Book 6. Chapter 54
The Mahabharata In Sanskrit
Book 6
Chapter 54
1
[स]
ततस ते पार्थिवाः करुद्धाः फल्गुनं वीक्ष्य संयुगे
रथैर अनेकसाहस्रैः समन्तात पर्यवारयन
2
अथैनं रथवृन्देन कॊष्टकी कृत्यभारत
शरैः सुबहु साहस्रैः समन्ताद अभ्यवारयन
3
शक्तीश च विमलास तीक्ष्णा गदाश च परिघैः सह
परासान परश्वधांश चैव मुद्गरान मुसलान अपि
चिक्षिपुः समरे करुद्धाः फल्गुनस्य रथं परति
4
शस्त्राणाम अथ तां वृष्टिं शलभानाम इवायतिम
रुरॊध सर्वतः पार्थः शरैः कनकभूषणैः
5
तत्र तल लाघवं दृष्ट्वा बीभत्सॊर अतिमानुषम
देवदानवगन्धर्वाः पिशाचॊरगराक्षसाः
साधु साध्व इति राजेन्द्र फल्गुनं परत्यपूजयन
6
सात्यकिं चाभिमन्युं च महत्या सेनया सह
गान्धाराः समरे शूरा रुरुधुः सह सौबलाः
7
तत्र सौबलकाः करुद्धा वार्ष्णेयस्य रथॊत्तमम
तिलशश चिच्छिदुः करॊधाच छस्त्रैर नानाविधैर युधि
8
सात्यकिस तु रथं तयक्त्वा वर्तमाने महाभये
अभिमन्यॊ रथं तूर्णम आरुरॊह परंतपः
9
ताव एकरथसंयुक्तौ सौबलेयस्य वाहिनीम
वयधमेतां शितैस तूर्णं शरैः संनतपर्वभिः
10
दरॊण भीष्मौ रणे यत्तौ धर्मराजस्य वाहिनीम
नाशयेतां शरैस तीक्ष्णैः कङ्कपत्र परिच्छदैः
11
ततॊ धर्मसुतॊ राजा माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ
मिषतां सर्वसैन्यानां दरॊणानीकम उपाद्रवन
12
तत्रासीत सुमहद युद्धं तुमुलं लॊमहर्षणम
यथा देवासुरं युद्धं पूर्वम आसीत सुदारुणम
13
कुर्वाणौ तु महत कर्म भीमसेन घटॊत्कचौ
दुर्यॊधनस ततॊ ऽभयेत्य ताव उभाव अभ्यवारयत
14
तत्राद्भुतम अपश्याम हैडिम्बस्य पराक्रमम
अतीत्य पितरं युद्धे यद अयुध्यत भारत
15
भीमसेनस तु संक्रुद्धॊ दुर्यॊधनम अमर्षणम
हृद्य अविध्यत पृषत्केन परहसन्न इव पाण्डवः
16
ततॊ दुर्यॊधनॊ राजा परहार वरमॊहितः
निषसाद रथॊपस्थे कश्मलं च जगाम ह
17
तं विसं जञम अथॊ जञात्वा तवरमाणॊ ऽसय सारथिः
अपॊवाह रणाद राजंस ततः सैन्यम अभिद्यत
18
ततस तां कौरवीं सेनां दरवमाणां समन्ततः
निघ्नन भीमः शरैस तीक्ष्णैर अनुवव्राज पृष्ठतः
19
पार्षतश च रतः शरेष्ठॊ धर्मपुत्रश च पाण्डवः
दरॊणस्य पश्यतः सैन्यं गाङ्गेयस्य च पश्यतः
जघ्नतुर विशिखैस तीक्ष्णैः परानीक विशातनैः
20
दरवमाणं तु तत सैन्यं तव पुत्रस्य संयुगे
नाशक्नुतां वारयितुं भीष्मद्रॊणौ महारथौ
21
वार्यमाणं हि भीष्मेण दरॊणेन च विशां पते
विद्रवत्य एव तत सैन्यं पश्यतॊर दरॊण भीष्मयॊः
22
ततॊ रथसहस्रेषु विद्रवत्सु ततस ततः
ताव आस्थिताव एकरथं सौभद्र शिनिपुंगवौ
सौबलीं समरे सेनां शातयेतां समन्ततः
23
शुशुभाते तदा तौ तु शैनेय कुरुपुंगवौ
अमावास्यां गतौ यद्वत सॊमसूर्यौ नभस्तले
24
अर्जुनस तु ततः करुद्धस तव सैन्यं विशां पते
ववर्ष शरवर्षेण धाराभिर इव तॊयदः
25
वध्यमानं ततस तत तु शरैः पार्थस्य संयुगे
दुद्राव कौरवं सैन्यं विषादभयकम्पितम
26
दरवतस तान समालॊक्य भीष्मद्रॊणौ महारथौ
नयवारयेतां संरब्धौ दुर्यॊधनहितैषिणौ
27
ततॊ दुर्यॊधनॊ राजा समाश्वस्य विशां पते
