषु जलजेषु समन्ततः
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य निर्याताः पाण्डवा युधि
4
कृत्वा वयूहं महाराज सर्वशत्रुनिबर्हणम
शिखण्डी सर्वसैन्यानाम अग्र आसीद विशां पते
5
चक्ररक्षौ ततस तस्य भिमसेन धनंजयौ
पृष्ठतॊ दरौपदेयाश च सौभद्रश चैव वीर्यवान
6
सात्यकिश चेकितानश च तेषां गॊप्ता महारथः
धृष्टद्युम्नस ततः पश्चात पाञ्चालैर अभिरक्षितः
7
ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा यमाभ्यां सहितः परभुः
परययौ सिंहनादेन नादयन भरतर्षभ
8
विराटस तु ततः पश्चात सवेन सैन्येन संवृतः
दरुपदश च महाराज ततः पश्चाद उपाद्रवत
9
केकया भरातरः पञ्च धृष्टकेतुश च वीर्यवान
जघनं पालयाम आस पाण्डुसैन्यस्य भारत
10
एवं वयूह्य महत सैन्यं पाण्डवास तव वाहिनीम
अभ्यद्रवन्त संग्रामे तयक्त्वा जीवितम आत्मनः
11
तथैव कुरवॊ राजन भीष्मं कृत्वा महाबलम
अग्रतः सर्वसैन्यानां परययुः पाण्डवान परति
12
पुत्रैस तव दुराधर्षै रक्षितः सुमहाबलैः
ततॊ दरॊणॊ महेष्वासः पुत्रश चास्य महारथः
13
भगदत्तस ततः पश्चाद गजानीकेन संवृतः
कृपश च कृप वर्मा च भगदत्तम अनुव्रतौ
14
काम्बॊजराजॊ बलवांस ततः पश्चात सुदक्षिणः
मागधश च जयत्सेनः सौबलश च बृहद्बलः
15
तथेतेरे महेष्वासाः सुशर्मप्रमुखा नृपाः
जघनं पालयाम आसुस तव सैन्यस्य भारत
16
दिवसे दिवसे पराप्ते भीष्मः शांतनवॊ युधि
आसुरान अकरॊद वयूहान पैशाचान अथ राक्षसान
17
ततः परववृते युद्धं तव तेषां च भारत
अन्यॊन्यं निघ्नतां राजन्यम अराष्ट्र विवर्धनम
18
अर्जुन परमुखाः पार्थाः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम
भीष्मं युद्धे ऽभयवर्तन्त किरन्तॊ विविधाञ शरान
19
तत्र भारत भीमेन पीडितास तावकाः शरैः
रुधिरौघपरिक्लिन्नाः परलॊकं ययुस तदा
20
नकुलः सहदेवश च सात्यकिश च महारथः
तव सैन्यं समासाद्य पीडयाम आसुर ओजसा
21
ते वध्यमानाः समरे तावका भरतर्षभ
नाशक्नुवन वारयितुं पाण्डवानां महद बलम
22
ततस तु तावकं सैन्यं वध्यमानं समन्ततः
संप्राद्रवद दिशॊ राजन काल्यमानं महारथैः
23
तरातारं नाध्यगच्छन्त तावका भरतर्षभ
वध्यमानाः शितैर आणैः पाण्डवैः सह सृञ्जयैः
24
[धृ]
पीड्यमानं बलं पार्थैर दृष्ट्वा भीष्मः पराक्रमी
यद अकार्षीद रणे करुद्धस तन ममाचक्ष्व संजय
25
कथं वा पाण्डवान युद्धे परत्युद्यातः परंतपः
विनिघ्नन सॊमकान वीरांस तन ममाचक्ष्व संजय
26
[स]
आचक्षे ते महाराज यद अकार्षीत पितामहः
पीडिते तव पुत्रस्य सैन्ये पाण्डव सृञ्जयैः
27
परहृष्टमनसः शूराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज
अभ्यवर्तन्त निघ्नन्तस तव पुत्रस्य वाहिनीम
28
तं विनाशं मनुष्येन्द्र नरवारणवाजिनाम
नामृष्यत तदा भीष्मः सैन्यघातं रणे परैः
29
स पाण्डवान महेष्वासः पाञ्चालांश च स सृञ्जयान
अभ्यद्रवत दुर्धर्षस तयक्त्वा जीवितम आत्मनः
30
स पाण्डवानां परवरान पञ्च राजन महारथान
आत्तशस्त्रान रणे यत्तान वारयाम आस सायकैः
नाराचैर वत्सदन्तैश च शितैर अञ्जलिकैस तथा
31
निजघ्ने समरे करुद्धॊ हस्त्यश्वम अमितं बहु
रथिनॊ ऽपातयद राजन रथेभ्यः पुरुषर्षभः
32
सादिनश चाश्वपृष्ठेभ्यः पदातींश च समागतान
गजारॊहान गजेभ्यश च परेषां विदधद भयम
33
तम एकं समरे भीष्मं तवरमाणं महारथम
पाण्डवाः समवर्तन्त वज्रपाणिम इवासुराः
34
शक्राशनिसमस्पर्शान विमुञ्चन निशिकाञ शरान