नयवर्तयत तत सैन्यं दरवमाणं समन्ततः
28
यत्र यत्र सुतं तुभ्यं यॊ यः पश्यति भारत
तत्र तत्र नयवर्तन्त कषत्रियाणां महारथाः
29
तान निवृत्तान समीक्ष्यैव ततॊ ऽनये ऽपीतरे जनाः
अन्यॊन्यस्पर्धया राजँल लज्जयान्ये ऽवतस्थिरे
30
पुनरावर्ततां तेषां वेग आसीद विशां पते
पूर्यतः सागरस्येव चन्द्रस्यॊदयनं परति
31
संनिवृत्तांस ततस तांस तु दृष्ट्वा राजा सुयॊधनः
अब्रवीत तवरितॊ गत्वा भीष्मं शांतनवं वचः
32
पितामह निबॊधेदं यत तवा वक्ष्यामि भारत
नानुरूपम अहं मन्ये तवयि जीवति कौरव
33
दरॊणे चास्त्रविदां शरेष्ठे सपुत्रे स सुहृज्जने
कृपे चैव महेष्वासे दरवतीयं वरूथिनी
34
न पाण्डवाः परतिबलास तव राजन कथं चन
तथा दरॊणस्य संग्रामे दरौणेश चैव कृपस्य च
35
अनुग्राह्याः पाण्डुसुता नूनं तव पितामह
यथेमां कषमसे वीरवध्यमानां वरूथिनीम
36
सॊ ऽसमि वाच्यस तवया राजन पूर्वम एव समागमे
न यॊत्स्ये पाण्डवान संख्ये नापि पार्षत सात्यकी
37
शरुत्वा तु वचनं तुभ्यम आचार्यस्य कृपस्य च
कर्णेन सहितः कृत्यं चिन्तयानस तदैव हि
38
यदि नाहं परित्याज्यॊ युवाभ्याम इह संयुगे
विक्रमेणानुरूपेण युध्येतां पुरुषर्षभौ
39
एतच छरुत्वा वचॊ भीष्मः परहसन वै मुहुर मुहुः
अब्रवीत तनयं तुभ्यं करॊधाद उद्वृत्य चक्षुषी
40
बहुशॊ हि मया राजंस तथ्यम उक्तं हितं वचः
अजेयाः पाण्डवा युद्धे देवैर अपि स वासवैः
41
यत तु शक्यं मया कर्तुं वृद्धेनाद्य नृपॊत्तम
करिष्यामि यथाशक्ति परेक्षेदानीं स बान्धवः
42
अद्य पाण्डुसुतान सर्वान स सैन्यान सह बन्धुभिः
मिषतॊ वारयिष्यामि सर्वलॊकस्य पश्यतः
43
एवम उक्ते तु भीष्मेण पुत्रास तव जनेश्वर
दध्मुः शङ्खान मुदा युक्ता भेरीश च जघ्निरे भृशम
44
पाण्डवापि ततॊ राजञ शरुत्वा तं निनदं महत
दध्मुः शङ्खांश च भेरीश च मुरजांश च वयनादयन
1
[s]
tatas te pārthivāḥ kruddhāḥ phalgunaṃ vīkṣya saṃyuge
rathair anekasāhasraiḥ samantāt paryavārayan
2
athainaṃ rathavṛndena koṣṭakī kṛtyabhārata
śaraiḥ subahu sāhasraiḥ samantād abhyavārayan
3
aktīś ca vimalās tīkṣṇā gadāś ca parighaiḥ saha
prāsān paraśvadhāṃś caiva mudgarān musalān api
cikṣipuḥ samare kruddhāḥ phalgunasya rathaṃ prati
4
astrāṇām atha tāṃ vṛṣṭiṃ śalabhānām ivāyatim
rurodha sarvataḥ pārthaḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
5
tatra tal lāghavaṃ dṛṣṭvā bībhatsor atimānuṣam
devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
sādhu sādhv iti rājendra phalgunaṃ pratyapūjayan
6
sātyakiṃ cābhimanyuṃ ca mahatyā senayā saha
gāndhārāḥ samare śūrā rurudhuḥ saha saubalāḥ
7
tatra saubalakāḥ kruddhā vārṣṇeyasya rathottamam
tilaśaś cicchiduḥ krodhāc chastrair nānāvidhair yudhi
8
sātyakis tu rathaṃ tyaktvā vartamāne mahābhaye
abhimanyo rathaṃ tūrṇam āruroha paraṃtapaḥ
9
tāv ekarathasaṃyuktau saubaleyasya vāhinīm