दिक्ष्व अदृश्यत सर्वासु घॊरं संधरयन वपुः
35
मण्डलीकृतम एवास्य नित्यं धनुर अदृश्यत
संग्रामे युध्यमानस्य शक्रचापनिभं महत
36
तद दृष्ट्वा समरे कर्म तव पुत्रा विशां पते
विस्मयं परमं पराप्ताः पितामहम अपूजयन
37
पार्था विमनसॊ भूत्वा परैक्षन्त पितरं तव
युध्यमानं रणे शूरं विप्रचीतिम इवामराः
न चैनं वारयाम आसुर वयात्ताननम इवान्तकम
38
दशमे ऽहनि संप्राप्ते रथानीकं शिखण्डिनः
अदहन निशितैर बाणैः कृष्ण वर्त्मेव काननम
39
तं शिखण्डी तरिभिर बाणैर अभ्यविध्यत सतनान्तरे
आशीविषम इव करुद्धं कालसृष्टम इवान्तकम
40
स तेनातिभृशं विद्धः परेक्ष्य भीष्मः शिखण्डिनम
अनिच्छन्न अपि संक्रुद्धः परहसन्न इदम अब्रवीत
41
कामम अभ्यासवा मा वा न तवां यॊत्स्ये कथं चन
यैव हि तवं कृता धात्रा सैव हि तवं शिखण्डिनी
42
तस्य तद वचनं शरुत्वा शिखण्डी करॊधमूर्छितः
उवाच भीष्मं समरे सृक्किणी परिलेहिहन
43
जानामि तवां महाबाहॊ कषत्रियाणां कषयं करम
मया शरुतं च ते युद्धं जामदग्न्येन वै सह
44
दिव्यश च ते परभावॊ ऽयं स मया बहुशः शरुतः
जानन्न अपि परभावं ते यॊत्स्ये ऽदयाहं तवया सह
45
पाण्डवानां परियं कुर्वन्न आत्मनश च नरॊत्तम
अद्य तवा यॊधयिष्यामि रणे पुरुषसत्तम
46
धरुवं च तवा हनिष्यामि शपे सत्येन ते ऽगरतः
एतच छरुत्वा वचॊ मह्यं यत कषमं तत समाचर
47
कामम अभ्यासवा मा वा न मे जीवन विमॊक्ष्यसे
सुदृष्टः करियतां भीष्म लॊकॊ ऽयं समितिंजय
48
एवम उक्त्वा ततॊ भीष्मं पञ्चभिर नतपर्वभिः
अविध्यत रणे राजन परणुन्नं वाक्यसायकैः
49
तस्य तद वचनं शरुत्वा सव्यसाची परंतपः
कालॊ ऽयम इति संचिन्त्य शिखण्डिनम अचॊदयत
50
अहं तवाम अनुयास्यामि परान विद्रावयञ शरैः
अभिद्रव सुसंरब्धॊ भीष्मं भीमपराक्रमम
51
न हि ते संयुगे पीडां शक्तः कर्तुं महाबलः
तस्माद अद्य महाबाहॊ वीर भीष्मम अभिद्रव
52
अहत्वा समरे भीष्मं यदि यास्यसि मारिष
अवहास्यॊ ऽसय लॊकस्य भविष्यसि मया सह
53
नावहास्या यथा वीर भवेम परमाहवे
तथा कुरु रणे यत्नं साधयस्व पितामहम
54
अहं ते रक्षणं युद्धे करिष्यामि परंतप
वारयन रथिनः सर्वान साधयस्व पितामहम
55
दरॊणं च दरॊणपुत्रं च कृपं चाथ सुयॊधनम
चित्रसेनं विकर्णं च सैन्धवं च जयद्रथम
56
विन्दानुविन्दाव आवन्त्यौ काम्बॊजं च सुदक्षिणम
भगदत्तं तथा शूरं मागधं च महारथम
57
सौमदत्तिं रणे शूरम आर्श्यशृङ्गिं च राक्षसम
तरिगर्तराजं च रणे सह सर्वैर महारथैः
अहम आवारयिष्यामि वेलेव मकराकयम
58
कुरूंश च सहितान सर्वान ये चैषां सैनिकाः सथिताः
निवारयिष्यामि रणे साधयस्व पितामहम
1
[dhṛ]
kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeyam abhyavartata saṃyuge
pāṇḍavāś ca tathā bhīṣmaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
2
[s]
tataḥ prabhāte vimale sūryasyodayanaṃ prati
vādyamānāsu bherīṣu mṛdaṅgeṣv ānakeṣu ca
3
dhmāyatsu dadhi varṇeṣu jalajeṣu samantataḥ
śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya niryātāḥ pāṇḍavā yudhi
4
kṛtvā vyūhaṃ mahārāja sarvaśatrunibarhaṇam
śikhaṇḍī sarvasainyānām agra āsīd viśāṃ pate
5
cakrarakṣau tatas tasya bhimasena dhanaṃjayau
pṛṣṭhato draupadeyāś ca saubhadraś caiva vīryavān
6
sātyakiś cekitānaś ca teṣāṃ goptā mahārathaḥ
dhṛṣṭadyumnas tataḥ paścāt pāñcālair abhirakṣitaḥ