vyadhametāṃ śitais tūrṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
10
droṇa bhīṣmau raṇe yattau dharmarājasya vāhinīm
nāśayetāṃ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatra paricchadaiḥ
11
tato dharmasuto rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau
miṣatāṃ sarvasainyānāṃ droṇānīkam upādravan
12
tatrāsīt sumahad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīt sudāruṇam
13
kurvāṇau tu mahat karma bhīmasena ghaṭotkacau
duryodhanas tato 'bhyetya tāv ubhāv abhyavārayat
14
tatrādbhutam apaśyāma haiḍimbasya parākramam
atītya pitaraṃ yuddhe yad ayudhyata bhārata
15
bhīmasenas tu saṃkruddho duryodhanam amarṣaṇam
hṛdy avidhyat pṛṣatkena prahasann iva pāṇḍavaḥ
16
tato duryodhano rājā prahāra varamohitaḥ
niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ ca jagāma ha
17
taṃ visaṃ jñam atho jñātvā tvaramāṇo 'sya sārathiḥ
apovāha raṇād rājaṃs tataḥ sainyam abhidyata
18
tatas tāṃ kauravīṃ senāṃ dravamāṇāṃ samantataḥ
nighnan bhīmaḥ śarais tīkṣṇair anuvavrāja pṛṣṭhataḥ
19
pārṣataś ca rataḥ śreṣṭho dharmaputraś ca pāṇḍavaḥ
droṇasya paśyataḥ sainyaṃ gāṅgeyasya ca paśyataḥ
jaghnatur viśikhais tīkṣṇaiḥ parānīka viśātanaiḥ
20
dravamāṇaṃ tu tat sainyaṃ tava putrasya saṃyuge
nāśaknutāṃ vārayituṃ bhīṣmadroṇau mahārathau
21
vāryamāṇaṃ hi bhīṣmeṇa droṇena ca viśāṃ pate
vidravaty eva tat sainyaṃ paśyator droṇa bhīṣmayoḥ
22
tato rathasahasreṣu vidravatsu tatas tataḥ
tāv āsthitāv ekarathaṃ saubhadra śinipuṃgavau
saubalīṃ samare senāṃ śātayetāṃ samantataḥ
23
uśubhāte tadā tau tu śaineya kurupuṃgavau
amāvāsyāṃ gatau yadvat somasūryau nabhastale
24
arjunas tu tataḥ kruddhas tava sainyaṃ viśāṃ pate
vavarṣa śaravarṣeṇa dhārābhir iva toyadaḥ
25
vadhyamānaṃ tatas tat tu śaraiḥ pārthasya saṃyuge
dudrāva kauravaṃ sainyaṃ viṣādabhayakampitam
26
dravatas tān samālokya bhīṣmadroṇau mahārathau
nyavārayetāṃ saṃrabdhau duryodhanahitaiṣiṇau
27
tato duryodhano rājā samāśvasya viśāṃ pate
nyavartayata tat sainyaṃ dravamāṇaṃ samantataḥ
28
yatra yatra sutaṃ tubhyaṃ yo yaḥ paśyati bhārata
tatra tatra nyavartanta kṣatriyāṇāṃ mahārathāḥ
29
tān nivṛttān samīkṣyaiva tato 'nye 'pītare janāḥ
anyonyaspardhayā rājaṁl lajjayānye 'vatasthire
30
punarāvartatāṃ teṣāṃ vega āsīd viśāṃ pate
pūryataḥ sāgarasyeva candrasyodayanaṃ prati
31
saṃnivṛttāṃs tatas tāṃs tu dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ
abravīt tvarito gatvā bhīṣmaṃ śātanavaṃ vacaḥ
32
pitāmaha nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi bhārata