7
tato yudhiṣṭhiro rājā yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ
prayayau siṃhanādena nādayan bharatarṣabha
8
virāṭas tu tataḥ paścāt svena sainyena saṃvṛtaḥ
drupadaś ca mahārāja tataḥ paścād upādravat
9
kekayā bhrātaraḥ pañca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
jaghanaṃ pālayām āsa pāṇḍusainyasya bhārata
10
evaṃ vyūhya mahat sainyaṃ pāṇḍavās tava vāhinīm
abhyadravanta saṃgrāme tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
11
tathaiva kuravo rājan bhīṣmaṃ kṛtvā mahābalam
agrataḥ sarvasainyānāṃ prayayuḥ pāṇḍavān prati
12
putrais tava durādharṣai rakṣitaḥ sumahābalaiḥ
tato droṇo maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ
13
bhagadattas tataḥ paścād gajānīkena saṃvṛtaḥ
kṛpaś ca kṛpa varmā ca bhagadattam anuvratau
14
kāmbojarājo balavāṃs tataḥ paścāt sudakṣiṇaḥ
māgadhaś ca jayatsenaḥ saubalaś ca bṛhadbalaḥ
15
tathetere maheṣvāsāḥ suśarmapramukhā nṛpāḥ
jaghanaṃ pālayām āsus tava sainyasya bhārata
16
divase divase prāpte bhīṣmaḥ śātanavo yudhi
āsurān akarod vyūhān paiśācān atha rākṣasān
17
tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata
anyonyaṃ nighnatāṃ rājanyam arāṣṭra vivardhanam
18
arjuna pramukhāḥ pārthāḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
bhīṣmaṃ yuddhe 'bhyavartanta kiranto vividhāñ śarān
19
tatra bhārata bhīmena pīḍitās tāvakāḥ śaraiḥ
rudhiraughapariklinnāḥ paralokaṃ yayus tadā
20
nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
tava sainyaṃ samāsādya pīḍayām āsur ojasā
21
te vadhyamānāḥ samare tāvakā bharatarṣabha
nāśaknuvan vārayituṃ pāṇḍavānāṃ mahad balam
22
tatas tu tāvakaṃ sainyaṃ vadhyamānaṃ samantataḥ
saṃprādravad diśo rājan kālyamānaṃ mahārathaiḥ
23
trātāraṃ nādhyagacchanta tāvakā bharatarṣabha
vadhyamānāḥ śitair āṇaiḥ pāṇḍavaiḥ saha sṛñjayaiḥ
24
[dhṛ]
pīḍyamānaṃ balaṃ pārthair dṛṣṭvā bhīṣmaḥ parākramī
yad akārṣīd raṇe kruddhas tan mamācakṣva saṃjaya
25
kathaṃ vā pāṇḍavān yuddhe pratyudyātaḥ paraṃtapaḥ
vinighnan somakān vīrāṃs tan mamācakṣva saṃjaya
26
[s]
ācakṣe te mahārāja yad akārṣīt pitāmahaḥ
pīḍite tava putrasya sainye pāṇḍava sṛñjayaiḥ
27
prahṛṣṭamanasaḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
abhyavartanta nighnantas tava putrasya vāhinīm
28
taṃ vināśaṃ manuṣyendra naravāraṇavājinām
nāmṛṣyata tadā bhīṣmaḥ sainyaghātaṃ raṇe paraiḥ
29
sa pāṇḍavān maheṣvāsaḥ pāñcālāṃś ca sa sṛñjayān
abhyadravata durdharṣas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
30
sa pāṇḍavānāṃ pravarān pañca rājan mahārathān
āttaśastrān raṇe yattān vārayām āsa sāyakaiḥ
nārācair vatsadantaiś ca śitair añjalikais tathā
31
nijaghne samare kruddho hastyaśvam amitaṃ bahu
rathino 'pātayad rājan rathebhyaḥ puruṣarṣabhaḥ
32
sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyaḥ padātīṃś ca samāgatān