nānurūpam ahaṃ manye tvayi jīvati kaurava
33
droṇe cāstravidāṃ śreṣṭhe saputre sa suhṛjjane
kṛpe caiva maheṣvāse dravatīyaṃ varūthinī
34
na pāṇḍavāḥ pratibalās tava rājan kathaṃ cana
tathā droṇasya saṃgrāme drauṇeś caiva kṛpasya ca
35
anugrāhyāḥ pāṇḍusutā nūnaṃ tava pitāmaha
yathemāṃ kṣamase vīravadhyamānāṃ varūthinīm
36
so 'smi vācyas tvayā rājan pūrvam eva samāgame
na yotsye pāṇḍavān saṃkhye nāpi pārṣata sātyakī
37
rutvā tu vacanaṃ tubhyam ācāryasya kṛpasya ca
karṇena sahitaḥ kṛtyaṃ cintayānas tadaiva hi
38
yadi nāhaṃ parityājyo yuvābhyām iha saṃyuge
vikrameṇānurūpeṇa yudhyetāṃ puruṣarṣabhau
39
etac chrutvā vaco bhīṣmaḥ prahasan vai muhur muhuḥ
abravīt tanayaṃ tubhyaṃ krodhād udvṛtya cakṣuṣī
40
bahuśo hi mayā rājaṃs tathyam uktaṃ hitaṃ vacaḥ
ajeyāḥ pāṇḍavā yuddhe devair api sa vāsavaiḥ
41
yat tu śakyaṃ mayā kartuṃ vṛddhenādya nṛpottama
kariṣyāmi yathāśakti prekṣedānīṃ sa bāndhavaḥ
42
adya pāṇḍusutān sarvān sa sainyān saha bandhubhiḥ
miṣato vārayiṣyāmi sarvalokasya paśyataḥ
43
evam ukte tu bhīṣmeṇa putrās tava janeśvara
dadhmuḥ śaṅkhān mudā yuktā bherīś ca jaghnire bhṛśam
44
pāṇḍavāpi tato rājañ śrutvā taṃ ninadaṃ mahat
dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca murajāṃś ca vyanādayan
Book 6
Chapter 54
1
[स]
ततस ते पार्थिवाः करुद्धाः फल्गुनं वीक्ष्य संयुगे
रथैर अनेकसाहस्रैः समन्तात पर्यवारयन
2
अथैनं रथवृन्देन कॊष्टकी कृत्यभारत
शरैः सुबहु साहस्रैः समन्ताद अभ्यवारयन
3
शक्तीश च विमलास तीक्ष्णा गदाश च परिघैः सह
परासान परश्वधांश चैव मुद्गरान मुसलान अपि
चिक्षिपुः समरे करुद्धाः फल्गुनस्य रथं परति
4
शस्त्राणाम अथ तां वृष्टिं शलभानाम इवायतिम
रुरॊध सर्वतः पार्थः शरैः कनकभूषणैः
5
तत्र तल लाघवं दृष्ट्वा बीभत्सॊर अतिमानुषम
देवदानवगन्धर्वाः पिशाचॊरगराक्षसाः
साधु साध्व इति राजेन्द्र फल्गुनं परत्यपूजयन
6
सात्यकिं चाभिमन्युं च महत्या सेनया सह
गान्धाराः समरे शूरा रुरुधुः सह सौबलाः
7
तत्र सौबलकाः करुद्धा वार्ष्णेयस्य रथॊत्तमम
तिलशश चिच्छिदुः करॊधाच छस्त्रैर नानाविधैर युधि
8
सात्यकिस तु रथं तयक्त्वा वर्तमाने महाभये
अभिमन्यॊ रथं तूर्णम आरुरॊह परंतपः
9
ताव एकरथसंयुक्तौ सौबलेयस्य वाहिनीम
वयधमेतां शितैस तूर्णं शरैः संनतपर्वभिः
10
दरॊण भीष्मौ रणे यत्तौ धर्मराजस्य वाहिनीम
नाशयेतां शरैस तीक्ष्णैः कङ्कपत्र परिच्छदैः
11
ततॊ धर्मसुतॊ राजा माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ
मिषतां सर्वसैन्यानां दरॊणानीकम उपाद्रवन
12
तत्रासीत सुमहद युद्धं तुमुलं लॊमहर्षणम
यथा देवासुरं युद्धं पूर्वम आसीत सुदारुणम
13
कुर्वाणौ तु महत कर्म भीमसेन घटॊत्कचौ
दुर्यॊधनस ततॊ ऽभयेत्य ताव उभाव अभ्यवारयत
14
तत्राद्भुतम अपश्याम हैडिम्बस्य पराक्रमम
अतीत्य पितरं युद्धे यद अयुध्यत भारत
15
भीमसेनस तु संक्रुद्धॊ दुर्यॊधनम अमर्षणम
हृद्य अविध्यत पृषत्केन परहसन्न इव पाण्डवः
16
ततॊ दुर्यॊधनॊ राजा परहार वरमॊहितः
निषसाद रथॊपस्थे कश्मलं च जगाम ह
17
तं विसं जञम अथॊ जञात्वा तवरमाणॊ ऽसय सारथिः
अपॊवाह रणाद राजंस ततः सैन्यम अभिद्यत
18
ततस तां कौरवीं सेनां दरवमाणां समन्ततः
निघ्नन भीमः शरैस तीक्ष्णैर अनुवव्राज पृष्ठतः
19
पार्षतश च रतः शरेष्ठॊ धर्मपुत्रश च पाण्डवः
दरॊणस्य पश्यतः सैन्यं गाङ्गेयस्य च पश्यतः
जघ्नतुर विशिखैस तीक्ष्णैः परानीक विशातनैः
20
दरवमाणं तु तत सैन्यं तव पुत्रस्य संयुगे
नाशक्नुतां वारयितुं भीष्मद्रॊणौ महारथौ
21
वार्यमाणं हि भीष्मेण दरॊणेन च विशां पते
विद्रवत्य एव तत सैन्यं पश्यतॊर दरॊण भीष्मयॊः
22
ततॊ रथसहस्रेषु विद्रवत्सु ततस ततः
ताव आस्थिताव एकरथं सौभद्र शिनिपुंगवौ
सौबलीं समरे सेनां शातयेतां समन्ततः
23
शुशुभाते तदा तौ तु शैनेय कुरुपुंगवौ
अमावास्यां गतौ यद्वत सॊमसूर्यौ नभस्तले
24
अर्जुनस तु ततः करुद्धस तव सैन्यं विशां पते
ववर्ष शरवर्षेण धाराभिर इव तॊयदः
25
वध्यमानं ततस तत तु शरैः पार्थस्य संयुगे
दुद्राव कौरवं सैन्यं विषादभयकम्पितम
26
दरवतस तान समालॊक्य भीष्मद्रॊणौ महारथौ
नयवारयेतां संरब्धौ दुर्यॊधनहितैषिणौ
27
ततॊ दुर्यॊधनॊ राजा समाश्वस्य विशां पते
नयवर्तयत तत सैन्यं दरवमाणं समन्ततः
28
यत्र यत्र सुतं तुभ्यं यॊ यः पश्यति भारत
तत्र तत्र नयवर्तन्त कषत्रियाणां महारथाः
29
तान निवृत्तान समीक्ष्यैव ततॊ ऽनये ऽपीतरे जनाः
अन्यॊन्यस्पर्धया राजँल लज्जयान्ये ऽवतस्थिरे
30
पुनरावर्ततां तेषां वेग आसीद विशां पते
पूर्यतः सागरस्येव चन्द्रस्यॊदयनं परति
31
संनिवृत्तांस ततस तांस तु दृष्ट्वा राजा सुयॊधनः
अब्रवीत तवरितॊ गत्वा भीष्मं शांतनवं वचः
32
पितामह निबॊधेदं यत तवा वक्ष्यामि भारत
नानुरूपम अहं मन्ये तवयि जीवति कौरव
33
दरॊणे चास्त्रविदां शरेष्ठे सपुत्रे स सुहृज्जने
कृपे चैव महेष्वासे दरवतीयं वरूथिनी
34
न पाण्डवाः परतिबलास तव राजन कथं चन
तथा दरॊणस्य संग्रामे दरौणेश चैव कृपस्य च
35
अनुग्राह्याः पाण्डुसुता नूनं तव पितामह
यथेमां कषमसे वीरवध्यमानां वरूथिनीम
36
सॊ ऽसमि वाच्यस तवया राजन पूर्वम एव समागमे
न यॊत्स्ये पाण्डवान संख्ये नापि पार्षत सात्यकी
37
शरुत्वा तु वचनं तुभ्यम आचार्यस्य कृपस्य च
कर्णेन सहितः कृत्यं चिन्तयानस तदैव हि
38
यदि नाहं परित्याज्यॊ युवाभ्याम इह संयुगे
विक्रमेणानुरूपेण युध्येतां पुरुषर्षभौ
39
एतच छरुत्वा वचॊ भीष्मः परहसन वै मुहुर मुहुः
अब्रवीत तनयं तुभ्यं करॊधाद उद्वृत्य चक्षुषी
40
बहुशॊ हि मया राजंस तथ्यम उक्तं हितं वचः
अजेयाः पाण्डवा युद्धे देवैर अपि स वासवैः
41
यत तु शक्यं मया कर्तुं वृद्धेनाद्य नृपॊत्तम
करिष्यामि यथाशक्ति परेक्षेदानीं स बान्धवः
42
अद्य पाण्डुसुतान सर्वान स सैन्यान सह बन्धुभिः