gajārohān gajebhyaś ca pareṣāṃ vidadhad bhayam
33
tam ekaṃ samare bhīṣmaṃ tvaramāṇaṃ mahāratham
pāṇḍavāḥ samavartanta vajrapāṇim ivāsurāḥ
34
akrāśanisamasparśān vimuñcan niśikāñ śarān
dikṣv adṛśyata sarvāsu ghoraṃ saṃdharayan vapuḥ
35
maṇḍalīkṛtam evāsya nityaṃ dhanur adṛśyata
saṃgrāme yudhyamānasya śakracāpanibhaṃ mahat
36
tad dṛṣṭvā samare karma tava putrā viśāṃ pate
vismayaṃ paramaṃ prāptāḥ pitāmaham apūjayan
37
pārthā vimanaso bhūtvā praikṣanta pitaraṃ tava
yudhyamānaṃ raṇe śūraṃ vipracītim ivāmarāḥ
na cainaṃ vārayām āsur vyāttānanam ivāntakam
38
daśame 'hani saṃprāpte rathānīkaṃ śikhaṇḍinaḥ
adahan niśitair bāṇaiḥ kṛṣṇa vartmeva kānanam
39
taṃ śikhaṇḍī tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare
āśviṣam iva kruddhaṃ kālasṛṣṭam ivāntakam
40
sa tenātibhṛśaṃ viddhaḥ prekṣya bhīṣmaḥ śikhaṇḍinam
anicchann api saṃkruddhaḥ prahasann idam abravīt
41
kāmam abhyāsavā mā vā na tvāṃ yotsye kathaṃ cana
yaiva hi tvaṃ kṛtā dhātrā saiva hi tvaṃ śikhaṇḍinī
42
tasya tad vacanaṃ śrutvā śikhaṇḍī krodhamūrchitaḥ
uvāca bhīṣmaṃ samare sṛkkiṇī parilehihan
43
jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatriyāṇāṃ kṣayaṃ karam
mayā śrutaṃ ca te yuddhaṃ jāmadagnyena vai saha
44
divyaś ca te prabhāvo 'yaṃ sa mayā bahuśaḥ śrutaḥ
jānann api prabhāvaṃ te yotsye 'dyāhaṃ tvayā saha
45
pāṇḍavānāṃ priyaṃ kurvann ātmanaś ca narottama
adya tvā yodhayiṣyāmi raṇe puruṣasattama
46
dhruvaṃ ca tvā haniṣyāmi śape satyena te 'grataḥ
etac chrutvā vaco mahyaṃ yat kṣamaṃ tat samācara
47
kāmam abhyāsavā mā vā na me jīvan vimokṣyase
sudṛṣṭaḥ kriyatāṃ bhīṣma loko 'yaṃ samitiṃjaya
48
evam uktvā tato bhīṣmaṃ pañcabhir nataparvabhiḥ
avidhyata raṇe rājan praṇunnaṃ vākyasāyakaiḥ
49
tasya tad vacanaṃ śrutvā savyasācī paraṃtapaḥ
kālo 'yam iti saṃcintya śikhaṇḍinam acodayat
50
ahaṃ tvām anuyāsyāmi parān vidrāvayañ śaraiḥ
abhidrava susaṃrabdho bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
51
na hi te saṃyuge pīḍāṃ aktaḥ kartuṃ mahābalaḥ
tasmād adya mahābāho vīra bhīṣmam abhidrava
52
ahatvā samare bhīṣmaṃ yadi yāsyasi māriṣa
avahāsyo 'sya lokasya bhaviṣyasi mayā saha
53
nāvahāsyā yathā vīra bhavema paramāhave
tathā kuru raṇe yatnaṃ sādhayasva pitāmaham
54
ahaṃ te rakṣaṇaṃ yuddhe kariṣyāmi paraṃtapa
vārayan rathinaḥ sarvān sādhayasva pitāmaham
55
droṇaṃ ca droṇaputraṃ ca kṛpaṃ cātha suyodhanam
citrasenaṃ vikarṇaṃ ca saindhavaṃ ca jayadratham
56
vindānuvindāv āvantyau kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
bhagadattaṃ tathā śūraṃ māgadhaṃ ca mahāratham
57
saumadattiṃ raṇe śūram ārśyaśṛṅgiṃ ca rākṣasam
trigartarājaṃ ca raṇe saha sarvair mahārathaiḥ
aham āvārayiṣyāmi veleva makarākayam
58
kurūṃś ca sahitān sarvān ye caiṣāṃ sainikāḥ sthitāḥ
nivārayiṣyāmi raṇe sādhayasva pitāmaham