मिषतॊ वारयिष्यामि सर्वलॊकस्य पश्यतः
43
एवम उक्ते तु भीष्मेण पुत्रास तव जनेश्वर
दध्मुः शङ्खान मुदा युक्ता भेरीश च जघ्निरे भृशम
44
पाण्डवापि ततॊ राजञ शरुत्वा तं निनदं महत
दध्मुः शङ्खांश च भेरीश च मुरजांश च वयनादयन
1
[s]
tatas te pārthivāḥ kruddhāḥ phalgunaṃ vīkṣya saṃyuge
rathair anekasāhasraiḥ samantāt paryavārayan
2
athainaṃ rathavṛndena koṣṭakī kṛtyabhārata
śaraiḥ subahu sāhasraiḥ samantād abhyavārayan
3
aktīś ca vimalās tīkṣṇā gadāś ca parighaiḥ saha
prāsān paraśvadhāṃś caiva mudgarān musalān api
cikṣipuḥ samare kruddhāḥ phalgunasya rathaṃ prati
4
astrāṇām atha tāṃ vṛṣṭiṃ śalabhānām ivāyatim
rurodha sarvataḥ pārthaḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
5
tatra tal lāghavaṃ dṛṣṭvā bībhatsor atimānuṣam
devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
sādhu sādhv iti rājendra phalgunaṃ pratyapūjayan
6
sātyakiṃ cābhimanyuṃ ca mahatyā senayā saha
gāndhārāḥ samare śūrā rurudhuḥ saha saubalāḥ
7
tatra saubalakāḥ kruddhā vārṣṇeyasya rathottamam
tilaśaś cicchiduḥ krodhāc chastrair nānāvidhair yudhi
8
sātyakis tu rathaṃ tyaktvā vartamāne mahābhaye
abhimanyo rathaṃ tūrṇam āruroha paraṃtapaḥ
9
tāv ekarathasaṃyuktau saubaleyasya vāhinīm
vyadhametāṃ śitais tūrṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
10
droṇa bhīṣmau raṇe yattau dharmarājasya vāhinīm
nāśayetāṃ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatra paricchadaiḥ
11
tato dharmasuto rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau
miṣatāṃ sarvasainyānāṃ droṇānīkam upādravan
12
tatrāsīt sumahad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīt sudāruṇam
13
kurvāṇau tu mahat karma bhīmasena ghaṭotkacau
duryodhanas tato 'bhyetya tāv ubhāv abhyavārayat
14
tatrādbhutam apaśyāma haiḍimbasya parākramam
atītya pitaraṃ yuddhe yad ayudhyata bhārata
15
bhīmasenas tu saṃkruddho duryodhanam amarṣaṇam
hṛdy avidhyat pṛṣatkena prahasann iva pāṇḍavaḥ
16
tato duryodhano rājā prahāra varamohitaḥ
niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ ca jagāma ha
17
taṃ visaṃ jñam atho jñātvā tvaramāṇo 'sya sārathiḥ
apovāha raṇād rājaṃs tataḥ sainyam abhidyata
18
tatas tāṃ kauravīṃ senāṃ dravamāṇāṃ samantataḥ
nighnan bhīmaḥ śarais tīkṣṇair anuvavrāja pṛṣṭhataḥ
19
pārṣataś ca rataḥ śreṣṭho dharmaputraś ca pāṇḍavaḥ
droṇasya paśyataḥ sainyaṃ gāṅgeyasya ca paśyataḥ
jaghnatur viśikhais tīkṣṇaiḥ parānīka viśātanaiḥ
20
dravamāṇaṃ tu tat sainyaṃ tava putrasya saṃyuge
nāśaknutāṃ vārayituṃ bhīṣmadroṇau mahārathau
21
vāryamāṇaṃ hi bhīṣmeṇa droṇena ca viśāṃ pate
vidravaty eva tat sainyaṃ paśyator droṇa bhīṣmayoḥ
22
tato rathasahasreṣu vidravatsu tatas tataḥ
tāv āsthitāv ekarathaṃ saubhadra śinipuṃgavau
saubalīṃ samare senāṃ śātayetāṃ samantataḥ
23
uśubhāte tadā tau tu śaineya kurupuṃgavau
amāvāsyāṃ gatau yadvat somasūryau nabhastale
24
arjunas tu tataḥ kruddhas tava sainyaṃ viśāṃ pate
vavarṣa śaravarṣeṇa dhārābhir iva toyadaḥ
25
vadhyamānaṃ tatas tat tu śaraiḥ pārthasya saṃyuge
dudrāva kauravaṃ sainyaṃ viṣādabhayakampitam
26
dravatas tān samālokya bhīṣmadroṇau mahārathau
nyavārayetāṃ saṃrabdhau duryodhanahitaiṣiṇau
27
tato duryodhano rājā samāśvasya viśāṃ pate
nyavartayata tat sainyaṃ dravamāṇaṃ samantataḥ
28
yatra yatra sutaṃ tubhyaṃ yo yaḥ paśyati bhārata
tatra tatra nyavartanta kṣatriyāṇāṃ mahārathāḥ
29
tān nivṛttān samīkṣyaiva tato 'nye 'pītare janāḥ
anyonyaspardhayā rājaṁl lajjayānye 'vatasthire
30
punarāvartatāṃ teṣāṃ vega āsīd viśāṃ pate
pūryataḥ sāgarasyeva candrasyodayanaṃ prati
31
saṃnivṛttāṃs tatas tāṃs tu dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ
abravīt tvarito gatvā bhīṣmaṃ śātanavaṃ vacaḥ
32
pitāmaha nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi bhārata
nānurūpam ahaṃ manye tvayi jīvati kaurava
33
droṇe cāstravidāṃ śreṣṭhe saputre sa suhṛjjane
kṛpe caiva maheṣvāse dravatīyaṃ varūthinī
34
na pāṇḍavāḥ pratibalās tava rājan kathaṃ cana
tathā droṇasya saṃgrāme drauṇeś caiva kṛpasya ca
35
anugrāhyāḥ pāṇḍusutā nūnaṃ tava pitāmaha
yathemāṃ kṣamase vīravadhyamānāṃ varūthinīm
36
so 'smi vācyas tvayā rājan pūrvam eva samāgame
na yotsye pāṇḍavān saṃkhye nāpi pārṣata sātyakī
37
rutvā tu vacanaṃ tubhyam ācāryasya kṛpasya ca
karṇena sahitaḥ kṛtyaṃ cintayānas tadaiva hi
38
yadi nāhaṃ parityājyo yuvābhyām iha saṃyuge
vikrameṇānurūpeṇa yudhyetāṃ puruṣarṣabhau
39
etac chrutvā vaco bhīṣmaḥ prahasan vai muhur muhuḥ
abravīt tanayaṃ tubhyaṃ krodhād udvṛtya cakṣuṣī
40
bahuśo hi mayā rājaṃs tathyam uktaṃ hitaṃ vacaḥ
ajeyāḥ pāṇḍavā yuddhe devair api sa vāsavaiḥ
41
yat tu śakyaṃ mayā kartuṃ vṛddhenādya nṛpottama
kariṣyāmi yathāśakti prekṣedānīṃ sa bāndhavaḥ
42
adya pāṇḍusutān sarvān sa sainyān saha bandhubhiḥ
miṣato vārayiṣyāmi sarvalokasya paśyataḥ
43
evam ukte tu bhīṣmeṇa putrās tava janeśvara
dadhmuḥ śaṅkhān mudā yuktā bherīś ca jaghnire bhṛśam
44
pāṇḍavāpi tato rājañ śrutvā taṃ ninadaṃ mahat
dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca murajāṃś ca vyanādayan
